Mr. A.K. Huibers
Europa en
gezondheidszorg
Nederland heeft een van de beste, zo niet het beste, stelsels van gezondheidszorg ter wereld. Ons stelsel paart een hoge kwaliteit aan een brede toegankelijkheid.
Daarnaast is het nog redelijk betaalbaar ook: wij geven minder dan 10% van het BNP aan gezondheidszorg uit tegenover de Verenigde Staten zo'n 13%. Oeze com- binatie maakt onze gezondheidszorg tot een voorbeeld voor vele andere Ianden. Zo worden er vanuit de Verenigde Staten ex- cursies georganiseerd voor leidinggeven- den in de gezondheidszorg om het Neder- landse systeem beter te leren kennen en waar mogelijk te vertalen naar de eigen si- tuatie. Het is daarom verbazingwekkend dat wij tamelijk nonchalant met dat prachti- ge stelsellijken om te springen. De discus- sie random de plannen 'Dekker/Simons' verliest zich nogal eens in details en spraakverwarring.
Een van die spraakverwarringen betreft het begrip marktwerking. Om de een of an- dere reden schijnt marktwerking zo'n beet- je het credo van de jaren tachtig en ne- gentig te zijn. Ook voor de gezondheids- zorg. Helaas is maar zelden duidelijk wat nu precies met die marktwerking wordt be- doeld. Verstaan we hieronder dat patien- ten (de klanten van de gezondheidszorg) door middel van het prijssignaal hun vraag naar gezondheidszorg dienen te gaan aanpassen? Een dergelijke benadering
Chnsten Democratische Verkenn1ngen 10/91
kan al snel de zwakste groepen treffen.
Of bedoelen we dat de instellingen in de gezondheidszorg met elkaar moeten gaan concurreren? En dat dan op grond van de nergens op gebaseerde stelling dat dat deze instellingen efficienter zou maken. In de Verenigde Staten kunnen we zien hoe dure prive-klinieken een overdaad aan ap- paratuur hebben. Oat hebben ze nodig om klanten te winnen. Tegelijkertijd wordt die apparatuur buitengewoon inefficient ge- bruikt in het prive-ziekenhuis staat een vreselijk duur apparaat drie dagen per week niets te doen, terwijl in het vijf kilome- ter verderop gelegen 'state-hospital' een schreeuwende behoefte aan dat apparaat is. Geld ontbreekt daar echter. Het is daar- om van het allergrootste belang dat we precies weten wat we bedoelen als we het hebben over marktwerking en ons dan af- vragen of we dat echt willen. Anders zou- den we wei eens een paard van Troje bin- nen kunnen halen.
Europa
De discussie over marktwerking hangt nauw samen met een andere ontwikkeling, namelijk die van de 'eenwording' van Euro- pa. Wat mij op dit punt geweldig verontrust is de volslagen onduidelijkheid over de vraag wat de consequenties van deze 'eenwording' zijn voor ons gezondheids- zorgstelsel. De ene deskundige meent dat
377
die invloed nogal los zal lopen, de andere denkt dat Europa toch een behoorlijke 'im- pact' zal hebben. Maar niemand weet het echt.
Een voorbeeld: artikel 15 van de Wet zie- kenhuisvoorzieningen bepaalt dat instellin- gen in de gezondheidszorg niet met winst- oogmerk mogen werken. Artikel 18 van diezelfde wet regelt de aanschaf van dure apparatuur door ziekenhuizen. Deze arti- kelen bemoeilijken - terecht - de oprich- ting van commerciele ziekenhuizen. Nu is de werking van deze artikelen door de Ne- derlandse rechtspraak al enigszins ge- nuanceerd. Maar het zou straks wei eens zo kunnen zijn dat deze artikelen in strijd blijken te zijn met Europees recht. Ze vor- men immers een hinderpaal voor vrije me- dedinging en dat is zo langzamerhand de Europese fetisj. Nu zijn er ook wei weer ar- gumenten om te verdedigen dat er geen sprake zou zijn van strijd met Europees recht. Mijn grote probleem is echter dat niemand dat met zekerheid kan zeggen.
Oat betekent in concreto dat we eigenlijk geen flauwe notie hebben wat de conse- quentie is van het ene Europa voor een van de pijlers van ons gezondheidszorgsys- teem. Oat is op zijn zachtst gezegd een merkwaardige zaak.
De Raad van State heeft in zijn advies naar aanleiding van de plannen met be- trekking tot de stelselherziening reeds op deze leemte gewezen. In het publieke de- bat rondom deze kwestie lijkt dit kernpro- bleem echter nog nauwelijks doorgedron- gen te zijn. Hoe klemmend deze kwestie is,
378
Column
wordt te meer duidelijk, als bedacht word!
dat er binnen de Europese Gemeenschap geweldige verschillen bestaan met betrek- king tot het niveau van gezondheidszorg.
Het allerslechtste ziekenhuis in Nederland Ievert nog altijd een kwaliteit van zorg die onvergelijkelijk veel beter is dan wat op Si- cilie plaatsvindt. Hoe moet dat straks als EG-onderdanen zich vrijelijk in elk EG-land kunnen verzekeren, geheel vrij kunnen rei- zen en vrij gebruik kunnen maken van diensten in aile EG-Ianden? Ook hier zijn er weer argumenten om te verdedigen dat het- in verband met een aantal beperken- de regels- allemaal nog wei los zal lopen.
Maar nogmaals, niemand weet precies hoe een en ander zich zal ontwikkelen.
Ons stelsel van gezondheidszorg is te goed om zo nonchalant mee om te sprin- gen. Het is dringend nodig dat het publie- ke debat over deze lastige kwestie geo- pend wordt, zowel binnen Nederland als binnen de Europese Gemeenschap.
In oktober vond er onder Nederlands voorzitterschap een belangrijke EG-confe- rentie van ministers van gezondheidszorg plaats. Het hoofdonderwerp van deze ver- gadering was een Europees verbod op ta- baksreclame. lk zou waarachtig menen dat er belangrijker onderwerpen te be- spreken zijn.
Christen Democratische Verkenn1ngen 10/91
BoekbE
Mr. Vi
DE
Hets bij Ul
verh<
ChriE:
niet 1
Oat.
zijn t
heid;
op d.
levin!
pelijA 1990 leu \!
van ( en d.
het
Hoo~
men I tisch Toen opge alger ve m.
ten-d KVP, rale
<werd stek 1 met ' verni1 ving;
De
Christa
Boekbespreking
Mr. W.C.D. Hoogendijk
De halve waarheid
Het sprankelende, het stuwende, dat zljn bij uitstek de elementen die de politiek verheffen tot een spiritueel ambacht.
Christen-democratische politiek mag niet in een keurslijf worden gewrongen.
Oat schnjft mr. W. C. D. Hoogendijk blj zljn bespreking van 'Publieke gerechtig- heid; een christen-democratische visie op de rol van de overheid in de samen- leving ', het rapport van het Wetenschap- pelijk lnstituut voor het COA dat eind
1990 verscheen bij uitgeverij Bohn Stat- leu Van Loghum. Eerdere besprekingen van de hand van dr. G.J.M. van Wissen en dr. W. Aalders stonden afgedrukt in het augustusnummer van dit blad.
Hoogendijk: Het rapport is een monu- mentaal werk over de christen-democra- tische staatsleer.
Toen ruim lien jaar geleden het CDA werd opgericht, werd dit buiten de eigen kring algemeen opgevat als een puur defensie- ve maatregel om de drie kwijnende chris- ten-democratische partijen van die tijd, de KVP, ARP en CHU voor dreigende electo- rale ondergang te behoeden. Bovendien werd het CDA gebrandmerkt als een bij uit- stek conservatieve partij, zulks in contrast met de progressieve partijen waarin de vernieuwende krachten van onze samenle- ving zouden zijn opgetast.
