24 | Lychnari | 2020 #2 Lychnari | 2020 #2 | 25 E G E I S C H E Z E E
De beste
premier die
Griekenland
nooit had?
Nationale held, charmeur, intellectueel, luis in
de pels, Ion Dragoumis (1878-1920) was het
allemaal. Hoewel het turbulente leven van
deze Griekse diplomaat en politicus zich laat
lezen als een filmscript is zijn naam buiten
Griekenland maar weinig bekend. Deze zomer
is het precies 100 jaar geleden dat hij werd
vermoord, onder nooit helemaal
opgehelderde omstandigheden. Reden
genoeg om zijn persoon nader te belichten.
PATRICK GOUW | KAARTWERK: UVA-KAARTENMAKERS
D
e Eerste Begraafplaats van Athene is niet direct een plek die door veel buitenlandse toeristen wordt bezocht. Toch is dit monumentale kerkhof, het oudste van de stad (aangelegd in 1834), zeer de moeite van een bezoek waard voor wie interesse heeft in de geschiedenis van het moderne Griekenland. Graven van vrijheidsstrijders uit de Onafhan-kelijksheidsoorlog (zoals Theódoros Kolokotronis) liggen er naast die van vooraanstaande staatslieden (bijvoorbeeld Yeorgos en Andreas Papandreou), grote denkers (Adaman-dios Koraís), aartsbisschoppen en culturele iconen (Vasilis Tsitsanis, Yorgos Seferis, Melina Merkouri).Afkomst
Op een weinig opvallende plek (en deels overgroeid) bevindt zich de tombe van de familie Dragoumis. In dit voorname geslacht werd in 1878 Ion geboren. De jongen groeide op in een zeer politiek en intellectueel milieu, omdat zijn vader Stéfanos, die onder andere tweemaal minister van Buiten-landse Zaken was, in hun familiehuizen te Athene en Kifisiá bezocht werd door tal van Griekse en Europese prominen-ten. Hij leerde al op jonge leeftijd vele talen: Frans, Engels,
Duits, Italiaans en vanzelfsprekend klassiek Grieks. Zijn jeugdige leergierigheid en geestelijke vermogens wezen in de richting van een grootse carrière. Toenmalig premier en huisvriend Charílaos Trikoupis zou de 10-jarige Ion eens hebben toegefluisterd dat ook hij op een dag het premier-schap zou gaan bekleden.
De familie Dragoumis was oorspronkelijk afkomstig uit Vogatsikó (west-Macedonië), dat op dat moment nog onder-deel uitmaakte van het Ottomaanse Rijk. Om die reden was men een vurig pleitbezorger van de zogenoemde ‘Megali Idea’, het streven om zoveel mogelijk voormalige territoria van het Byzantijnse Rijk in het Koninkrijk Griekenland te in-corporeren.
Held in Macedonië
Een eerste horde vormde de strijd om ‘Macedonië’, een mul-ti-etnisch geografisch gebied dat door zowel Bulgarije als Griekenland werd geclaimd. Toen eind 19e eeuw duidelijk werd dat de Ottomaanse overheersing ter plaatse verzwakte, kwamen beide natiestaten in actie. Via het onderwijs, de kerk en de clandestiene inzet van guerrillastrijders probeerden zij hun invloed op de Slavisch en Griekssprekende inwoners te vergroten.
De familie Dragoumis was nauw betrokken bij het Griekse ‘Macedonische Comité’ dat in 1903 werd opgericht. Vader Stéfanos financierde veel van de activiteiten, terwijl zijn schoonzoon Pavlos Melás door zijn militaire operaties en he-roïsche dood zou uitgroeien tot hét nationale symbool van de Macedonische strijd. De jonge Ion zou in hun voetsporen treden. Na een rechtenstudie in Athene ging hij in Griekse diplomatieke dienst en maakte hij een stormachtige carrière door. Tussen 1902 en 1905 zou hij eveneens een heldenstatus verwerven door zijn rol in Ottomaans Macedonië. Op het Griekse consulaat in Monastir (nu Bitola in noord-Macedo-nië) groeide hij uit tot de spil van het verzet, door talloze ope-raties op touw te zetten, propaganda te bedrijven en geld en
wapens te distribueren. Daarbij schuwde hij gewelddadige tactieken niet. Buiten medeweten van zijn superieuren zette hij een netwerk van strijders op die Bulgaarse tegenstanders intimideerden en soms zelfs elimineerden. Zoals hij in 1903 in een brief aan zijn vader schreef: ‘Als we Macedonië willen krijgen, moeten we het met gebruikmaking van alle middelen veroveren’.
