ill ill

VOOR3lillEIDING EN DIE EEHSTE SI.AG VAN DIE TWETl:PE

VRYHEIDSOORLOG

KRAAIPAH

Die Ja.meson-strooptog van Desc:r,11Jer 1EJ95 het aa.n de la Rey en die leiers van die SuidtMfril'"...aanse iepubliek getoon dal

ook al nae; doen on i.e vredc te bci."D.o.r, •n oorlog met wa.s.

vr;.n di'~ T1.reede Vryheidsoorlog, die reg

van sake van di.e 1

.epubliek, en die feite

knnt voorbe.rei deur verskillonde

Dit 1.s egter intefrfl~H;;:mt o~:. vanu:lt die oogpunt van •n andersden.1rrmdc dec1 van die ;~;else volk in verband met die noorsal\e" en

111..P • .neng!ng" hier kortliks te veri_,rys n.a verklarings in die "~.f.anchester Guardian" van

1899.

IIierdie artikels uit

•n vom.•a:.·.nstn.andc ~~ngelse bla.d versterk die oortuiging dat stru·t!::-··~Tne van. die ~;u.tcl:t4fril-::.aunse '{epubl:l.ek alle rede had om tc glo dnt ·1 'nceland slogs een doel voor i::>e htid, n::w.rtl.ik, die om:·rompeling van dio teyn1bliek en cli t sander die minste "casus bel11°.

D:Le rr·:runchester- Cuardian'' van D:i.n::;dag

5

September 1399 bevat die volgende verklarlng van die ilJer·iodsey k1.bour

... ft. Her Hajesty• s Government are about to co,.'11''11 t a great crh·k•p.n our name and at our expense a crir''' ·which will cause the n.'l!'ne of Englnnd to becorie a. subJect of'"

d~is1on

and contempt throughout the civilised wond. The English Government menace war against the 'l'rnnsvard :epublic, and the tine has arrived when we, 1-rhon hfatory ui l l hold responsible for the misdeeds

ot

our ruleTs, shou1d

declare

our opinion as to the justiriQatf.01 t>f' the Government far the

brutal

policy of bluster and men&Cte \lhleh has oharaeterised their :proceedings towards the Transvaal Wat Engeland staatsmanne van het en hoedat E oorlog is reeds inmenging oor Die on

speech. This country is not in the position to criti)e the

Joer Govern,,.,,ent'

s treatment of

the

outlanders.

Indian and

Irish

grievances shou1d not

be

forgotten.

It

is not

to

be foreotten that two out o:r every nve adult J"!'tales in London are voteless and placed outstde tlw ~:'talc.~ or tho Constitution·· t:!Qtough

the p1'esent cunning franchise and i .. egistration laws. Has

not

this Govern~ent during tho uholo o:f' it!; cnreer seized

f!Jffti!T

·

opport11nl ty to :prevent tho citlzens

or

I.on.don frO''il 1_)0COnd.ng

united and free, and so able to control their o"m destiniea? Statements of th.r~ ·~mst ol"1"ensive. character₁ amounting to alnost a declaration of ·-r:r, p.i•o beinc ''U!de by individual ministers, :1ot from the ~~ta te Imperial offices, but 1n t:tie back garclens or !Jrovincial hoiJS<JS, and tho sensational repo~t;. v!hich are circulated day by day of the T1ovements or the Jr! tlsh urey nre all calculated to :'w.?:::e t-1nr inevitable."

In die ''l!nnch1)ster nnardinn11 _{Yan dieselfde dag word} n.n. di.n vole.endc u.it 'n brief' van ' ••

r.

·velyn (vroe~r lid van gcpubllsecr:

"... • • • • • • • • O.f"t'lcial persons '.>ent on crushing the U.'1.fortu.nate f~'ra.nsvaal ~oers assu.::te to speak h1 the nn.r.te of t11e peoplo '!"Ji'lOT'l they do not deign to consult. ' ho pretences for

~u::.~dnr; th:i.s 1rar are clearly hypocritical in view of the great

concessions recently ··mde by the ''1"ansvaal Government. Juch a ~»nr 1.·:ould :)r:;: the nost d1.scred:itabl0 that Great 3rlta.in has undel"ta~.;:en clm•inr.~ tho last sixty years, except perhnps the ':ar ·ui th China• n

Volr;ens hierdie 1merant van dieselfde c1atum het :1ev. ::.miuel

?arson

vnn :~roughton Park die vorige L~on.d.ar die krisis

••:tr 1·re lo~.:t pnt.lence, fo:P':>en:ermce 1"la.gni'1lity, selt-co:!.1.trol <.:tt tho ;i::-escnt eris.is, ·!·.re J.03t all

~hc

.

t

HlS

~mrth

keep-ing as a country• '' .

:>ieselfcle koerant OEWat ook 'n verslag van 'n toe-spraa.k ~3':~lo~·er deur 1_{n vrocere inwonE~r V:3,I1 die ;:11id4frikaanse} rtepubliek

voor

'n

eroot eehoor mKler

bf::tskerming

van die

nAshton-ll.11.der-Lyne"- ta1t van die it Irtde:_,endent I.abour Pa:.·ty''. He. afioop van htort~ie toespraak is tlie volcende besluit eenparig aangeneemt

"'I'ha t this mecti!lt: earnestly ~1roti;:sts against the coercion of the r;"ransvanl ~epublic °D'J force of ar~lS believing thn t such a emu· so will cause wide-sp1"ead m .. lsery

~

ruin

without any justif'ication, bring about bitter racial hatred

and

lay an additional burden upon the toilers of' this country tor the pooimiitry bene:f"i t

or

a few unscrupulous

men."