De buitenwacht had niet door (of wilde
Christen Democratische Verkennrngen 10/91
er geen oog voor hebben) dat bij de gene- ratie die het CDA tot stand bracht, in hoofdzaak een ideeel motief de doorslag gaf: de overtuiging namelijk dat de drie sa- menstellende partijen zo veel gemeen hadden, dat het ge·lnspireerd samengaan hager zou uitkomen dan het gemiddelde van elk van de drie. lntussen is het in ruim lien jaar CDA-praktijk zichtbaar geworden dat het CDA creatief werkt aan een nieuw type beleid als antwoord op de specifieke knelpunten van de huidige cultuur.
Er is geleidelijk een in scherpte toene- mend profiel gegroeid van de christen-de- mocratische staats- en maatschappijopvat- ting. Dit profiel tekende zich echter impli- ciet af, omdat het ingebouwd was in politie- ke standpuntbepalingen over onderdelen van beleid en in deelstudies. De aan het actuele CDA-beleid ten grondslag liggen- de premissen waren echter nog niet gearti- culeerd en gemotiveerd, expliciet zichtbaar gemaakt en in discussie gegeven.
Daarin is nu verandering gekomen.
Toen het Wetenschappelijk lnstituut voor het CDA (WI) tien jaar bestond heeft het aan politiek Nederland een verrassend re- latiegeschenk aangeboden: een monu- mentaal werk over de christen-democrati-
Mr. W.C.D HoogendiJk (1926) is onder andere oud-drrec- teur van de Dr. A. Kuyperstichting en oud-hoofd van deaf- deling Welzrjnszorg van de Provrncie Zurd-Holland.
379
sche staatsleer. Oat acht ik wins!, omdat het ons de kans geeft thema's in de politie- ke discussie te betrekken die er doorgaans buiten zijn gebleven, met een zekere ver- schraling van het politieke handwerk als gevolg.
lk ben zelf afkomstig uit de antirevolutio- naire traditie. Deze studie van het WI roept bij mij associaties op aan werken als 'Ons Program' of 'Anti-Revolutionaire Staatkun- de' van Abraham Kuyper, waarin het gehe- le politieke terrein in een machtige, samen- hangende visie bijeengebracht werd, zo- wel principieel-beschouwend als prak- tisch-politiek. Zo geeft de studie van het WI een visie op overheid en maatschappij; op traditie en eigentijdse vormgeving; op prin- cipiele a priori's en politieke praktijk; op de samenhang tussen de verschillende be- leidsvelden en op de Europese politiek.
Het is waarlijk niet weinig.
In de studie word! de wetenschappelijke methode gehanteerd, namelijk het slap voor slap gedocumenteerd opbouwen van het eigen betoog, wat de lezer in staat stelt zich er zelf- kritisch -, eveneens slap voor slap, een oordeel over te vormen. De stu- die getuigt van een indrukwekkende bele- zenheid.
Bij het lezen heb ik mij een en andermaal afgevraagd of zo'n aanpak nog wei kan, of die niet thuis hoort in een gepasseerde cul- tuur. Maar ik geef mij er dan tegelijkertijd rekenschap van dat doorwrochte detailstu- dies en knappe specialisten in ruime sorte- ring voorhanden zijn en dat het maat- schappelijk hiaat juist is het ontbreken van generalisten en het verloren gaan van sa- menhangen. Juist de poging een ge·inte- greerde totaalvisie te bieden maakt deze studie zo boeiend en origineel.
Politieke literatuur is bijna altijd saai, ge- schreven in vakjargon, eigenlijk aileen toe- gankelijk voor de 'incrowd' van specialis- ten. lk ben van mening dat de redactione- le vormgeving een eervolle vermelding verdient. Een veelomvattend en moeilijk onderwerp word! behandeld in een taal die helder is als glas, waardoor deze studie
380
Boekbespreking
mijns inziens beslist voor een ruimere le- zerskring toegankelijk is dan de titel (Pu- blieke gerechtigheid) doet vermoeden. De redacteur die dit heeft gepresteerd is drs.
A Klink.
Een onrustige vraag
Het CDA is de politieke synthese van de protestants-christelijke en de rooms-katho- lieke traditie. In de studie word! de hoofd- lijn van beide tradities voorzover voor de politiek van belang uitvoerig beschreven en toegespitst op de verhouding tussen staat en maatschappij. In de studie worden uit beide tradities twee kernthema's ont- wikkeld die de sleutel zijn tot de christen- democratische politiek de gespreide ver- antwoordelijkheid en, in samenhang daar- mee, de rvrincipieel begrensde overheids- taak.
lk heb de betreffende hoofdstukken, die mijns inziens een voortreffelijke samenvat- ting geven van dit deel van de christelijke traditie, geboeid gelezen, als beschrijving van de wereld waar ik ook zelf uit voortkom en deel van uitmaak. Echter, hoe aanspre- kend, hoe herkenbaar, hoe op zichzelf juist de lijn van het betoog ook is, loch blijft een aanvankelijk onbestemd gevoel van onvre- de achier, of wat hier gepresenteerd word!
nu echt de integrerende, stuwende maat- schappijvisie is waar het CDA mee verder kan. Er is, zo was intuitief mijn indruk, iets overgeslagen, iets onderbelicht, iets in een valse probleemstelling gewrongen. Maar wa.t?
Het is moeilijk dit gearticuleerd zicht- baar te maken, vooral omdat de studie zo verantwoord en genuanceerd is opge- bouwd. Toch blijkt het bij nader inzien om fundamentele zaken te gaan waarvan het de moeite waard is de discussie aan te gaan. lk zal daarom in het vervolg van dit artikel aangeven waar ik het van harte mee eens ben en proberen te preciseren waar ik het mee oneens ben en waarom.
De gespreide verantwoordelijkheid De studie beoogt de rol van de overheid in
Christen Democratische Verkenningen 10/91
Boekt
de ~
stud het <
we 1 mij t
HE een ook van kwar stan•
het gers ten I socic
tere~
ik th<
Er 'Um\
mee1 TegE stipt<
kenc mee1 van met
rpries cal is·
ethie dan1 verdE zorg ciele zich,
ZO VE
tieke macr opre<
En in he dee Nieu1 op dE de or
hoofc doorf kan n de pc bepe
Chnste1
Boekbespreking
de samenleving in beeld te brengen. De studie kiest daarvoor als aangrijpingspunt het contrast tussen het Oude en het Nieu- we Testament. Een verrassende, maar wat mij betreft overtuigende benaderingswijze.
Het Israel van het Oude Testament was een godsdienstige gemeenschap die zich ook als staat manifesteerde. Als uitvloeisel van het verbond dat God met Israel sloot kwam een uitgebreide regelgeving tot stand (Deuteronomium, Leviticus), waar het gehele volk inclusief de gezagsdra- gers zich aan diende te houden. Vele wet- ten hadden een uitgesproken politiek en sociaal karakter, waar de studie tal van in- teressante voorbeelden van geeft maar die ik thans verder onbesproken laat
En dan komt in het Nieuwe Testament de 'Umwertung a/fer Werte'. Het heil blijkt niet meer lsrael-gebonden maar universeel.
