HERWAARDERING VAN DUURZAME PRODUCTIEMIDDELEN

H E R W A A R D E R I N G V A N D U U R Z A M E P R O D U C T IE M ID D E L E N

door P rof. D r. H . ]. van der S ch ro e ff

D at het vraagstuk van de herw aardering der bedrijfsm iddelen in de praktijk leeft, bleek mij nog eens duidelijk uit de reacties die ik mocht on t­ vangen op mijn artikelen „R ondom het w instprobleem ” 1). Kennisneming van de opm erkingen en kanttekeningen, w elke mij bereikten, heeft mij doen zien, d a t mijn beschouw ingen over de w aardering d er duurzam e productiem iddelen verduidelijking en correctie behoeven. D it laatste, om­ d at ik van verschillende zijde atten t ben gem aakt op een onjuistheid die in de door mij gegeven cijfervoorbeelden is ingeslopen. O n d e r dankzegging aan de schrijvers h aast ik mij de begane vergissing te corrigeren. Z o wil dit artikel een nadere toelichting brengen van mijn te dezer zake eerder gegeven beschouw ingen en tevens een correctie ten opzichte van een der daarin voorkom ende voorbeelden.

T o t goed begrip van zaken wil ik het vraagstuk, w aarom het hier gaat, nog eens exposeren. O p blz. 448 (van jaarg an g 1957) schreef ik, d at het al of niet b estaan van een regelm aat in de vervanging van rechtstreekse betekenis is voor de invloed, die w ijzigingen in de vervangingsw aarde op de resultatenrekening hebben. H erinvestering van de afschrijvingen in nieuwe w erktuigen betekent, dat niet langer sprake is van uitgestelde ver­ vanging, gelijk het geval is bij het afzonderlijk productiem iddel. H et ge­ volg d aarvan is, d a t de vervangingsverplichting kleiner w o rd t en daarm ede ook het verlies, d at bij stijgende vervangingsw aarde ten aanzien van de vervangingsverplichting moet w orden geconstateerd.

T e r toelichting w erd de volgende casuspositie gekozen. V erondersteld w erd een m achinepark, d a t uit 5 gelijke w erktuigen bestaat, elk m et een aanschaffingsprijs van ƒ 30.000,— en met een bruikbaarheidsduur van 5 jaar. Bij sim ultane aanschaffing is voor dit m achinepark een verm ogen nodig van ƒ 150.000,— T e r vereenvoudiging w erd aangenom en, d at in jaarlijks gelijke b edragen w o rd t afgeschreven, terw ijl de rentekosten en de residuw aarde buiten beschouw ing w erden gelaten.

V eronderstellen wij, d a t aan het einde van het 4e ja a r (op het moment, d at de vierde afschrijving heeft plaats gevonden) de vervangingsprijs van elk van de w erktuigen to t ƒ 40.000,— stijgt. E en herw aardering moet plaats vinden, zowel van de nog aanw ezige als van de in de afgelopen jaren verbruikte w erkeenheden. In het m achinepark zijn nog 5 jaareen- heden (van elk w erktuig één jaareenheid) beschikbaar, w elke op basis van de aanschaffingsprijs op ƒ 30.000,'— (5 x ƒ 6.000,— ), m aar bij de gestegen vervangingsw aarde op ƒ 4 0 .0 0 0 ,— (5 X ƒ 8.000,— ) m oeten w orden ge­ w aardeerd. V o o r de herw aardering moet op de rekeningen „ W e rk tu ig e n ” en „V erm ogensm utatie door h erw aard erin g ” ƒ 10.000,— w orden bijge­ boekt.

E en herw aardering moet ook w orden toegepast ten aanzien van de vervangingsverplichting van de in de afgelopen jaren verbruikte w erk ­ eenheden, welke nog niet vervangen zijn. D e w erktuigen zijn 4 ja a r in gebruik, w aarin ƒ 120.000,— (4 X ƒ 30.000,— ) w erd afgeschreven. De vervangingsverplichting is ƒ 120.000,— . O p basis van de gestegen ver­ v angingsw aarde zal de vervangingsverplichting op ƒ 160.000,— (4 X

ƒ 4 0 .0 0 0 ,— ) m oeten w orden gesteld, zodat ƒ 40.000,— extra zal m oeten w orden afgeschreven ten laste van de verlies- en w instrekening. D e reke­ ning „ W e rk tu ig e n ” en de rekening „V erm ogensm utatie door h erw aar­ derin g ” zal met een bedrag van ƒ 40.000,— m oeten w orden verhoogd. In totaal w o rd t laatstbedoelde rekening gecrediteerd voor ƒ 50.000,—■, n.1. ƒ 10.000,— uit hoofde van de herw aardering der nog beschikbare jaareen- heden en ƒ 40.000,— voor de hogere w aardering van de vervangingsver- plichting, teneinde de vervanging te w aarborgen.