Ook bevat

hierdie

koerant

van

dieselfde

datum

•n

soort van

·

protetiese voorspelling van Rev.

Dr.

ClUf'ord

oor

die JIOOl\tlike gevol.ge van die aanstaande

oorlog.

H7

the shadow of an excuse tor doing so. The consequences would

be lasting alienation between the Dutch and 3ritish all ~h

3outh Af'rica, tho ucal-tening of i3ritish influence all over the uorld, a. blmr a.t the eo:ii.fidence of '!1.en in Br1 tish justiee and fair play.''

Dis ook 1ntefressunt om dio volgendo verklaring van 'n sekero -· .G.'1.obson in. cUcsel:lde koerm1t r1a te ga.[>.n:

,, •••••••••• ':'ui.i:e r;y o·Jn C~l.SC~ I m.m l easehold

pro:nerty (999 years) which, for the last t·trelve years has cost me

£

130

per annum in ratos. I un subject to all the laws and

regulations 1yut it confers no vote, Farlianentar:;r or otherwise; and further, du.ring nearly half the a"ixwe :'.;eriod I ·was df~prived of my occunation vote because circumstanc:..:s cor:melled me to change ny residence and crossed the ::X,rder into.another consti-tuency onco i n. every t:wo ynars dur.i'1.f that time. How riuch

better ha:::: r:i.,y po~d ti on heen thn.n that of

r:r:r

countrymEm\ in the ··r.~·~.nsvanl?

-

::

:r

case ts only t:rrrical. 'Tb.r;t t-i. ~mrry figure ._re shoulJ (:ut in tho eyes oi· th£~ ·world J.i' ve carry ·uar into ~~outh ,•,fr:! .. ca under +h~" ;n•t::rtext of redressing i'r~:Q .. chi se , .. ~ongs there,

Hhc:1 ·we tolerate such anonaties ut home." J

Einrdol.c; ;,a.a:n.he,l inr:s ui t d.le w i::.mchestor Gua1"dian11 _van

aloes d:ie 5de ~:.eptember 1899 is mr1Dr •n pnar nit hond.erde van briewe, vcrk..larinr,s en. vorslae 1n ui tga:ues van genoemde koerant. A1·'1.al toon aan aat ·; ngcland, volcens die Lngelse self, geen reg had on homself met die in'i:.mndige sake van die

-~epuhlieJ::. te ber.ioe:J. n.ie, en dat die 3ritse stantsr:i.arn1e daarop nl t 1.~s o'.'1 die s1m tte vein die ~tepu.bliok r1et gcv.rcld in besi t te

oorl oc to V(>Orimr:-i hct die ':n.gelse: sonder die Tiin:)te gedaete aan •n noontl ike vreedsamo oplossing, intus-sen voo:rherei. vir 01.1rlog.

::ierd:ic tocstt~nd van sake hc-)1· die lelers vnn die G uid-i.frikarmse ~epubliek ook me or en r1cer begj.n besaf.

sien opsteel(. '.!et sy Oi'11send l:rief van hierdic datn"'TI aan die l{orr:tanda,.'1.tc en ander offisiere van d:te Sui~:f'rikannse Hepub11ak het hy sy burgers as volg tot waaksaamhe!d aangemoedigs

"'!a.o . .rde Heeren made offisieren,

Ik wil u niet lastig vall.en' ::1et u. t. e . v. erha1J ...•. '';.. van alle 1n omloop zyn.de of rondgaa.nde gel"UChten,

waarvan

.

,,

.

zoo menigmal blykt, dat ze onwaar

or cw.erdreven

qn.

U . ~-:. _ _,'

van harte <lat onzc God geve dat het blyke mocht a.an het e1n4e.

dat alles onwaar is en blyft.

ilaar broeders omdat ik het zoo i·:ensch, zegt bet

noch niet dat hf;t ~rnker zoo zal zyn, ff<ik weet het .zoo min a1a

een uwer; ik kan er niot voor insta;m en met het oog op .~t .

geen verlcden jaar in Desember gebeurd is, ben ik voor geen.··

ogenblik op de· tookomst gerust of be·wust. Dsurom kom 1k tot u nGt het woord · zyt dan nuchteren en ·waakt, ·want gy weet niet welke ure de d~ef komen zal, zoo waa.kt rfan dat gy niet in ver-zoekine val t. 1

'

Gy zult mischien vragen n~.:8t moeten wy docm?"

Ja vat moeten vry doen? ' el 'TY' moeten in de eerste plants al-lcs docm om de vrede te be1mren, ja bid gedurig om den vrede en bei:raart ze, tart op geene "t;TYZe onze tegenparty, zorg da t het re ch t a~m onze kant blyft.

neer

door een p:oed voorbeeld ,,,an o:n.ze burgers

oen volslnren bewys aan onze vyanden, en mo.e.k u dan gereed en

zoo 1r.J.a2r als elk "I.mar en trou burger en goed krygsman op het slagveld in oorlogstyd kan zyn on behoort te

wezep

dan zal. onze Heer ons hclpen te doen wat de nood ons afd~ngt en onze plicht van om; vordert. Laat deze geest die ik nlet twyfel dat in u leeft by al uwe burgers en off':tsleren wot-den opgewe1tt en anneevmkkerd.

ne

t:rden war:i.rin "'.VJ leven vorde~en het, ja ame

belangen eisen het vv.n ems, en wee hem die het ontJrnnnen of ontvcinsen uillen, en nlet vtakln1r warden eer het

t•

lo.at, ja te l r:.a t zal zyn.