Tegenover het 'regelvolgend gedrag en stipte wetsvolbrenging', die zo kenmer- kend waren voor het antieke Israel, procla- meert Jezus het liefdegebod als levenswet van het rijk Gods. 'Hij contrasteerde dat met de prestatie-ideologie van de officiele priesterklasse van die dagen'. Jezus radi- caliseert de Thora en verinnerlijkt de ethiek, immers 'het huwelijk gaat dieper dan uiterlijke trouw, het geloof in God reikt verder dan uiterlijke gehoorzaamheid, de zorg voor de armen is meer dan een finan- ciele handreiking, de naastenliefde strekt zich verder uit dan tot de eigen groep'. En, zo vervolgt de studie, 'juist dat heeft poli- tieke implicaties' (1) lmmers, 'de zwaard- macht bereikt het hart niet, dwingt geen oprechte trouw of zorg voor de armen af'.
En dan komen we bij het scharnierpunt in het betoog: 'met de aanscherping van de ethiek en de wet van Mozes laat het Nieuwe Testament een scherp Iicht vallen op de beperkte reikwijdte en de begrens- de opdracht voor de politiek'. Dit is wat als hoofdthema verder in de gehele studie doorklinkt: de essentie van het mens-zijn kan nooit opgaan in, of omvat worden door de politiek. Een overheid die zich van deze beperking in haar taakuitoefening niet be-
Christen DemocratiSche Verkenningen 10/91
wust is, miskent het wezenlijke van de mens naar Nieuwtestamentische Openba- ring, namelijk dat ieder mens, vanuit de verinnerlijkte ethiek, in een ontelbare ver- scheidenheid van levenssituaties, een eigen onoverdraagbare verantwoordelijk- heid bezit om op die situaties antwoord te geven. De mens mag niet gedegradeerd worden tot uitvoerder van wat hem van 'Hogerhand' wordt voorgeschreven, hetzij in de vorm van een strikt u·lt te voeren God- delijke wet (Thora), hetzij in de vorm van een zich met absolute macht tooiende we- reldlijke overheid.
De ons in het Nieuwe Testament aange- boden vrijheid, de ons daarin aangeboden mogelijkheid en ruimte om in steeds wisse- lende levenssituaties onze verantwoorde- lijkheid te actualiseren is de tegenhanger van aile fundamentalistische opvattingen.
Het is bevrijdend dit te weten en uitge- sproken te zien, 66k in een politieke studiel Misschien dat dit deel van de studie mij daarom zo aanspreekt. Zo worden als uit- drukking van onze geloofsinhoud, heel pri- mair, de aan ieder toekomende - dus ge- spreide - verantwoordelijkheden en de - dus- principieel beperkte overheidstaak tot de twee hoekstenen van christen-de- mocratische politiek. Het is het principiele verweer tegen de aanspraken van een to- talitaire overheid (en van een totalitaire kerkl) en het anker voor burgerlijke rechten en vrijheden.
De terughoudende overheid
De studie kenschetst, in navolging van de reformatorische school van de Wijsbe- geerte der Wetsidee, de overheidstaak als in essentie het verwezenlijken van de pu- blieke gerechtigheid. De studie verbindt deze publieke-gerechtigheidsidee vervol- gens met de rooms-katholieke interpretatie van de 'gespreide verantwoordelijkheid', namelijk dat er een hierarchie is van ver- antwoordelijkheden, van lager naar hoger, waarbij de verantwoordelijkheid steeds op het laagste niveau uitgeoefend moet wor- den, tenzij de omstandigheden dwingen
381
die op een hoger niveau te leggen: het subsidiariteitsbeginsel. In het dilemma soevereiniteit in eigen kring (reformatori- sche variant) of subsidiariteit (katholieke variant) wordt niet expliciet voorkeur uitge- sproken voor de laatste, het is wei de zienswijze die de gehele studie inkleurt.
De synthese die tot stand wordt ge- bracht tussen de reformatorische en de rooms-katholieke component is, dat de overheid, wier taak wordt opgevat als het - slechts - tot stand brengen van de pu- blieke gerechtigheid, het mogelijk moet maken dat de niet-statelijke instituties hun verantwoordelijkheden kunnen uitoefenen;
de overheid is pas gelegitimeerd zelf daadwerkelijk in te grijpen wanneer deze instituties (het maatschappelijk midden- veld) het Iaten afweten. Maar ook dan, wanneer de overheid intervenieert, zal zij terughoudend moeten zijn in de keuze van haar middelen. Niet aanstonds grijpen naar een zwaar instrumentals de planning, maar, in de hierarchie van stimuleren-cor- rigeren-aanvullen-zelf doen, steeds naar het lichtste instrument moeten grijpen. Een en ander wordt uitgewerkt naar verschil- lende beleidsterreinen, zoals gezond- heidszorg, onderwijs, en andere.
Hieruit ontstaat het profiel van een te- rughoudende overheid, die naast een - beperkt - aantal authentieke overheids- taken, zoals bijvoorbeeld het aanleggen van wegen, in hoofdzaak een 'aanvullen- de' taak heeft in de samenleving, een sa- menleving die overigens bediend wordt door de instituties van het maatschappelijk middenveld op titel van de over hen ge- spreide verantwoordelijkheden.
Het is een denklijn die op zichzelf heel consequent is, die begint bij de Nieuwtes- tamentische ruimte voor gespreide verant- woordelijkheid, daaruit een principieel be- perkte overheidstaak afleidt, die over- heidstaak kenschetst als in essentie het verwezenlijken van de publieke gerechtig- heid, hetgeen in de uitoefening dient te ge- beuren met inachtneming van het subsi- diariteitsbeginsel. Met deze denklijn als re-
382
Boekbespreking
ferentiekader wordt in het tweede deel van de studie inhoud gegeven aan de wijze waarop de overheid de veelheid van taken die op haar afkomt dient aan te vatten.
Het is zoals gezegd een consequente redenering, die bovendien aanspreekt om- dat die opgebouwd is uit elementen die tot de wezenlijke bestanddelen behoren van de christelijke traditie. En toch, hoe mee- slepend dit betoog ook gebracht wordt, hoe genuanceerd en gedocumenteerd het ook is opgezet, toch bevredigt het niet. Het laat de indruk achter van een keurslijf dat aan de christen-democratische politiek wordt opgelegd, wat in de uitwerking leidt tot gekunstelde constructies. Het is alsof de vitaliteit, de creativiteit, de beweeglijk- heid die kenmerkend zijn voor het politieke handelen in een betoog als dit geen plaats kunnen vinden. Het sprankelende in de po- litiek, het stuwende in de politiek, zijn dat niet bij uitstek de elementen die de politiek verheffen tot een spiritueel ambacht? lk kan die niet genoegzaam in de studie van het WI terugvinden. Hoe is dat te verkla- ren?
De ambitieuze overheid
De tekortkoming van de studie is mijns in- ziens dat daarin de christelijke traditie in haar betekenis voor de verhouding staat en maatschappij te beperkt wordt ge·i"nter- preteerd.
Er is een lijn, de lijn van de gespreide verantwoordelijkheid met dus per definitie een terughoudende overheidstaak, die in de studie wordt uitgewerkt en in feite het stramien is van het gehele betoog. Maar.
er is ook een tweede .lijn in de christelijke traditie markant aanwezig. Oat is de lijn van het kloppende geweten, van het on- rustige bestaan, sterker nog: van het pro- test tegen maatschappelijke toestanden die mensonterend en mensonwaardig zijn.
Ook vanuit die tweede invalshoek, die van de mobilisatie van krachten tegenover de machten van het onrecht, kan de over- heidstaak worden opgebouwd. En ook dat is een doorgaande lijn in de christelijke tra-
Chr1sten Democratische Verkenn1ngen 10/91
Boekb<
ditie.
Quae Of i1 Chris van
1verar vrijdi1 La1 dyna macr samE zette1 zich
heid~
samE mee de st den i richti1 samE daarc heid
mee~
vanu arc hi tekor ling 2
volst<
E g b
Sl
n b
rY
En terug dec ambi chris
Chr1stE
Boekbespreking
ditie. Denk aan de trits Rerum Novarum - Quadragesimo Anno - Centesimus Ann us.