Liefdesleven
Misschien nog wel meer tot de verbeelding sprekend dan zijn rol in de Macedonische strijd was het liefdesleven van Ion Dragoumis. Hij was een uiterst aantrekkelijke verschijning en groeide al snel uit tot de lieveling van de Atheense society. Als charmeur had hij talloze affaires, met vrouwen van hoog-geplaatste politici, diverse actrices en zelfs een buitenlandse prinses. Toch waren er ook relaties van diepere aard in zijn leven.
In de zomer van 1905 werd Ion overgeplaatst naar Alexan-drië om er te dienen als viceconsul. Hier werd hij geïntrodu-ceerd in de familie van Emmanouíl Benakis, die puissant rijk geworden was in de katoenhandel. Diens dochter Pinelopi (1874-1941), die later zou uitgroeien tot een van Griekenlands bekendste schrijfsters, maakte een verpletterende indruk op Ion. Het probleem was echter dat zij reeds getrouwd was met Stéfanos Deltas, een zakenpartner van haar vader.
Pinelopi was geen typisch aristocratische vrouw, maar had artistieke en intellectuele ambities, iets wat in haar milieu en gearrangeerde huwelijk niet werd geaccepteerd. Ion en zij Ion Dragoumis (1878-1920)
26 | Lychnari | 2020 #2 Lychnari | 2020 #2 | 27 zagen elkaar echter als geestverwanten en voelden zich sterk
tot elkaar aangetrokken. Hun ontluikende liefde werd al snel het gesprek van de dag en groeide zelfs uit tot een schandaal, waarop ze besloten dat hun wegen moesten scheiden. Ion vroeg en kreeg toestemming om terug te keren naar een diplomatieke post in Athene.
Maar hun sterke gevoelens bleven bestaan, zoals blijkt uit hun correspondentie. Pinelopi worstelde met de situatie en probeerde zelfs tot tweemaal toe zelfmoord te plegen. De trotse Benakis voelde dat zijn familie door de hele affaire te schande werd gemaakt en verklaarde Ion tot persona non grata. Dragoumis had een persoonlijke vijand voor het leven gemaakt, een niet onbelangrijk feit met het oog op zijn vroegtijdige dood in 1920.
De tweede liefde van zijn leven ontmoette Dragoumis in 1908 te Constantinopel, waar hij op het Griekse consulaat zijn clandestiene operaties tegen het Ottomaanse gezag weer oppakte. Marika Kotopouli (1887-1954) was de beroemdste Griekse actrice van haar tijd en stond vol in de spotlights. Wat volgde was een uiterst gepassioneerde relatie die tot Ions dood zou voortduren. Het was een kleurrijk stel, feitelijk een showbizzkoppel avant la lettre: Dragoumis, de serieuze intel-lectueel van goede komaf en de beruchte maar bejubelde ac-trice Kotopouli. De Griekse pers en hun publiek smulden van alle uitspattingen die de relatie voortbracht.
Opponent van formaat: Eleftherios Venizelos
In 1910 nam de Griekse geschiedenis een beslissende wen-ding. De opkomst van Griekenlands meest succesvolle staatsman, de Kretenzer Elefthérios Venizelos (1864-1936), zette de politieke verhoudingen volledig op zijn kop, en daar-mee indirect ook de carrière van Ion Dragoumis. Op zijn 32e levensjaar was Ion door zijn diplomatieke werk in Macedo-nië en Constantinopel uitgegroeid tot een rijzende ster bin-nen het establishment. In de achterliggende jaren had hij
daarnaast diverse boeken en artikelen gepubliceerd, die hem ook in literaire kringen geliefd maakten. Onder zijn bewonde-raars bevond zich bijvoorbeeld Nikos Kazantzakis, die in hem zelfs de nieuwe leider van Griekenland zag.