Hu broeder houdt u gereed, i..·rees ernstfg,'

p:ewaar-sktn .. ia.. Gy moot :act u veldkornetten af"spraak ma.k¢n om, indien onver·wachts een inval o.f oproeping gesk1edt, welk~ stappen gy zult nemen tot velligheid van u wyk of district, !roodat als een deel uwer mannen naar de een of andere plaats moet oprukken, uw wyk door de achterblyvende 'mlre;ers dadelik bei,.raakt en

beskermd ·word.

Dnaro:'! ''lO(:t oytyds al ov-er elke 10 man in uw wylc

eon voor:1a:a benoemd ;rorden, zoodat orde en rehoorsa:amheid ge-handhaafd worden en or n-~r~t een verkeerde geest of ijw~rsdrywery

voorvalt. Laat ons dus de veldkornet nu bytyds zyn wyk in een 10 of

15

plaatsen verdeelen en het in overleg

met

izyne burf:ers zoo 'Je·werken dat by een onverwachten inva.1,· 1 _{va.ra zwa.rt}

of wit, elJw man al dad el ik weet waar hy zyn vrou ~n f' a..milie in dm cersten nood, in veiligheid moet brenc:en, en ltie in zulk een geval de voormannen en opzichters en a.ls zodanlt'

ver~nt-'l:roordelik zyn gehoorzaam.11eid versehul.digd is. · 1

•

Laat ook ~ze voor1'n.annen weder tydig met

e1kander

samewerken en raadplegen en met u overleggen om ve111ge toe"'" vluchtplants te bepalen, z'oo dat zy hlet in haast en nood tegen

elkand.er werlt:en of in de war . raken, zy mocten ook ueten waar' ze moeten gnnn helpen, of waar ze hulp moet vragen. Dit allcs moet bytyds eene uitgemaakte zaak zyn.

Als ik hct een ~;n and.er we et dan zal ik in staa t

wezen om, uaar hul.p en raad vereist word te helpen. Ik n-Jet de verdere aanvulling dezer orders en de behoorlyke uitvQering daarvan aan uwe wysheid en goed

beleid overlaten.3J

(Get.) P. J. J~·.

~iil{lllt:~;~JL~

Die Westelike Transvaal

waar

de

la

Rey

later die

leiding van die stryd op horn moes neem, het na die bes~e ,-an sy vermoe ,e1tvoering aan hierdie omsendbriet"

g~

.

gee.

tjit

ge-tuig die

~r~eneraal

se jaarrapport van

1$97.

oJ.\

r-t.

l<o mmC1m<hmf - ... ·.. !\

~Generaal kon in hierdie jaarrapport aan die Volk;sraad mercieel r dat daar gedurende die jaar

1897

uit die totale.bedrag v .. n _,.

I\

£6,ooo

deur die Eerste Volksraad toegestaan vir

skietver~nig-inge 'n bedrag van £2,082 aan die Westelike 'i'rans,vaal afgestaan is. Hierdie bedrag is soos hieronder aangedui 'V(~rdeel o:µder die distrikte Bloemhof, Lichtenburg, Marico, Po,tcklefstroom, Rustenburg en Wolmaransstad. Uit hierdie rapport'blyk dat laasgenoemde distrikte tesame op daardie tydstip be<;iSkik he~

oor 9,242 dienspligtige burgers wat waarskynlik al~l l.ede vanlf die skietvereniginge was, vandaar die verdeling soos: hieronder.

Intussen het die oorlogswolke al dikker en1dikker

saamgepak om die klein Suidi9frikaanse ~epubliek. Eng else troepe het al nader en nader na die grense van die Republiek geskuiwe.

Dit was dus die plig van die Kommandant-Generaal om sy burgers van waaksaamheid tot gereedheid te bring. Op

15

Augustus

1899

word die volgende omsendbrief van die hand van Generaal Pist Joubert aan die offisiere en burgers van die

(epubliek gestuur:

"Of'tisieren, Burgers van ons dierbaar land,

Onze onafhanklikheid, onze Volksbestaan vrord bedreig

en ook in gevaar gebracht. Gedurig komen kanonnen, ammunitie

en and.ere krygsvoorraden en Britzche troepen naar Natal. En

het is vry spraak by elke offisier of selfs soldaten van het Engelse Governement Wy gaan de Transvaal verowerden, wy gaan de Boeren vechten eni. ens.

Nu breeders, burgers, Commandanten, Veltcornetten het mag gebeuren zoo als by die inval van zommigen dat op de dag als hulle ons land van alle kanten invalt hulle tegelyk alle telegraafdraden afsnyden an alle pasten gestop :nsag

word•a

zoo dater geen orders van hier kan doorkomen om-u

te bereiken,,

daarom moet

1k

u op

het

hart drukken dat

as

zoo

een

geval

teleg1"am doorl;;:rygen dan is het u plicht, ja u gebiedend-<pltcht;

tegensLand te b_{ieden1 dadeli}k u llaas·i .. en buurman in kerm1s ·te.

stelle11, hulp van all.c oorden op te roepen en ellte oftisi«l' ·"··.

en manskap is verplicht om dt:i.delik alle hulp te V6l9lenen ~n

zonder verzuimen alle macht toe te snellen ••• a.sof' by onder

de uiterste order en eomnando van de K17gS'i;.'et geroepen zyn

op5ecoM!f1tlndcerd zyn.