Of in protestants-christelijke kring het Christelijk Sociaal Congres- de rapporten van de Wereldraad van Kerken over de verantwoordelijke maatschappij - de be- vrijdingstheologie.
Langs deze lijn komen wij uit bij een veel dynamischer overheid. Een overheid die machtsverhoudingen, die structuren in de samenleving wei degelijk beoogt om-te- zetten tegen de gevestigde orde in; die zich de representant weet van een vrij- heids- en gerechtigheidsidee die zij in de samenleving beoogt in-te-planten en daar- mee participant word!- als overheid! -in de strijd om de ethische en culturele waar- den in de samenleving. Een overheid die richting geeft aan de ontwikkeling van de samenleving in de melee van krachten die daarop 66k invloed uitoefenen. Een over- heid die weliswaar niet de enige bouw- meester is van de samenleving, maar wei, vanuit een totaalvisie op de samenleving, architectonisch bezig is. Een overheid die tekort zou schieten, haar roeping te vonde- ling zou leggen, indien zij met minder zou volstaan.
Een overheid wordt ge·inspireerd door de wil bepaalde effecten in de samenleving te bewerken, niet door inzicht in de beperktheid van haar mogelijkheden
En zo ontstaat naast het profiel van de terughoudende overheid (de ene lijn van de christelijke traditie ), het profiel van de ambitieuze overheid (de andere lijn van de christelijke traditie) Die tweede lijn is in de
Chnsten Democrat1sche Verkenn1ngen 10/91
studie of afwezig, of zwaar onderbelicht.
En dat is de verklaring waarom het moge- lijk is de studie met instemming te lezen en loch onvoldaan achter te blijven. De ene lijn word! namelijk helder en overtuigend neergezet, maar door het ontbreken van de andere lijn blijft wat de overheid en de politiek echt inspireert buiten de gezichts- kring. Een overheid word! namelijk niet pri- mair ge'lnspireerd door het inzicht in de be- perktheid van haar mogelijkheden, zij word! ge'lnspireerd door de wil bepaalde effecten in de samenleving te bewerkstelli- gen en daar het passend type beleid voor te vinden. Dit vraagt een alerte overheid, beweeglijk, zoekend naar mogelijkheden, vindingrijk in de keuze van het instrumen- tarium. Dit is het type overheid dat niet uit de voeten kan met een hierarchie aan be- stuursinstrumenten zoals in de studie aan- bevolen.
Hoe de twee lijnen, die van de verant- woordelijke maatschappij en die van de geschonden maatschappij, die van de te- rughoudende overheid en die van de am- bitieuze overheid met elkaar te verbinden?
lk denk dat het in essentie een kwestie is van volgorde. De studie kiest het uitgangs- punt in de beperkte mogelijkheden die een overheid ter beschikking staan en werkt deze afstandelijke taak uit naar de ver- schillende beleidsterreinen. Naar mijn me- ning verloopt het politieke proces precies andersom. De politiek stu it op situaties die om welke reden ook tot actie prikkelen.
Hierin ligt een waardeoordeel over het functioneren van de samenleving beslo- ten.
Op basis van dit waardeoordeel gaat de overheid tot actie over. Oat is het begin voor elke overheid, van welke signatuur ook. De overheid zal zich daarbij wei steeds ervan bewust moeten zijn (in de lijn van de studie) dat zij slechts een van de architecten is van de samenleving en dat zij in al haar handelen, hoe ambitieus ook gericht op het teweegbrengen van verbe- teringen in de samenleving, het respect zal moeten uitstralen voor de eigen Ievens-
383
ruimte (verantwoordelijkheid) van haar on- derdanen in de verscheidenheid van le- venssituaties waarin zij zich bevinden.
Anders gezegd: de lijn van de studie handelt over de code voor de politiek; de tweede lijn bevat de inspiratie voor de po- litiek. lndien deze waarneming juist is, dan wordt meteen verklaard hoe het komt dat de uitwerking van de hoofdlijn van de stu- die naar het staatsrecht (hoofdstuk over grondrechten) veel sterker is dan de uit- werking naar het bestuursrecht, welke uit- werking zoals gezegd gekunstelde con- structies oplevert.
De organiserende overheid
In de studie wordt de taak van de overheid gedefinieerd als een in hoofdzaak voor- waardenscheppende taak. De overheid is niet verantwoordelijk voor de gang van za- ken in de verschillende sectoren van de samenleving, die verantwoordelijkheid be- rust bij de niet-statelijke instituties/het maatschappelijk middenveld/het particu- lier initiatief of onder welke benaming ook de zichzelf organiserende samenleving zich aandient. Wanneer deze zelf-organi- satie door externe omstandigheden wordt belemmerd in het functioneren, dient de overheid de voorwaarden te herstellen zo- dat dit wei kan. En pas als deze zelf-orga- nisatie het laat afweten, pas dan zal de overheid de taken - die dus eigenlijk aan deze zelf-organisatie toekomenl- zelf aan- vatten. Het is een consequente uitwerking van de idee van de gespreide verantwoor- delijkheid naar het model van het subsidia- riteitsbeg insel.
Het is met dit deel van het betoog als met het vorige, wij kunnen er met instem- ming kennis van nemen, maar tegelijk re- serves behouden omdat het slechts een gedeeltelijke waarheid is. En dan dreigt het een beknellende in plaats van een inspire- rende zienswijze te worden.
Waarover is wat mij betreft geen verschil van mening? Wij zijn het erover eens dater in de samenleving niet een actiecentrum is (de overheid) waaraan aile andere onder-
384
Boekbesprekrng
werpen of van afgeleid zouden zijn; er is niet een ordenende, of zo men wil plan- nende, instantie die de architectuur van de samenleving bepaalt; neen, er zijn miljoe- nen actiecentra, aile handelend krachtens eigen legitimiteit in eigen- genormeerde- verantwoordelijkheid. Tot zo ver dus ak- koord met de studie.
Maar wat houdt dit in voor de overheid als een van deze actiecentra? Het houdt in dat de overheid zich er voor verantwoor- delijk weet dat de samenleving als publie- ke gemeenschap goed functioneert. Oat wil zeggen dat de overheid niet aileen plaatsvervangend optreedt waar en wan- neer het maatschappelijk middenveld te- kort schiet, niet aileen of in hoofdzaak de voorwaarden schept voor dit maatschap- pelijk middenveld, maar in het gangbaar houden van de nationale en internationale gemeenschap een eigen authentieke in- breng heeft, zonder welke de samenleving uiteen zou vallen. De overheid is voor haar deel regisseur van de samenleving, een regietaak die geen enkele instantie van de overheid kan overnemen, omdat geen en- kele andere instantie daarvoor toegerust is (tenzij instituties van het maatschappelijk middenveld zich van de overheidsmacht meester maken). Er zijn fasen in de ge- schiedenis geweest toen de overheid met een bescheiden regietaak kon volstaan. In de huidige hoog ontwikkelde cultuur is deze regie een gigantische opgave, onge- acht welke staats- en maatschappijvisie wij ook aanhangen. In feite gaat het om 'pu- bliek management door de overheid van de samenleving (niet te verwarren met het management van de eigen administratieve organisatie). Of anders gezegd: de over- heid als - ambitieuze - bestuurder (regis- seur) van het gemenebest (de res publi- ca)
Dit is een opgave die het maatschappe- lijk middenveld niet van de overheid kan overnemen. De instituties van het maat- schappelijk middenveld dragen een eigen verantwoordelijkheid voor het eigen func- tioneren en zij dienen mede verantwoorde-
Chrrsten Democratrsche Verkenningen 10/91
Boek
lijkh zaal fiekE ook hun wij v dan wij \ pelij aanl dan den op' weg zien Or een insti' also woo den zijn niE'm waa1 func tiesfr tens over denc om c tutie waa1 M de d uitstE gaat zaak gezi1 eige1 Dan sato1 drijfE dec mon<
cons gaat ving, wij ni a nor
ChristE
Boekbesprek1ng
lijkheid te aanvaarden voor de publieke zaak voorzover die vanuit hun eigen speci- fieke invalshoek hanteerbaar is. Maar dus ook nadrukkelijk voorzover die vanuit hun eigen invalshoek hanteerbaar is. Zoals wij van de overheid niet meer mogen eisen dan zij in haar positie aankan, zo mogen wij van de instituties van het maatschap- pelijk middenveld niet meer eisen dan zij aankunnen. En indien wij dat toch doen, dan worden publieke verantwoordelijkhe- den gelegd op private instituties en zijn wij op weg naar de corporatieve staat, een weg die de studie nadrukkelijk, en mijns in- ziens terecht, niet wil inslaan.