Zover zou het echter nooit komen, omdat Venizelos het hoogste politieke ambt stevig in handen hield en de geschie-denis van het volgende decennium onmiskenbaar naar zijn hand zette. Door een slim en diplomatiek optreden in de Bal-kan-oorlogen (1912-1913) en de Eerste Wereldoorlog wist hij Macedonië, Thracië én Kreta aan de Griekse staat toe te voe-gen, en daarmee het grondgebied en het bevolkingsaantal van Griekenland te verdubbelen. Voor Ion was in dit alles geen rol weggelegd. Hij raakte gebrouilleerd met Venizelos en nam ontslag uit de diplomatieke dienst. Vervolgens moest hij van-uit de oppositie toezien hoe de succesvolle premier de door hen beiden zo vurig gewenste Megali Idea leek te realiseren. Zijn vijandige houding deed hem in 1917 bovendien voor twee jaar in ballingschap belanden, eerst op Corsica en later op Skópelos.
In november van 1919 mocht Ion terugkeren in Athene, klaar voor een politieke comeback. Met de toezegging van verkiezingen enkele maanden later werd hij nog eenmaal op het schild gehesen als een van de voormannen van de ‘Ver-enigde Oppositie’. In toespraken en artikelen trok hij fel van leer tegen Venizelos. Diezelfde Venizelos was ondertussen de grote ster geworden op de vredesconferentie van Parijs. Grie-kenland kreeg van de Geallieerden onder andere een mandaat over de regio rond Smyrna, de stad op de westkust van Klein-Azië waar meer Grieken woonden dan in Athene. Met het ver-drag van Sèvres op zak keerde hij, triomfantelijk en zelfverze-kerder dan ooit, in de zomer van 1920 terug naar huis.
Moord in Athene
Vanaf dat moment liep alles echter anders dan voorzien. Op 30 juli werd Venizelos op het Gare de Lyon in Parijs slachtoffer van een aanslag. Wonder boven wonder raakte hij slechts lichtgewond en kon hij na enige dagen zijn terugreis vervol-gen. Maar het nieuws over de moordaanslag had in Athene voor chaos en beroering gezorgd. Het was tegen die achter-grond dat Ion Dragoumis het leven zou laten.
Enige tijd circuleerde in de Griekse hoofdstad het valse be-richt dat Venizelos zou zijn gedood, wat veel van zijn aanhan-gers ertoe bracht een klopjacht te beginnen op vermeende te-genstanders. Ion Dragoumis bevond zich in de middag van 31 juli bij een repetitie in het theater van zijn geliefde Marika Ko-topouli. Ze besloten een veilig heenkomen te zoeken in Kifi-siá, maar daar aangekomen wilde hij terug naar zijn kantoor in de stad om een artikel te schrijven over de moordaanslag. Op de terugweg werd hij bij een wegblokkade echter aange-houden en voorgeleid aan het hoofd van de veiligheidstroe-pen, Pavlos Yiparis.
Yiparis en Dragoumis kenden elkaar uit de strijd om Mace-donië, waar beiden een heldenrol vervulden. De militair
Yiparis was daarna tot de intimi van Venizelos gaan behoren en kwam vanaf 1917 aan het hoofd te staan van een gevreesde eenheid van paramilitairen, die naar hem ‘Yipareï’ (‘Gieren’) werden genoemd. Op die bewuste julidag arresteerden zij menig lid van de oppositie op verdenking van betrokkenheid bij de moordaanslag op Venizelos. Yiparis zetelde in de villa Thon, een prachtige neoklassieke villa in de wijk Ambelóki-pi. Waarschijnlijk heeft hij de opdracht gegeven om de ge-vangene te voet te verplaatsen naar het legerkamp, enkele ki-lometers verderop. Daar is Dragoumis echter nooit aangeko-men. Onderweg, ter hoogte van waar nu het Hilton hotel staat, werd hij tot stoppen gemaand en door een aantal solda-ten geëxecuteerd. Ooggetuigen verklaarden dat hij in de rug werd geschoten en dat ter plaatse binnen een half uur alle sporen van het gebeurde waren uitgewist. De volgende och-tend werd hij in alle vroegte begraven en zijn partner Marika Kotopouli hoorde pas weken later wat er met hem was ge-beurd. Dragoumis’ dood schokte de publieke opinie en gaf de anti-venizelistische oppositie een martelaar en een symbool waarachter velen zich schaarden.