In o nderstaande balansen is de positie vóór en na de herw aardering aangegeven.

BALANSOPSTELLING VOOR DE WAARDESTIJGING Werktuigen Vrijgekomen middelen ƒ 150.000,- „ 120.000,-Vermogen ƒ 150.000,— Afschrijvingen (vervangings­ verplichting) „ 120.000,— ƒ 270.000,- ƒ 270.000,— BALANSOPSTELLING NA DE WAARDESTIJGING Werktuigen Vrijgekomen middelen Verlies ƒ200.000,- „ 120.000,- „ 40.000,-Vermogen ƒ 150.000,— Vermogensmutatie door herwaardering „ 50.000,— Afschrijvingen (vervangings­ verplichting) „ 160.000,— ƒ 360.000,- ƒ

360.000,-In de laatste balans komt het verm ogen voor met ƒ 200.000,— , zijnde het bedrag d a t bij de gestegen vervangingsprijs voor de vervanging nodig is. H e t bedrag d at onder „A fschrijvingen" is opgevoerd geeft de vervan- gingsverplichting aan van de verbruikte jaareenheden, die nog niet v er­ vangen zijn. D eze vervangingsverplichting moet bij de gestegen vervan­ gingsprijs (w aard e) hoger w orden gew aardeerd. H e t „m anco” op de a f­ schrijvingen moet ten laste van de verlies- en w instrekening w orden ge­ bracht.

In mijn vorig artikel heb ik bezw aar gem aakt tegen de benam ing „her- w a ard erin g sreserve". D e verm ogenstoenem ing als gevolg van de h erw aar­ dering d ra ag t in genen dele het karak ter van winst, zodat de term „reserve” niet op h aa r plaats is. M en zal kunnen opm erken d a t het w oord „reserve" in tal van betekenissen w o rd t gehanteerd, die niets m et het w aarlijke reser- vebegrip (in de zin van inhouding van w inst) uitstaan d e hebben. M en behoeft slechts te denken aan de w iskundige „reserve” bij de levensver­ zekeringm aatschappij. E r is bij het onderhavige vraag stu k een bijzondere reden voor een juist gebruik van de term, gezien de fiscale interpretatie van de w inst. W il in deze geen verw arring w orden gesticht, dan zal het w enselijk zijn iedere nom enclatuur te verm ijden, die w instassociaties zou kunnen oproepen. In mijn laatste artikel bezigde ik de rekening „ V e r- m ogensaam nas door h erw aard erin g ”. Ik wil thans voorstellen de rekening „'Verm ogensm utatie door h erw aard erin g ” te noem en. D e term „m utatie" heeft het voordeel, d at zij zowel van toepassing is op een bijboeking als een afboeking; de toevoeging „door h erw aard erin g ” geeft de oorzaak van

de verandering aan. A n d ere passende benam ingen zijn „V erm ogensver- anderingen door h erw aard erin g ” of kortw eg „V erm ogen uit h erw aarde­ rin g ” . W e lk e naam men ook kiest, men vermijde de term „reserve.”

Stellen wij than s het geval, d at de aanschaffing en vervanging niet si­ m ultaan, m aar successief plaats vindt. W e d ero m is aangenom en een m a­ chinepark van 5 w erktuigen, elk met een aanschaffingsprijs van ƒ 30.000,—, nu niet gelijktijdig m aar in opeenvolgende jaren, telkens met een tussen­ tijd van één ja a r aangeschaft. O m de lezer de moeite van het opslaan van het artikel in het novem bernum m er van de vorige jaarg an g te besparen, laten wij hieronder nog eens het staatje volgen, d a t de verm ogensinveste- ring aan het einde en aan het begin van het volgend ja a r aangeeft. De laatste kolom bevat het bedrag van de afschrijvingen, d at op beide mom en­ ten gelijk is.