De stu die geeft in nog een ander opzicht een eenzijdig beeld van de niet-statelijke instituties. De studie doet het voorkomen alsof daar bij uitstek de gespreide verant- woordelijkheid zich zou manifesteren, re- den waarom de overheid omzichtig moet zijn in die verantwoordelijkheid te interve- nieren. Maar dat is slechts gedeeltelijk waar, namelijk voorzover deze instituties functioneren binnen hun eigen competen- tiesfeer als ondernemer, als arts, als we- tenschapper, als artiest, als ... , in een on- overzienbare zich steeds verder uitbrei- dende verscheidenheid. Laat als het gaat om de interne competentie van deze insti- tuties de overheid terughoudend en voor- waardenscheppend optreden.
Maar het is niet waar dat deze instituties de democratische verantwoordelijkheid bij uitstek zouden representeren wanneer het gaat om de behartiging van de publieke zaak. Dan komen wij, vanuit de overheid gezien, deze instituties tegen met hun eigen dynamiek en hun eigen rationaliteit.
Dan komen wij hen tegen als vaak organi- satorische giganten, niet aileen in het be- drijfsleven, maar ook in de zorgsector en in de cultuur, dan komen wij hen tegen als monopolisten van het aanbod waarin de consument geen stem heeft. En als het dan gaat om de inrichting van onze samenle- ving, dan is het een veilige gedachte dat wij niet- onmondig- overgeleverd zijn aan anonieme instituties van het maatschappe-
Christen Democrat1sche Verkennmgen 10/91
lijk middenveld, maar als mondige bur- gers, via de regels die in een democratie daarvoor scrupuleus ontworpen zijn, onze invloed kunnen Iaten gelden. De verant- woordingsplicht van de overheid voltrekt zich in de openbaarheid; de verantwoor- dingsplicht van de niet-statelijke ·tnstituties, voorzover de publieke zaak in geding is, voltrekt zich, zo al aanwezig, in de beslo- tenheid van de eigen organisatie.
Waarom kan de overheid wei zelf optreden bij het aanleggen van een weg, maar niet bij de
gezondheidszorg?
De regietaak van de overheid, zo opge- vat, brengt aan het Iicht dat die zich ver uitstrekt. Het is mijns inziens een vergis- sing dat de overheid wei zelf kan optreden bij de aanleg van een weg, maar als het om een gezondheidszorgvoorziening gaat die aan anderen dient over te Iaten. De zorg voor goede wegverbindingen is kwa- litatief niet anders dan de zorg voor goede medische voorzieningen. Beide moeten in onze huidige samenleving door de over- heid worden georganiseerd. Welke metho- de, welke instrumenten de overheid daar- bij hanteert is vaak een kwestie van politie- ke strijd, maar het is 66k een kwestie van het vinden van de doeltreffende, de effec- tieve middelen voor het bereiken van het beoogde doel. Wij betreden hier de disci- pline van de bestuurskunde en van de or- ganisatiekunde, waarin het bedrijfsleven ons reeds lang is voorgegaan.
Naarmate de overheidstaak toeneemt omdat de ontwikkeling van onze cultuur
385
een steeds uitgebreider, een steeds ver- fijnder overheidsregulering vereist, wordt ook het instrumentarium van de overheid daarbij aangepast. Het is kortzichtig dit af te doen als een zichzelf vermenigvuldigen- de bureaucratie. Het is een kwestie van in- tern overheidsmanagement om die in de hand te houden. Maar dat is een andere in- gang dan die van de subsidiariteit als hoeksteen van de erkenning van de ge- spreide verantwoordelijkheid.
De verzorgingsstaat in de crisis
Wij weten het inmiddels allen: onze sociale rechtsstaat, waaraan een eeuw lang ge- bouwd is, metals belangrijkste architecten de christen-democraten en de sociaal-de- mocraten, verkeert in een crisis. De socia- le rechtsstaat is in de laatste decennia uit- geloper in een sociale verzorgingsstaat;
de ambitieuze bouwers van de sociale rechtsstaat hebben zich Iaten degraderen tot consumenten van een verzorgings- maatschappij, met de overheid als vanzelf- sprekende toeleverancier van de nodig geachte voorzieningen. In de studie wordt dit beeldend genoemd de opkomst van het 'quartaire levensgevoel': consumptie scoort hoger dan produktie, het veilig stellen van verworvenheden op korte terrnijn scoort hoger dan het investeren in toekomstsce- nario's op lange termijn.
Het is een levensinstelling die aile gele- dingen van onze samenleving heeft door- trokken en bepaald niet beperkt is tot het terrein van de sociale zekerheid aileen. In de cultuur, in het onderwijs, in de weten- schap, maar ook in de zogenaamd 'harde' sectoren als de landbouw, het verkeer, het milieu . . moet de overheid zo vee I aan- spraken van 'gevestigde' belangen hono- reren, dat zij onder het gewicht daarvan bezig is te bezwijken. Dit vraagt om een in- grijpende herorientering.
De studie geeft daarvoor de richting aan. Wij hebben in de laatste decennia de verantwoordel ijkheden van de n iet -state I ij- ke instituties ondergewaardeerd, wij heb- ben de mogelijkheden van de overheid
386
Boekbespreking
overgewaardeerd, dus moeten wij in deze periode een zwaai terug maken: het maat- schappelijk middenveld moet met eigen competentie en verantwoordelijkheid wor- den geconfronteerd. Taken die de over- heid onnodig op zich heeft genomen dient zij af te stoten en terug te geven aan de niet-statelijke organisaties waar zij thuis horen. Een en ander gedragen door de idee van de gespreide verantwoordelijk- heid en het inzicht in de beperktheid van de overheidstaak.
En weer moet ik zeggen, ik heb bewon- dering voor de consequente wijze waarop de hoofdlijn van de studie wordt uitge- werkt. Het quartaire levensgevoel is inder- daad een onderstroom in onze cultuur; en de verwachting, dat de overheid de condi- ties in stand dient te houden om dienover- eenkomstig te Ieven, eveneens. Maar het is voor mij de vraag of wij deze stand van za- ken mogen herleiden tot een in essentie overtrokken visie op de verantwoordelijk- heid en de mogelijkheden van de over- heid. Het lijkt net alsof de overheid te veel wil en dat dit de oorzaak van de crisis in de verzorgingsstaat zou zijn. En dan word ik, indien ik dit zo nadrukkelijk geponeerd te- genkom, onrustig, want dan kunnen 66k de grondslagen van de sociale rechtsstaat in de gevarenzone komen. En bovendien, de vele knelpunten die specifiek zijn voor de huidige cultuur, hoe kunnen wij die ooit energiek aanvatten met een overheid die beducht is te veel hooi op de vork te ne- men?