Daaron eo··"'k~ndanten, vel tcornetten, nsslstenten en·

;J11.T.'f;or::; nlemand U-'l:rer ·1ucht zic!1 01:.tt;•ekker: r,f vcrzui:men om ta

voldoen oroo.at er geeno order zou. r,ekom<.m zyn tran Tiocon

outori-te Lt. Gy moet de o:r11~;tnndigheid in ua:ru:1erkine nemen en volcloen

a.an u plicht zoo a.ls of gy inderda.ad opverocpen en o··:

gekomnan-dcert Z%. Dezf;:1 1::..; sen daartoe strek.kende cm volsta~ .. nde order

voor elko Go<Tmndant o:t' velkorru~t, assistent of ·:-,urger.

·; iy willen goen oorloe; en led.er :n.a.n of ·;)ersoon word ten strengste gewna.rsku on nlct door "1001•d of daad de allerr.rl.n•

ste aaxlleiding tot botsh1g te geven. 1:·ce:n alf> christen VQlk

denkcn '\-t'.f en ·;)idden 1TY om de vre(h: ':1nar val

f

''K'!n ons aan dan

r10etcn 1r.1 ons !:iot den hulp van Onze God, als ·uumen verdedig

tot den einde toe. !·let den hulp des Fceren en onze eendra.chte

saneuer1dng '11oet OI" ... S trachten d.en V'Jand !Jttl ten .onze land te

houdon ••• danro:1 (foze OJ~der. Voor el1ce conmari.d.ant en

orr1-cier • •. houdt de V""-JaJld buiten u distrik tot de menschen u

te hulp 1mnt. Zend npoedig rv.pport on tot rle gehele lo.nd

door te d1•ingcn O!?! U hulp' te Yerschaffen • • • die ZUl komen zclrnrlik. ' 'ees d u.rf'r.iocdig, voorsochtig en ster1.;: in ·'.1nzen

:r

cer

.

n

onreeht·; dicnaar m1 \·:raren vrieru:l,

.

5)

(gete~:en) F. J. Joubert.

Op .27

hy '11 on!Jendbrief dd. ?6 3e;!L<::>o1ber liJ9') aanstuur on dat dit

noodsae-1tlik is da t alle 1Jm~g0rs i!1 eereed.heid r:loct ·wees om op

'n cegeue oomblik op te rul-:: na •n jesteirrle. plek. Dit :moet geskied sod.ra 'n telegra~ van hon ontvang -v;ord en intussen

6)

moet volr,ens die omsendbrief gehandel word.

De la ·1ey het intus'sen gr~durende 3e:)tember; ter·wyl d:J.c Volksraad nor: in sitting T.:[:.s, 'n hesoek nun Johannesburg

gohring. Dn£.tr het hy vernee::n. dat al talle van Jritse of'"N.eia..

"

ie~e

.

re~ te Johnnncs~J\U"g rondd-walen door onze speurpol~ daartoe · in ken.nis gebracht" en dat. moer en meer troei;>c na die gretUMt

7)

.

--~

van die .lepubliek sku.iwe.

laasg&-ontbied. Ann de la :1ey b toe meegedeel dat daar as gevolg vo.n die aanskuiwe van die Jritse troepe na die grense van die

:~epubliek instruksie gegee is om die burgers op te roep. Die

Komr:lal'.ldant-Generaal deel de la .:ey ooJr mee dat Generaal P.A. ''.ronj c aa.n!!cstel ·was tot gcncrnal v211 d te ''estelib: distriktet

nl. R.ustenbu.rr,, Lid1tenhtlrr;, '.ia:rico, 1_{:olm..1.rc.n!1stad, 3loenhof}

en Potchefstroo~. Oo1'~ vernee·'~. d.e ltit. :cy dt:~ t hy nangestel was

['C:UCJ'.' 1,ras de lEi :ley elad nie in sy Skik nic 1.mnt hy SC self

r1is hoog1marskynlik <1 at Gcneraal '~·iet Joubert ook laa::3genoenJ.e onsendhrlef a.an sy offisicre ook a:ln de la tey

9)

getoon he.t.

i-Iie:rclic o>nsondbrief' noes vir de la =1cy duidcliJ'.:

lr:~c.t voel ::et dnt oorlog, hoe v~rsk:rD::1ik die godagte oak, voor die deur sta.a.n. Dis hierdie oorlog i.rct h:y terwillo van sy vol]-\ p1 .. obe.er verny het. Ook geen ·wonder dnt h.y swan

r!iloeC-d

lg ;'.fas r1ie.

·eldra snl dio cobuldcr van kanonne en die t;ekJ1.etter vnn gewe:\1 Die sc'nesprekings tusscm ,11e ~Corrrrmndarrt.C}eneraal en de lP. Hey wn.s seke1• gekon-raerlt :Jot die r,rootste erns wat 'n mens jou 'mn voorstel. De la i1ey het egter die benoeminr:: aanvaar.

D:tc organisasie t:n die 1:festelilrn ,. ra.nsvaal was

in-tuzsen in volJ.f·: swang. Elke velkornat was besig on sy burgers

-byoon te bring. Die landdroste, die Jrnrn van elke distrik₉

se aanda.r '.ins deegliJ: in beslag geneem. Voorrade vir die

ambulans t.m ander voorro.de :noes by<~en gebring \-rord, inst~

sies moes aeegedeal word en inligting moes aan nuuskierige

-

t•

10)

gars verskaf rrord.

a.