eind v. h. jaar

begin

volgend jaar afschrijvingen 1ste werktuig 5 jaar oud

2e werktuig 4 jaar oud 3e werktuig 4 jaar oud 4e werktuig 2 jaar oud 5e werktuig 1 jaar oud

nihil ƒ 6.000,- „ 12.000,— „ 18000,- „ 24.000,-ƒ 6.000,~ „ 12.000,- „ 18.000,— „ 24.000,-afgeschreven ƒ 24.000,- „ 18.000,— „ 12.000,- „ 6.000,— In het jaar vrijgekomen

middelen „ 30.000,- ,_.

besteed ter vervanging

1ste werktuig — „

30.000,-ƒ 90.000,- ƒ 90.000,- ƒ 60.000,—

D oor de diversiteit in de tijdstippen van aanschaffing en vervanging kan m et een kleinere verm ogensinvestering w orden volstaan in vergelijking met het geval, d at de w erktuigen sim ultaan w o rd en aangeschaft. U it de m iddelen, w elke uit de afschrijvingen vrijkomen, kan ieder jaar het oudste w erktuig w orden vervangen. In de gegeven casuspositie is er zelfs een volledig roulem ent, d o o rd at de jaarlijkse afschrijvingen telkenjare de ver­ vanging van het buiten gebruik gestelde w erktuig mogelijk m aken.

Om de invloed, die van de regelm atige vervanging op de grootte van de vervangingsverplichting d er verbruikte w erkeenheden uitgaat, te dem on­ streren, laten wij hieronder de balansopstelling volgen aan het einde van het ja a r (w aarop het oudste w erktuig buiten gebruik gesteld is) en aan het begin van het volgend ja a r (juist n a d a t de vervanging van d it w erk­ tuig heeft plaats g eh a d ).

BALANSOPSTELLING BEGIN VOLGEND JAAR Werktuigen afschrijvingen ƒ 150.000,- „ 60.000,-Vermogen ƒ ƒ 90.000,-ƒ 90.000,- ƒ

90.000,-T erw ijl aan het einde van het jaar een vervangingsverplichting bestaat van één w erktuig, w aarvoor een bedrag aan vrijgekom en middelen van ƒ 30.000,— beschikbaar is, is er aan het begin van het daarop volgend jaar, n ad a t de herinvestering in een nieuw w erktuig heeft plaats gevonden, geen vervangingsverplichting meer. O p dat moment is het gehele verm ogen ad ƒ 90.000,'— in het m achinepark geinvesteerd.

D e constatering van deze om standigheid is van belang met het oog op de gevolgen van een stijging van de vervangingsw aarde. N em en wij aan dat de vervangingsprijs per w erktuig aan het begin van het jaar tot ƒ 40.000,— stijgt, op het m om ent da t juist de vervanging h ee ft plaats gevonden. D e herw aardering m et een verhoging van 3 3 V 3 % leidt tot boekingen m et be­ trekking tot:

a. de w erktuigen, die voor ƒ 200.000,— zullen m oeten w orden opgevoerd, b. de afschrijvingen, die op ƒ 80.000,— m oeten w orden gebracht,

c. het vermogen, w aarvoor ƒ 30.000,— op de rekening „V erm ogens­ m utatie door h erw aard erin g ” moet w orden opgenom en.

D e positie w elke d a a ru it volgt, is aangegeven in o nderstaande opstel­ ling.

BALANSOPSTELLING NA VERVANGING EN HERWAARDERING Werktuigen afschrijvingen to §8 Ö Ö O o o o 't ï Vermogen Vermogensmutatie door herwaar­ dering ƒ 90.000,-ƒ 120.000,- _„ 30.000,-ƒ 120.000,- ƒ

120.000,-E en extra afschrijving ten laste van de verlies- en w instrekening is niet nodig, aangezien er —- zoals boven opgem erkt — in deze situatie geen ver­ vangingsverplichting is. D e herinvestering van de aan het einde van het jaar voor de vervanging beschikbare vrijgekom en middelen heeft reeds plaats gehad, zodat de stijging van de vervangingsprijs ten deze zonder in­ vloed is.