Volgens mij is de oorzaak van de crisis van onze verzorgingsstaat een andere, na- melijk dat de voltooiing van de sociale rechtsstaat een nieuw circuit van 'geves- tigde belangen' heeft voortgebracht. De 'kleine luyden' zijn gezeten burgers gewor- den, de 'arbeidersklasse' is een gediffe- rentieerd gezelschap van geschoolde werknemers geworden, de 'klasse'-maat- schappij van de vorige eeuw is getransfor- meerd tot een samenleving waarin niet de minderheid maar de meerderheid van de bevolking baat heeft bij het in stand hou-
Christen Democratische Verkenningen 10/91
Boe
der die rec de dal me zicl
het ver· mer (en hier ove lijkr om: rna< f-- ter per tigc dat dre Oat imp sta< lr eigE de wac dar gen levir bet<
Chns
Boekbespreking
den van de status quo, een meerderheid die onder geen beding op de 'verworven rechten' wil Iaten afdingen. lntussen brengt de ontwikkeling van de samenlevrng mee, dat er nieuwe claims op de overheid atka- men. Nieuwe achterstandsgroepen dienen zich aan, nieuwe machtscentra komen op,
De kleine luyden zijn
gezeten burgers geworden
het beheersen van de cultuur- en milieu- vervuiling die onze huidige wijze van sa- menleven voortbrengt is een ingewikkeld (en duurl) probleem. Het is duidelijk dat hier een gigantische opgave ligt voor de overheid die zich van haar verantwoorde- lijkheid bewust is. Een overheid die in deze omstandigheden niet terughoudend mag, maar ambitieus moet ziJn.
Het probleem voor deze overheid is ech- ter dat haar beleidsruimte heel sterk inge- perkt is, doordat het beslag van de geves- tigde belangen op de overheid zo groat is, dat andere belangen slechts uit de marge die overblijft kunnen worden behartigd.
Oat is volgens miJ de achtergrond van de impasse waarin wij met de verzorgings- staat verkeren
lndien deze analyse juist is, dan is het eigenlijke probleem niet dat wij te veel van de overheid verwachten; neen, wij ver- wachten van de overheid terecht nag meer dan zij nu reeds doet, maar dat kan aileen gerealiseerd worden indien wij als samen- leving bereid zijn daarvoor ook de prijs te betalen die er voor staat, nameliJk op de
Chrrsten Democratrsche Verkennrngen 10/91
'gevestigde belangen' af te dingen tenein- de andere, nieuwe belangen hager te Iaten scoren.
En dat kost strijd. Het ligt immers voor de hand dat de noodzaak om op de gevestig- de belangen af te dingen en om het quar- taire levensgevoel onder kritiek te stellen, sterke weerstand oproept bij de belang- hebbenden. En belanghebbend is het grootste deel van het Nederlandse volk, het christen-democratische smaldeel daarin niet uitgezonderd.
Vernieuwing moet altijd aan de krachten van het establishment ontwrongen wor- den: dat was zo in de vorige eeuw, toen de sociale rechtsstaat nag in aanbouw was, dat is tegenwoordig niet anders. Het ver- schil is, dat het establishment in andere handen is overgegaan.
Bij het herschikken van prioriteiten moet de overheid een prominente rol spelen.
Oat is wat in feite onder de kabinetten-Lub- bers is gebeurd. De noodzakelijke her- orientatie is niet 'overgelaten' aan de insti- tuties van het maatschappelijk midden- veld, die immers zelf de exponenten z1jn geworden van de gevestigde belangen, neen, deze herorientatie is in feite aan deze instituties 'opgedrongen'; let wei, door de overheidl Terecht naar mijn me- ning.
Wij moeten dus voorzichtig zijn met het falen van de verzorgingsstaat rechtlijnig toe te schrijven aan overspannen verwach- tingen ter zake van het kunnen van de overheid. De overheid mag en behoort veel te willenl Het probleem is, dat de poli- tieke wil van de overheid in de huidige cul- tuurfase dwars staat op de wensen van ve- len in de samenleving en, Iaten wij dat niet over het hoofd zien, van het merendeel van de rtiet-statelijke instituties die de studie van het WI zo hoog aanslaat. Het politieke circuit blijkt in de huidige fase van onze cultuur over een grater innoverend vermo- gen te beschikken dan het niet-politieke circuit Een boeiende emancipatoire opga-
387
ve voor de politieke partijen in een demo- cratie.
Daarbij is het opvallend dat deze her- orientatie naar de nieuwe tijd in christen- democratische kring, hoezeer ook op weerstanden stuitend, minder controver- sieelligt dan bij de sociaal-democraten, de tweede architect van de sociale rechts- staat en van de uitloper daarvan, de ver- zorgingsstaat.
lk verklaar het hieruit, dat de christen- democraten kunnen teruggrijpen op de continu"lteit van de christelijke traditie en op de daarin ingebouwde staats- en maat- schappijvisie. Het probleem van de PvdA is, dat haar staats- en maatschappijbeeld gedateerd is in de vorige eeuw, terwijl deze partij door de ontwikkelingen in de samenleving feitelijk daaraan ontgroeid is.
Programmatisch heeft zich in de PvdA een vernieuwing voltrokken, maar die vindt geen voeding in de spiritualiteit van een nieuw integrerend staats- en maatschap- pijbeeld. Het is curieus dat de confrontatie met het socialistische staats- en maat- schappijbeeld zoals dat na Marx ontwik- keld is, in de studie van het WI helder en expliciet aan de orde komt (overigens op een plaats waar wij het niet direct zouden verwachten, namelijk in het hoofdstuk over de grondrechten), maar dat zo'n confron- tatie niet tot het vanzelfsprekende cultuur- goed van de PvdA behoort. Wellicht dat een stu die als die van het WI, en een poli- tieke discussie die daarop verder improvi- seert, ook andere partijen uitdaagt zich op hun maatschappijbeelden te bezinnen en daarvan publiek en gearticuleerd reken- schap te geven. Het zou voor de kwaliteit van de politiek wins! zijn. Want geldt niet voor aile partijen, dat de visie op mens en maatschappij de eigenlijke zingeving is van het politieke handelen? Zonder een in- tegrerend maatschappijbeeld, gegrond in het eigen cultuurbezit, vervallen de politici Iicht tot pragmatisme en de kiezers tot cy- nisme.
I ntussen wordt terecht ook het functio- neren van de overheid zelf kritisch in ge-
388
Boekbesprekrng
ding gebracht. Het streven het beleid van de overheid doorzichtiger te maken, de beleidslijnen korter, het eigen apparaat slanker, het streven de klant-vriendelijk- heid te vergroten, het zijn allemaal voor- treffelijke zaken die terecht aandacht krij- gen, ook in de studie van het WI. Dit komt echter niet voort uit de wens de overheid minder te Iaten doen, maar wat zij doet be- ter. Het is het type reorganisaties waarin het bedrijfsleven ons reeds jaren geleden is voorgegaan. Anders gezegd juist om een expansief beleid te kunnen voeren - wat naar mijn mening in de huidige cul- tuurfase onontbeerlijk is - moet het eigen functioneren van de overheid aan hoge eisen voldoen.
Cultuurdominanten
Maatschappijbeelden die vervluchtigen of die in opkomst zijn. Is het geding daarover binnen het politieke circuit legitiem of bui- ten de orde? In onze Nederlandse code lijkt het er vaak op, dat wij geacht worden dit soort zaken buiten de politiek te houden en dat wij ons ietwat onfatsoenlijk exhibitio- neren indien wij het maatschappijbeeld naar eigen overtuiging, in confrontatie met het verleden en in het perspectief van de toekomst, als onderdeel van de publieke meningsvorming expliciet in debat bren- gen. Het WI heeft zich niet op het stand- punt gesteld dat zaken als deze beter overgelaten kunnen worden aan de weten- schap of aan kerkelijke organen. Terecht.