Lichtenburg is 'hepaal as die groot voorlopige

. 4~·

vergaderplek van die kommando"s van die Westelike distrikte. Kortma.ndant Ceilli0rs bygestaan deu.r v~.kornet J

.c.Coetzee,

'3n ander bekwa:me \tiJ.d!:i:ornette moen sorg vi.r die hyeenlr1Dg van

11) die Lichtenburgsa b1n'gers.

Kom:"a..l'l.dant Josh.off van ;chuoizer .. lefneke het reeds

van genl. Gronjn instruksies ontvang o· ·. 11nt s:;r burgers op te ruk na ~;chweizer Refneke.

dant 3oshoff dir..> Komrna.ndant->Ocnera~l telogrnfies mee da t hy

be-s1g is om Generaal Cronje se :x)vele uit te voer maa.r dat hy

wld lmrnet Mu:.:sman met sy burgers ne. dte [;rans f;estuur het aan-12)

r.:esicn \1iG gr ens volgens sy mening nie veilig was nie.

Gener;ial Gronj o sou self .,.1et s:r vrou en drie kinders op 30

Jepter1ber vanaf Pretoria na Kl er'ksdorp ve1~trek met die oog op moontllke gebeurtenisse cp die Suidwestergrenz.

13)

·F2.s die '}oneraal egter reeds op Lichtenbu.rg.

Op 2 Oktober

Km::rr:m.ndant Joshoft het met aller hnas sy instruksles tliteovoe:r en 'das ~ ~me op 2 Oktc>ber op _;eJrwelzer teineke alwanr Generaal Cronjc en KC)''lr:11L11.C1a n t i'ollic de "3ner die burgers

14) op

3

Oktober sou. ontmoet.

Dit skyn egter of Ge.neraal Cronje nie nn ,~ehweizer

1ef_neke vertrek het nic en rnoes i:orn.mand.ant Tollie de Beer sake· dan.r :f:.n hand.e neem. - ·111.ie van die burgers in Scrnmizer '.1ef.neke het nie pcrde gehad nie en was ook te behoeftig om hul eie perde aa.n te skaf. Kor,:u'T'.iandant de Beer hot dan ook reeds op

30

3eptember

telegraf'ies van die

K

onmandant•

Gc

neraal

toestem-15)

ming govra om perde op regeringskoste aan te koop. IIy het ooL verder f~e!::org vir die nodige geneeshere. Alhoewl die rogering reeds 'n se!-mre Dr. van Iiielterk benoem het; het

Kom.'"8.lldant de ~3eer as gevolg van die uitgestrektheid van q

16)

aan te stel.

Volgens

1nl1eting verskat deur die Lariddros

VaD

>

Christiana het. l~ngelse polisie reeds op 29 September d1e ~ . - .·.

vanat Veertienstroom !':ta Taungs en Drooge Harts siding•

naet

J

"

.

.

.

.

50 tot 150 man t;epatroleer. Volgens hierrlie Landdros bet 418

"

:.:ngelse mae O(i Kimberley op h:tm·d.tc tydst5_1) bcstaan uit 2000

17)

man.

Dit skyn of Generaal Cronjc n:te veel waard.e geheg het ann dlc gerug"'.':e uit d.ie 3uidvestergrens nie. Hy '\"JaS van

mening

dat d.ie korrnnandds van 3loemhof en C11.ristiana meer d.an. sterk

eenoeg '.ms on. r1ie Suidergrens teen aanvaJ.le vanui t Harrenton 18)

(Vt.)ertlenstroon) tl' beslwrm. Op 28 ~;eptember hot GHnerr;.o.l

Gronje cok nan I':onnandnnt .J .P.Snyman van die· ;-rarico-kom:.iando tel<:i~rafies instru.ksie gegee om met sy burgers na Lichtenburg op te trek. Hct die volgeru:le dag het Kon:·.mndant :·;ny'~um die Korriandant-Generaal teler;raf'ies meegedeel dat hy die opdrag

sal u:J. tvoer maar da t hy nie al sy rui tor 5 van die

e

r

ens sal onttrek n1e a.nngesion hy nie dtu•f iraar, 0·'"'1 die grens onbeskerm te laat n!e. Di t 1-'ra.s reeds '1 kend dat danr fneelse troepe 1n

19)

:'fafcldne lm.s en dit sler.s

9

TTJl vanaf' die V2·rico-erens.

Die ::,;;.rlco-ko:·,1r:1ando het reeds op 29 :Jepte:nber bestaan

uit 500 nerderuiters. Al:::1al 1r::::,s r:oed ge .... mpen en voorsien van

2

o)

provisie. Kaptein :?-a:tchm.an hot Kommandant S~'11a.11. se volle

mag op hfordie tydstip vasgostel op 984 ₀gere.gistreerde burgers

21)

vir oorlogsdiens ". Vol gens die Kor:-m-.ar1dant-Generaal se ja ar-rapport van 1897 kon Komrnandant Snyman se mag dus ook nog

gci.mldig ~roei.

Ko~ndax1t Snyman het nic. gra.s onder sy voete laat groe1 nie eri on

7

uur die oggend van 30 September trek q

22) perdekomraando Lichtenburg binne.

Die Rustenburg•kommando onder Kommandant Steewmmp

was ondertussen ook op bevel van Generaa1 cronje op pad. •~.

fenburg. Op Sr.terdag 30 ;:;epte:mber, het die burgers "tlll die

varskillende wyJte van Hustenburg op Doornkop, die plaas van oud Komma.ndant Malan, bymekaar rekom. :Jtilte en orde was die groot ken.mark van hii;rdie byeenkoms. Nada t die voedsel en

23) vervoer gereel idn.s het die lcomrmndo n.a Lichtenburg vertrek. Volgens kaptein ·,{eichman het !'Commandant ::>teenkamp se

geregis-" 24)

trccrclc JUrgers vir oorlogsdiens'' bestaan uit 2,103 man.