De grote vraag is wie de opdracht tot de moord heeft gege-ven. Meerdere onderzoeken bleven zonder resultaat. Wel werd duidelijk dat Yiparis ten tijde van Dragoumis’ arrestatie bezoek had van een prominente figuur: niemand minder dan Emmanouíl Benakis, voormalig burgermeester van Athene (1914) en – zoals we eerder zagen – gebrouilleerd met Ion
vanwege diens eerdere relatie met zijn dochter Pinelopi. Wat Benakis precies kwam doen in de villa Thon is nooit duidelijk geworden. In haar memoires heeft Pinelopi Delta beweerd dat haar vader aan Yiparis verzocht om Dragoumis koste wat het kost te beschermen. Toch hebben velen juist de beschuldigende vinger naar hem uitgestoken. Benakis had een motief, gezien zijn persoonlijke wrok jegens Ion. Daar komt bij dat hij in 1916 zelf het slachtoffer was van fysiek ge-weld door anti-venizelisten. En hoewel hij ten tijde van de moord geen officiële regeringsfunctie vervulde, was hij als vriend van Venizelos, door zijn gezag als weldoener en rijkste man van Griekenland en zijn dwingende persoonlijkheid, iemand die bevelen kon doen uitgaan, zeker naar een onder-geschikte als Yiparis.
Het is wellicht veelzeggend dat laatstgenoemde altijd heeft gezwegen over de werkelijke toedracht, maar pas in 1935 – zes jaar na de dood van Benakis – heeft verklaard dat die hem wel degelijk de opdracht tot de moord heeft gegeven. In hoeverre zijn getuigenis moet worden geloofd, blijft bij gebrek aan an-der bewijs een open vraag. En zo blijft een van Griekenlands meest besproken politieke moordzaken nog altijd onopgelost.
Tot besluit
Ion Dragoumis was een man van uitersten: slim, eigengereid en wars van gezag en compromissen, maar ook temperament-vol, en iemand wiens idealen het vaak moesten afleggen tegen het pragmatisme van anderen. Die combinatie van eigen-schappen heeft zijn politieke carrière zonder meer in de weg gestaan. Voor velen is hij de beste premier die Griekenland nooit gehad heeft.
Hijzelf lijkt daar weinig onder geleden te hebben. Al in 1906 schreef hij in zijn dagboek dat hij een kort en enerverend leven verkoos boven het bereiken van een hoge leeftijd. Een derge-lijke berustende houding blijkt ook uit zijn vermeende laatste woordenwisseling met zijn geliefde en zus, vlak voordat hij zijn dood tegemoet reed:
‘Wat zou het als ze mij vermoorden? Ik heb geleefd, ik heb lief-gehad, pijn geleden en strijd gevoerd – ik heb alles gedaan. Het leven is mij niets meer verschuldigd’.
Spreekt hier de man of de legende? Het fascinerende raadsel dat Ion Dragoumis heet, blijft bestaan.
Meer informatie
• Het zeer informatieve blog The First Cemetery of Athens bevat talloze levensverhalen van de personen die op de begraafplaats zijn bijgezet. www.bit.ly/cemetery-athens
• Een goede en evenwichtige Engelstalige biografie van Ion Dragoumis verscheen in 2014: John A. Mazis, A man for all seasons. The uncompromising life of Ion Dragoumis (The Isis Press, Istanbul).
• De liefdesrelatie tussen Ion Dragoumis en Pinelopi Delta is onderwerp van de bestseller
Ιστορία χωρίς όνομα (2017) van auteur Stéfanos Dándolos (2017). Van deze historische roman
werd begin 2020 in Athene een theaterbewerking gespeeld tot de corona-crisis uitbrak.
www.bit.ly/zonder-naam
Marika Kotopouli (1887-1954)