Het is een kenmerk van onze tijd dat er niet aileen in onze verzorgingsstaat, maar allerwegen in de wereld een omslag in de cultuurpatronen plaatsvindt. lk denk dat wij de ineenstorting van het communistische wereldbeeld als zo'n omslagpunt mogen aanmerken. lk denk dat wij de promotie van het marktmodel dat wereldwijd als vanzelfsprekend alternatief wordt aange- boden, eveneens als zo'n omslagpunt mo- gen aanmerken. Zulks te meer, nu de christelijk-humanistische wereld van het Westelijk halfrond het markt-denken als cultuurdominant ook voor de eigen samen-
Chrrsten Democratrsche Verkennrngen 10/91
Boek
Ievit het cult wat T reid nist ope cuu de1 kriti ma< ste tie v sch tuur die dez con eigE war mer ge·ir reel
de1
de'~
QOE sla~
hei< fror het der
eer
gie:
Chrr:
Boekbesprek1ng
leving heeft geabsorbeerd, niet aileen voor het economische terrein, maar ook in de cultuur, het onderwijs, de wetenschap en wat dies meer zij.
Toen de studie van het WI werd voorbe- reid was de ineenstorting van het commu- nistische wereldbeeld nog op gang en het opdringen van de marktideologie in het va- cuum dat ontstond minder zichtbaar. Met de wetenschap van dit moment lijkt mij een kritische bezinning op het aanbod aan maatschappijvisies een van de belangrijk- ste opgaven waarvoor de huidige genera- tie word! gesteld. lk noem als voorbeeld de scheiding van kerk en staat die tot ons cul- tuurbezit is gaan behoren en die in de stu- die uitvoerig aandacht krijgt. Maar hoe met deze verworvenheid om te gaan in ons contact met andere religies, binnen ons eigen land en in de tnternationale politiek, wanneer die religies theocratisch een sa- menleving modelleren naar de wet van het getnstitutionaliseerde geloof? Hoe het rechtsgoed van de tolerantie te hanteren in de confrontatie met een intolerante overzij- de? En voorts, indien ik de ontwikkelingen goed interpreteer, zou een belangrijk om- slagpunt kunnen zijn voor een verworven- heid van onze Westerse cultuur de con- frontatie van onze multi-culturele staat met het monolitisch nationalisme. Voor ons is de multi-culturele staat de structuur waarin een verscheidenheid in opvattingen, reli- gies, belangen in relatie tot elkaar tot zijn
Chr1sten Democratische Verkenningen 10/91
recht kan komen. Maar op tal van andere plaatsen in de wereld kunnen wij opmer- ken dat een geheel ander type nationale staat in opkomst is: een staat die zich ver- eenzelvigt met een groepscultuur, met een religie, en juist in die vereenzelviging zijn identiteit vindt. Wat dient ons antwoord daarop te zijn?
lk weet dat wij voorzichtig moeten zijn om gebeurtenissen van de eigen tijd uit te vergroten tot historiescheppende omslag- punten. Maar zijn wij, zelfs met deze we- tenschap in het hoofd, speculatief bezig in- dien wij in de huidige tijd dit type omslag- punten onderkennen?
Waarom zeg ik dit zo nadrukkelijk aan het einde van dit artikel? Omdat het WI aan een kwetsbare onderneming is begonnen toen het de christen-democratische poli- tiek plaatste tegen de achtergrond van de christelijke traditie en confronteerde met de cultuurdominanten van deze tijd.
Kwetsbaar, want niet gangbaar. Maar wei, en dat wil ik benadrukken aan het einde van deze bespiegelingen, hoogst relevant en actueel. Een studie als deze stimuleert er verder op door te denken, al of niet in- stemmend, al of niet kritisch. Maar met res- pect voor wat op gang is gebracht.
389
Dr. PA van Gennip
Christelijk sociale beweging op een keerpunt
De verantwoordelijkheid voor kansen op menswaardigheid in een moderne sa- menleving en cultuur lijkt m1j christenen op het lijf geschreven. Verantwoorde/ijk- heid is een centraa/ begrip in het ko- mende christelijk sociaal congres dat begin november zal worden gehouden.
Het begrip zal duidelijk, voldoende in- spirerend en motiverend naar voren moeten worden gebracht.
Op de Nederlandse televisie, speels a!s die is, word! het spelletje Triviant gespeeld:
een hersengymnastiek voor min of meer bekende Nederlanders. Sommige van de vragen worden hun gesteld door andere bekende Nederlanders. Bij gelegenheid was de bisschop van Haarlem uitgenodigd tot het stellen van een vraag. Die luidde hoe heette de fameuze encycliek, waarin de paus de katholieke principes uiteen heeft gezet met betrekking tot voortplan- ting en seksualiteit? Onjuist, maar niet on- aardig werd geantwoord: Rerum Novarum.
Mogelijk beschikte de kandidaat over eni- ge kennis van het Latijn, waardoor hij dit verband kon leggen. Waarschijnlijk speel- de een grotere rol dat, hoewel er zoveel ru- moer rond Humanae vitae geweest is, ve- len toch maar een encycliek bij naam ken- nen. Die wordt ook altijd als het klassieke voorbeeld van een beroemde en invloedrij- ke encycliek genoemd: Rerum Novarum.
390
Soc1aal~econom1SCh
De roem van deze encycliek staat niet los van het onderwerp ervan. Dal onder- werp verklaart mede wat in jargon heet 'de ontvangst door de geloofsgemeenschap', die in dit geval zeer gunstig is geweest. Of pauselijke stukken aanslaan dan wei snel vergeten worden, bepaalt mede het theo- logische gewicht dat er aan mag worden toegekend. De encycliek heeft, door zich te mengen in een debat dat toen speelde en dat zij zelf aanduidt als het arbeiders- vraagstuk of de sociale kwestie, een grondslag gelegd voor wat de christelijk sociale beweging is gaan helen of, vanuit het leerambt van de kerk, de christelijk so- ciale leer, in onze dagen gedistancieerder aangeduid als het christelijk sociaal den- ken. Die beweging en dat denken hebben een historische rol van betekenis gespeeld in onze twintigste eeuw.
De encycliek Rerum Novarumwerd door Paus Leo XIII gepromulgeerd, - excuses voor dit ongebruikelijke en heel moeilijke maar zo deftige woord; uitgegeven dus - op 15 mei 1891. In datzelfde jaar had van 9 tot en met 12 november te Amsterdam het grote Christelijk Sociale Congres plaats onder Ieiding van dr. Abraham Kuy- per. Daar was dezelfde sociale kwestie
Dr. P.A. van Genn1p (1944) is secretar1s van de Kathol1eke Raad voor Kerk en Samenlev1ng
Christen Democratische Verkenningen 10/91
SOC I
aar sta
soc doc tho
voc
I an kre leg is~ scr
scr
We
soc
var ner
kWE
On1 ontl de veri aar let en· tuti1 var ves (rei
gar
kali
der
te r
Soclaal-econom1sch
aan de orde. Terugziende kunnen wij con- stateren dat de dynamiek van de christelijk sociale beweging, die in katholieke kring door de encycliek nieuwe doelen en me- thoden kreeg aangereikt, op dit congres voor de gereformeerde christenen in ons land zijn kader, optieken en methoden kreeg. Hier werden de grondslagen ge- legd voor wat later de gereformeerde zuil is gaan helen en waarvan de invloed in ge- schiedenis en actualiteit moeilijk te over- schatten is.