I11d!en hierdie laaste opgawe 1mrre1-;: i s a.an lwt hierdie k:omnando

nie veel kans schad om sterk aan t e groei nie. i:rierd.ie dis-trih: hot in l.'.397 beskik oor 2,287 dienspligtige burgers.

Op 23 ·;eptember het ook Ko'rrrm.ndant 1i.\Iolmarans van

?otchefstroom-distrik instruJ·:sle van Generaal Cronje ontvang 25') om so spoed1g moontlik met sy burgers op te ruk na Lichtenburg. Die ₁,gercgistreerde burgers vir oorloe;sdiens'' van P

otchefstroom-. 26)

dlstrik sou volgens Kaptein leichman besta~m het uit i,21;.9 man.

As d~e :~o':i:r:mndant Generaal se jnarrapport van 1897 weer in

aanmer?,,.ing geneem word dan kon die kommandos van ?otchefstroom later oor :)ate TI1i:1er stryd'.x-i.re burgers heslcik.

:fog nooit, so l ung die 0uicrj1rikaiu1se tepubliek

be-i-:;taon, is net so 'n beroidwillicheid deur die Potche:fstromers

gehoor gcgee a.an die roepstem teen 1_{n vyand, wat soos dit wil} voorkom, die Joere die oorl og wil opdring. Soos ~~n J,mn het hulle opgekor:i om hul plig te doen, en dit was bepa;ild hartsver-hef'fend om te sien hoedat die eerste kor:miando om 10 uur Sater-da.g-oggend so welgemoed met hul ge~gte '\leJdkornet aan die hoof, die vyand ui t Potchefstroom i",egemoet trek. Dit was 'n pragtige dag met 'n helder somerweer ••• so in stryd met wat

daar in bale harte ongegaan het. Daar is opgemerk hoed.at

man.a

.

en susters van broers a:tskeid g•neem het.

Maar hierdie

hartiroerende oomblik het slegs 'n oomblik geduur

want

al*1

uas besiel met die heilige µlig wat lnllle gaan vervul. Die

nobilisering het in Potchefstroo"'1 met bewonderingswaard.ige

snelheid r;eskied ••• en elko vreemdcling wnt vir die eerste

kcar ooggetuie uns van so 'n 'l'.:lilit~rr-~ beueging het homsel.f'

27) afgevra: Hoc is dit moontlik?

raerdie gee!3 was sondor t'vyf'el oak die gees wat daar

om1er dk ander ltorrnnandds van die \,!estelike Transvaal geheers het.

SaaM met die r:otchefstroom-kom'.;m.ndo >st ook vertrek

. 28)

Dr. Dixon, distriks;:eneesheer en Dr. Pirow.

Pie grootste gedeelte van di Potchefstroom-kommandds

was op Saterdag 30 September, reeds op Ventersdorp en die

volgende a.r.md 1 Oktober op Lichtenburg. Da.~1.rna het die ander

Potchetstroom-kommandos die een na die ander

hul

verskyning in Lich tenburg ~ernaak.

Ongeveer

35'

wnens met voer en mondvoorraad het op

29)

Sondagmiddag 1 OJ.ctober, :)otchefstroom verlaat. Die burgers

by d.:te wa.en.s van 7aalrivier en Ga.tsr~ was in so •n aa.ngename

stemning dat hulle die aa.nd. van J Oktober op pad nn Lichtenburg

loseetrek het met pragtige lonied.ere, en het h1erdie lied.ere

30)

wonderskoon in die anndlug geklink.

Op Haandag 2 Oktober en Dinsdag 3 Oktober, het daar vanuit Potchefstroon nog enkele klein burger-afdelings vertrek.

In Potchefstroom het daar teen hierd1~ tyd 'n

doodse stilte geheers. Die meeste w1nkels was gesluit en die

verdedieing van die dorp was opged:ra aan 'n pc.ar polisie en 5'0 1nwoners, ter"ltryl priva.at persona snags en pol1sie bedaga

31)

diens gedoen het. Dit was waarsk:ynlik die toestand 1n al

Lichtenburg.

'·•

Op Dinsdag 3 Okto ber, was al die kommandds ~

4JA

. . '· Westelikc distrikt e, behalwe die kommandd's van Bl.oediot₁

tn

:·

e

om Lichtenbu.rg gekampoer. Hier is nou ge·wag op die

Yd.er.

32)

bevele van Generaal Cronje •

...

,.l}liil'fl~~ ··· ·

Di kalme, l.>eelaarde en nou. r:n.raarmo«:dige de la. Hey

het die ~\aadsaal van Pretoria verlant. In daardic 1_tn.adsaal

het hy die voortbestaan van die 3oerevolJ\: tot die laaste oom-blik met beslistheic1 pro beer verse1rnr maar nou -moet hy die s•,,m.ard ui t die skede trek. :Ja.l hy ook sy vo11: r1et die svra.ard

tot die bittcr/eincle verdedig? 3;r volL is in g,::;vaar en hy hoor

en ·>::en die ste .. 1 van sy volk. Hicrdie ster:i was v1r ho111 al tyd

heilig en hy sal nie talm nie. Dis nio die eerste keer dat

hy die \·rd.pens teen dieselfde vyand opneem niel

11Ik (de la aey) verliet dan ook Pretoria op 1 Oktober

1899 mnnr ging cerst naar den Heer P.A.Cronjc en stelde hem

voor de burgt::rs ter syner beskikl::ing te laten voortrakken in de rir.;ting van Veertlon Stroman en n:ict naa.r Hafeking i.1ra.armed.e

33)

hy niet inste:mde'\

Hierdie woorcle van de la :1ey is van groot betekenis.