U it de gegeven opstellingen valt onmiddellijk af te leiden w at het effect van de prijsverhoging is, indien de vervanging nog niet heeft plaats ge­ vonden. D e vervangingsverplichting, die tot dusver op ƒ 30.000,— is ge­ w aardeerd, blijkt thans ƒ 40.000,—• groot te zijn. E r is een „m anco"' van ƒ 10.000,—■, hetgeen tot uitdrukking komt in het feit, d at in de vrijgekomen middelen slechts een bedrag van ƒ 30.000,— beschikbaar is voor een v er­ vanging, w aarvoor ƒ 40.000,'— nodig is. E en extra afschrijving ten laste de verlies- en w instrekening ad ƒ 10.000,— is noodzakelijk om de vervan­ ging te w aarborgen. D e balansopstelling w o rd t nu:

BALANSOPSTELLING NA HERWAARDERING, VOOR VERVANGING Werktuigen ƒ .160.000,— afschrijvingen „ 80.000,.— Vermogen Vermogensmutatie door herwaar­ dering Vervangings­ verplichting 1 O o

pö

H-,

160.000,-De boeking van het verlies betekent een klem op de uitkering van de w inst, w aardoor het bedrag van de voor vervanging beschikbare middelen tot ƒ 40.000,— w o rd t aangevuld.

B ovenstaande uitkom st w ijkt af van die, w aartoe ik in mijn voorbeeld in het novem bernum m er 1957 kwam. Ik berekende d a a r een verlies van ƒ 20.000,—, afgeleid uit de gedane en de gecorrigeerde afschrijvingen (zie blz. 449). Ik verzuim de daarbij -— w onderlijk genoeg ■—- rekening te hou­ den met de telkenjare plaats vindende herinvestering van de vrijgekomen m iddelen en daarm ede met de invloed van de diversiteitsfactor, die ik juist n aa r voren w ilde brengen! D e lezer vraag ik excuses voor deze m isstap, die — n aar ik mag vertrouw en —■ met het bovenstaande is hersteld. D e heren D rs. J. de Jong, D rs. R . S jo u kes en D rs. B. Boom sm a breng ik dank, dat zij mij op de fout in de uitw erking van mijn voorbeeld hebben gewezen. Om de mogelijkheid van het m aken van vergissingen w eg te nemen, koos ik in het bovenstaande een iets gewijzigde opstelling. D e afschrijvingen van de afgelopen jaren, w elke een herinvestering hebben gevonden, w erden bin- nenslijns opgevoerd en rechtstreeks in m indering van het activum gebracht. O p deze wijze komt tot uitdrukking, d at een eventueel „m anco” alleen de vervangingsverplichting b etreft t.o.v. het w erktuig, d at in het betreffende jaar voor vervanging aan de b eu rt is.

D e conclusies, w a arto e ik in mijn vorig artikel kwam, w orden door het bovenstaande niet beïnvloed. N a arm ate de regelm aat van de vervanging toeneem t w o rd t de vervangingsverplichting van de verbruikte w erkeen­ heden kleiner, d oordat de vrijgekom en m iddelen onm iddellijk w orden ge­ ïnvesteerd. E en vergelijking van de in het bovenstaande gegeven casus­ posities doet dit zien. In het geval van sim ultane aanschaffing en vervan­ ging is het verlies na 4 jaar ƒ 40.000,—. H e t m axim ale verlies kan in het gegeven voorbeeld oplopen tot ƒ 50.000,— , indien de stijging van de ver­ vangingsw aarde zich aan het eind van het 5e jaar zou hebben voorgedaan, vóórdat de vervanging heeft plaats gevonden. H e t maximale verlies w ordt —- bij een gegeven stijging van de vervangingsw aarde —■ bepaald door de grootte van het interval van vervanging. D it is in casu 5 jaar, w aardoor de verliezen op de in het verleden gedane afschrijvingen zich maxim aal tot dit aan tal jaren kunnen uitstrekken.

T e r verduidelijking —■ wellicht ten overvloede ■— geven wij nog eens de verm ogenspositie bij een sim ultane aanschaffing, indien de stijging van de vervangingsw aarde zich aan het einde van het 5e ja a r vóór de vervanging voordoet.

BALANSOPSTELLING EINDE 5e JAAR (VOOR VERVANGING)

Werktuigen ƒ 200.000,- Vermogen .ƒ

150.000,-Vrijgekomen middelen „ 150.000,- V ermogensmutatie

Verlies „ 50.000,- door herwaardering

Afschrijvingen

„ 50.000,-(vervangingsverplichting) „

200.000,-ƒ 400.000,- ƒ

400.000,-In deze opstelling geeft het bedrag van de afschrijvingen de vervan- gingsverplichting aan, om dat •— in tegenstelling met het geval van succes­ sieve aanschaffing •— hier geen herinvestering heeft plaats gevonden. D e­ ze verplichting moet ƒ 50.000,— hoger w orden gew aardeerd. E r is een „m anco” op de afschrijvingen en (in onmiddellijke relatie daarm ede) op de vrijgekom en middelen. D e boeking van een verlies is noodzakelijk. D e om vang van het verlies is afhankelijk van de grootte der vervangingsver- plichting op het moment w aarop de prijsstijging zich voordoet. D it verlies is aan het einde van het eerste ja a r ƒ 10.000,— van het tw eede jaar ƒ 20.000,— en zo vervolgens tot ƒ 50.000,— aan het einde van het 5e jaar.