We zijn nu een eeuw verder. De christelijk sociale beweging, de sociale verkondiging van de kerken en het denken van christe- nen, theologen en anderen, over sociale kwesties, spelen nog steeds een grote rol.
Ondanks onloochenbare processen van ontkerstening en deconfessionalisering zijn de actuele maatschappelijke (machts-) verhoudingen niet te begrijpen, zonder aandacht te geven aan de christelijk socia- le beweging, haar opties en de structuren en verbanden waarin zij zich heeft ge·insti- tutionaliseerd. Ongeacht het doorzetten van het proces van secularisatie, de reser- ves ten aanzien van gezagswoorden van (religieuze) autoriteiten en de geringe toe-
Het christelijk sociaal denken blijkt de minste schade te hebben opgelopen van de afnemende rol van de kerken
gankelijkheid voor leraren van welke snit of kaliber ook, blijkt het christelijk sociale denken nog het minste schade opgelopen te hebben van de afnemende rol van de
Chr,sten Democrat1sche Verkenningen 10/91
kerken in met name het publieke Ieven. le- dere nieuwe bijdrage aan de ontwikkeling van het denken en de leer, ook die van ver- tegenwoordigers van het leergezag, blijkt op grote, soms zelfs gretige belangstelling te kunnen rekenen.
Geconstateerd mag worden dat het fei- telijke probleem dat centraal stond op het congres en in de encycliek van 1891, is opgelost. Geconstateerd mag bovendien worden, dat de realisering van die oplos- sing verregaand, zo niet beslissend mede is bewerkt door de christelijk sociale be- weging, zowel geconcretiseerd in de bei- de zuilen waarin zij in toenemende mate werd uitgebouwd, als in de inzet van tallo- ze christenen die buiten dat organisatori- sche verband, soms zelfs in bewuste dis- tantie ervan, hun bijdragen hebben gele- verd.
Geconstateerd moet echter ook worden, dat daardoor culturele en maatschappelij- ke verhoudingen zijn ontstaan, die het voortbestaan van een zuil ronduit onmoge- lijk maken. Maar in de openheid van een moderne democratie zullen en moeten wei recht en noodzaak erkend worden van or- ganisatorische knoop- en/of concentratie- punten voor deze beweging in confessio- nele organisaties, instituties en verbanden.
Oat laatste is overigens, juist in politieke kringen, ook weer niet zo'n vanzelfspre- kendheid dat ik het bij deze constatering kan Iaten; ik kom op dit punt dan ook nog terug.
Tenslotte mag met voldoening worden geconstateerd, dat juist in het inrichten en onderhouden van die knooppunten de vroegere tegenstellingen tussen de con- fessies aan gewicht verliezen. Steeds va- ker word! nauw samengewerkt, zo men al niet volledig samengaat. In dat samen- gaan kunnen de verschillen in confessio- nele achtergrond en het gem is van een ge- meenschappelijke geloofstaal als lastig worden ervaren. Maar deze complicatie staat nog maar zelden gemeenschappelij- ke inzet echt in de weg.
In onze dagen worden verschillen van
391
stroming of zelfs tegenstellingen binnen de christelijk sociale beweging dan ook niet vooreerst bepaald door kerkelijke tradities of verschillende beleidsopties van kerklei- ders. lnvloedrijker zijn ideologische of psy- chologische verschillen, zoals de span- ning tussen radicaliteit en realisme of die tussen gevestigde belangen en nieuwe uit- dagingen. Die snijden dwars door de ker- kelijke afkomsten heen. Typisch kerkelijke spanningen, zoals die tussen behouden- den en experimenteerders of fundamenta- listen en vrijzinnigen, spelen in de christe- lijk sociale beweging geen indrukwekken- de rol.
Twee zaken verdienen ter inleiding nog kort aangestipt te worden. Vooreerst: histo- rici hebben een wapen in de hand dat hen in staat stelt hun vak het imago te geven van een welhaast natuurwetenschappelij- ke precisie: de datering. Het jaar 1891 en de belangrijke data in 1891 liggen vast Geen verwrikken aan. Maar de betekenis van die data is moeilijker precies te bepa- len. Welnu minstens moet hier vanaf het begin duidelijk worden gesteld, dat 1891 niet de begindatum is van christelijk socia- le beweging, denken of leer. In bepaalde opzichten moet men vaststellen, dat de ge- schiedenis van het christendom, als zoda- nig en in zijn geheel, er een is van sociaal engagement en bedachtzame legitimering daarvan. Minstens moet geconstateerd worden dat het christendom van na de Franse Revolutie op dat punt een opmer- kelijke weg inslaat, juist ook afgezet tegen zijn eigen (directe) voorgeschiedenis.
1891 is geen begin-, maar scharnierpunt.
Dit geeft, op de tweede plaats, aanlei- ding om duidelijk te stellen dat, vanuit het geloof, vanuit de daarin verzamelde ge- meenschap en vanuit de er uit voortko- mende geschiedenis bezien, deze bewe- ging, leer en denken zich niet beperken tot confessionele organisaties, christelijke in- stellingen van maatschappelijke dienstver- lening of sociale acties van een duidelijk christelijke signatuur. Voor- of nadeel van
392
Sociaal-economisch
het scharnierpunt is dat het bijna tot die identificatie dwingt. Precies die elementen zijn er immers door bevorderd. Maar daar- door dreigt een exclusief effect, dat on- recht doet aan velen. Men moet hierbij denken aan de christenen die, zeker zo diep bewogen en zeker zo onvermoeibaar van inzet als hun zusters en broeders in de confessionele verbanden, de uit hun ge- loof voortkomende sociale opdracht daar- buiten hebben begrepen en beleefd.
Mogelijk dreigt of dreigde in onze dagen vooral een omgekeerde exclusivisme, dat er naar tendeert hen die aan het confes- sionele verband hechten als achtergeble- ven en reactionair te bestempelen. Het een zowel als het ander is onjuist. Referentie- punt is het christelijk geloof als bron van een manier van kijken naar en interprete- ren van de samenleving. Daaruit komen de onrust en verontwaardiging voort over wat niet aanvaardbaar is en de orientatie op wat veranderd dient te worden. Uiteinde- lijk in Gods naam. Hier klopt het hart van christelijk sociale beweging, denken en leer. Pas daarna komen gemeenschappe- lijke of verschillende opvattingen over stra- tegie en programma, termijnen en metho- den.
De sociale geschiedenis van de twintig- ste eeuw bewijst dat grote eenstemmig- heid van christenen op die punten en de organisatorische uitdrukking daarvan, wat er ook de precieze bronnen van zijn ge- weest, een effectieve factor is. Reden om minstens even nate denken, voor men die eenstemmigheid en de organisatie ervan te vlot laat afkalven of op het spel zet. Maar uiteindelijk liggen deze aspecten in de orde van de gevolgen. Het doel en de wer- vende kracht daarvan zijn van andere orde.
De verantwoordelijke mens
Als gezegd: wij zijn nu een bewogen, niet eens zo onsuccesvolle eeuw verder. Re- denen om 1991 te vieren als eeuwfeest van 1891 zijn te vinden, evenzeer als redenen om dat niet te uitbundig, laat staan triom-
Chr1sten Democrat1sche Verkennmgen 10/91
fant zo I opn
ZOVv
als het ook
cen
dac lustr
c
I an~
a an vrOE gee
lief~
de cia<:
bell\
brec ke t 15 r ma~
zatE de
din~
ged gerc T1 doo ruirr con•
'Bee paa wek gev<
jaar gror chri:
M
CUrT
zow in iti.:
gre~