Hens ·~1r;1:-J: ('1_{at de la ,ctey somaar ao.n die begin planne begin}

uitdink om die stryd, '>.rat nif: rneer voorkom kan word nie, op

die regte manier a.an te pale. Die swaarm:'.'edlgheid ·wat horn

oor~ncester het, word b!nne •n i.reek veT·\"ang deur nugtere;

alr-tiewe en besliste krygsma.nvuur.

aVanclaar (Pretoria) kwa:m ik (de La ]ey) op 2 Oktober te Lichtenbfi;.~ aan en zag daar de

commandos zo

gewill!g11k voortgaann. Hierdie gees onde1· die kommando1s moes vir die

s11ra.armoedige de la Hey 'n riem onder die hart ge"Wees

het. Die

volk is gewillig om

sy

laaste ·druppe1

bload te gee en

h1'

aa1

die

wll van di

e

volk

·

soos

1n

die

verl-1e

tot

d~ ldttefe1D4e

' ' · ·~··

32.

x.,a.

332 dct,

3

Olttober 1899

No.

921 ten

'Il>U . .

29

sept

utt::I

uitvoer.

Die dag na de

la Rey

se aankoms bet Generaal

~·

tn krygsraad bel~ waarop die

komman.dante

'7an Lich~g,

Murico, ms ten burg, Potchof st.room on Wolmnransstad teen'WGOl"d.tg

was.

Nadat die Komnnnrlante 'n opgaa.f van hul kommandds ge-gee het, hot lit .c:cblyk dat G<meranl cronjs: se nu;1g o,>

I.ichten-3:))

burg bcst.a.na lH:.:t u1.t :·,1us minus

5,Goo

burr;ers. "Iiordie geta1

het r110011tliJi: burgers uitgesluit wat nog verwag is en wat reeds

op ·:'1ad. was na Lichtenlmrg. Op voorstel van Ceneraal Cronje

is op hierdh~ krygsraad })f)sluit 01n die hele mr1.g tans op

Die ko0_mnandds van

l:Iarico, iustenburr. en Wolma.ransstad moes hul lners van

Lichten-burg regs en die Lichtenburg- en ?otchefstroom komCTB.ndas links van Hafeking saamtrek. Jis ook besluit cfat d.:f.e Kommandant

van ~1loemhof 'n ges.kikte pleli:: in die Haki,.ramns-ra.nd "'toes soek

en daar ·wag op ii.ad ere bovele. 'lerder het die krygsrand

'le-sl ui t dc.. t a.1 d le 1t.ommandds hul op 'n uur te pr~rd af stand van

dle :;renslyn sal vestig.

Voor die ve:rd.aging van die 1-crygsraad het G0neraal

Cronj c 001: o·:)clrag et;}gr~e om so spoodig moontlik na die hepaalde

36)

pun te te ve :,trek.

Generaal Cronje het op hierdie staditu1 reeds die

ergste verwag want op dii.~selfde dag waaroy; hy sy Jr.rygsraad

hou ,vra hy van Pretoria ystersto.we vir dj_e ophreek van spore

want, so meen by, ,_1d1t sal wellir_:: b!:0.J1ekort gebruik moat word"•

35.

Vergely~ K.G.

332

dd.

3

Oktober

1899

.

No.

921;

P. V

.Herin-nerings-r·.antekeninge Generaal de la \toy;

Joubert-versamel-1ng. Portfeulje 8. Afd.Va. N'o.285')a: staats-argiet

Pretoria i Amery, Deel !V, P•

513 •

Irtdien. Ka.ptein .7ieicbman se opgawe van ,.gereg1stroerde

burg-ers vir oorlogsdiens'' korrek is dan moes GeneP&al cronje ae

~1:

.

r

.

.

~:a~

·

g

·

n

to

·

·

··

·~

.

tf~

.

·

~

.

~

.

:r

.

··

·.

~

.

:.

.,.·.

!

·

..

·~

.

-

.

·

.·

..

=

.

·L

.

~

.

van

.

·•

·

.. : : ...

k

.

:

.

.

.

..

.

~

.

.. ::

.

.

it

:

.

.

s

.

-

.

.

.

!'7"

I

e Kommandant

Generafl.

,~t: m '·:q ~~".-:'· '.," .' :'~,

as..u·.··· .. p·. 1···.iet.

1,

.

•

l:Jar ... . ...

:

,:

a

.

-

u

.·

•.

.

w

..

.

te1

·

tn

.

T•

.

1111rt.

.

·

.. -·

Sy plan w"a.S om elk van die twee laers met hierdie yster$tave ·

te voorsien. · Ilierdie stawe het dan ook op 6 Oktober in XJ.erk8• 37)

dorp aangekom.

Generaal Cronje het op hierdie tydstip onder~ere

beskik oor vier groot kanonne met die nodige artilleriste en

38)

wo.s hy van mening dat hy voorlopig voldoende am'!!!U..riisie had.

Aangesicn h:r egter nie veol dina:·:Ltet tot ;s:r :x!skikldng had nie het hy op 9 Oktobc.:'.' te1er;:ro.ffot1 1000 kistc dilia,·1iet en die

39) dD.nrtoe-behorende benodighede bestel.