In het geval van successieve aanschaffing en vervanging is het verlies ten hoogste ƒ 10.000, — , d.i. het bedrag van de m ancoafschrijving van één jaar. Bij tussentijdse prijsstijging w ordt van dat moment af op hoger niveau af­ geschreven. T re e d t de prijsstijging op de laatste dag van het jaar in, dan is het verlies m axim aal, n.1. ƒ 10.000,—. D oet de prijsstijging zich echter voor, n ad a t de vervanging heeft plaats gevonden, dan is de vervangingsverplich- ting nihil en o n tstaat derhalve geen verlies.

D e conclusie w elke uit het voorgaande kan w orden getrokken is, d at naarm ate onder invloed van de diversiteitsfactor voor het totale complex der duurzam e productiem iddelen de vervanging regelm atiger is, doordat telkens een herinvestering d er vrijgekom en m iddelen plaats vindt, de v er­ liezen op de vervangingsverplichting bij prijsstijging —> overige om stan­ digheden gelijk blijvende — zullen afnem en. H e t verlies kan zelfs in v e r­ houding tot het totale bedrag van de investeringen een zodanige verm inder­ de betekenis krijgen, d a t daarm ede praktisch geen rekening behoeft te w o r­ den gehouden, ervan uitgaande, d a t eventuele m anco’s op andere wijze (reservering) een com pensatie vinden. Indien bij gelijkblijvende bedrijfs­ om vang tenm inste zoveel w o rd t geinvesteerd als op basis van de vervan­ gingsw aarde w o rd t afgeschreven, is de vervangingsverplichting daarm ede nagekom en en is er in het geheel geen verlies. D it geldt echter alleen voor de investering voor vervanging, niet voor expansie! Is dit laatste het geval, dan dreigt de situatie te ontstaan, die in het w elbekende schepenvoorbeeld van de door wijlen N . J. P olak gepropageerde expansiefinanciering (in zijn „E nige grondslagen voor de financiering der ondernem ing” ) zoveel kritiek heeft ondervonden. Bij deze expansie blijft de vervangingsverplichting ten opzichte van het oorspronkelijk aanw ezige activum bestaan. W o r d t deze niet nagekom en, dan d reigt een manco op te treden op het moment, w aarop deze productiem iddelen buiten bedrijf w orden gesteld. Een vergelijking met het bovenaangehaald schepenvoorbeeld kan verhelderend en w aarschu­ w end w erken.

H e t voorgaande betoog heeft nog eens doen zien, d at bij een stijging van de vervangingsw aarde der duurzam e productiem iddelen de verm

positie zodanig moet w orden gesteld, d at de vervanging is gew aarborgd. A ls w inst —• zo form uleerde wij in onze voorgaande artikelen ■—- kan alleen de verm ogenstoenem ing w orden aangem erkt, die voor uitkering v atb aa r is, n a d a t de vervangingsverplichting is nagekom en. H oe deze verplichting ten opzichte van de duurzam e productiem iddelen moet w orden vastgesteld heb­ ben wij aan de hand van enige gestyleerde cijfervoorbeelden nog eens willen dem onstreren.

O p d a t uit het b ovenstaande geen verkeerde conclusies w orden getrokken, zij nadrukkelijk opgem erkt, d at wij ons bij deze behandeling bepaald hebben tot de gevolgen van de herinvestering der vrijgekom en m iddelen in du u r­ zame m iddelen. In mijn artikel in het novem bernum m er 1957 heb ik gewezen op de m ogelijkheid van investering in andere m iddelen, w elke van het be­ drijf deel uitm aken. V o o r de gevolgen d aarvan zij n aa r dit artikel verwezen, alsook voor de wijze, w aarop een daling van de vervangingsw aarde der duurzam e productiem iddelen moet w orden opgevangen.