Kommand.nnt Goneraal Piet Joubert lrnt ook intussen planne beraa"! 1.-rant op 4 Oktober ~~tel hy a. an Generaal Cronje

voor 0 ... 1, lndien noontlU:: en as die gc'leurlikhede" gebeur die

!I

~faloporlvJer af te kecr sodat nafekinr, eeen toovoer van die l+O)

rivier kon 1-:ry nie. Hierdie voorstel van die Komr.:iandant-Generual het 'n beleerines-taktiek ingehou en d1t kon naklU: die latere taktiek van Generaal Cronje be'invloed het. Hoe dit ook sy, Generaal Cronje het die saak ondersoek en op

6

Oktobo:r a.an die ICorrriandant-Generaal gerapportcer dct dao.r geen hoop ;)estaan om die wa tE:r van Hafeldng se imroncrs

o.r

te sny nie. Orals ln.n[:s die rivier ·ua·· dar::.r talle :mt.te met volop

. lQ)

uatcr en verder het llr.:cfc-:J<;:ing nog '·-l':tter van and er bronne verla-y. De l a :~ley het op 4 Oktober van sy huis vertrek en dieselfde dag by die kor1nandds te Polfontein aangekom al waar hy vertoef'

42)

het om nverdere instru.cties van de :1egerinc af te wachten••. Nadat hy egter 'n paar dae in di<:: l a.er uns en daP.r niks gebeur nie het hy sy tamilie op die plaas gaan opsoek, om •n deg

nldaar rustig deur te brin~

3

)n dan vergesel van sy ga.de, na die hoona.er terug te keer.

' I

37.

r:)id dd.

3

Oktober

1899

Ho.

794

en Ibid dd.

6

Oktober

1899•

No.307.

:

38.

Vereelyki -De Patche.fstroomer11 _van

5

_Oktober

_1899.

Hi~~·

tydskrif'

mllak

melding van 12 Maksim kanonne en 21

snel;•'lll

kanonne. Sien ook Staatsargier. K.G.333 dd.l~ Oktolllif"'

-1899, N.

o,4

.

3 (Telesnm.·_ ....

...n

Gen .. eraal crcmje un

Kommam•

.

nt

Genernal. Jou~~.<~~.

:

o._

•·

332 44.. 8 Oktober 1899,

No.21•

39 •• LG.332

44.

9

OktO · .. · 1099

:lo.767.

lto

Il.d4 .44.· a; Oktober' .. · · 1899 Bo. 2~i...

Op

·~ Oktober

kon Gen.eraal Cronje telegrafies as volg

aan die Kommandant..&en.eraal rapporteer.s

"Die laers is tans

ongeveer

in

orde.

Een gedeelte

bevind hom te Vleifontein, een gedeel te te Poltont•in en

4

,

ie

ander laer bevind hom aan die Malopo. Die Kommando

van

Bl.oem-hof is ten sulde van :Jchweizer Reineke om s.g. dienste te

4.

as bewaarders tot nadere orders. Al die laers is min

ot

me.er

'n uur afstand van d:le grens behal~.'e Jloernhof-1~ wat

verder

van die grens verwyder is. Ek wag op orders.nlf't-J

Gencra.t'l.l Cronje het ey ui ter:::to )0~1 cedoen on sy

laers so eou~ moontliJ~ telegra!ies Met Pretoria verhind te l:ry.

Op 7 Ok:tober kon Louw, L. V. van Bul tfontein aan die

KonD!laildant-Gc11eraal telegrafies moedeel dat '~ult.fontein telegra:t'ies met

.

45)

:Pretoria verbind is en dat allcs in albei laers in ordo was.

Op 10 Oktobor is daar ook 'n tydclike tclegraai'-kantoor geopen

te Biesjesvlei (3arbe46)an). op die panvol tooide lyn Schweizer

He1ne;co - Lichtenburg.

Die inwonors ·van Hafeking het intusscn al senuagtig

l:>egin word,

en

hul senuagtigheid tekenne gegee L'1. •n of'fisi!le

kennisgcwing wat op 7 Olrtober in Maf'eking gepubliseer is.

Vol.gens hierdie kennisgewing was die hoof'me.g van die Hoere onder Kommandant Cronje reeds naby Loa.s se winkel op 12

myl af'stand van die pad na Halmani en word die aantal geskat

op 3,000 man met

3

kanonne. Daar sou verder Boere-kommandds

to Polfontein en ane.crkant ;tatl>atlabani 1.-ees i:rat optre!c na die

grens en klein poste uitsit op ve:rskillcnde pwlte langs die

lyn van

Lobats;i tot Vryburg.

Die

burcers

was,

volgens die

kennisgewing, goed voorsien van voedsel en sou hulle bevel

ontvnng het om die

Kolonie

nie in te

trek

voordat oorlog

ver-1;:laa.r is nie. Die burgers in die laer, sou volgens die kennisgewing, egter o~:la.ar wees en wil net met geweld oor

47)

die

lyn

ga.an

en Ma.feking

beset.

As

die "gebeUl'likhede" gebeur dan moat Maf'eldng

van

verak.lllende kante moeilikheid ve:rwag en daarom wort~~

I.ruger met sy mnskappe O..P

9

Oktober na Derdep~t ,...,. •. ··

:··~·~: ~·

ultimatum van dle regering van die Sui~frikaanse Republi-;:~· .J -~~71•

met sy oortuigende pleidool en vier voor5telle oorhandig aali die i3r1tse agent te Pretoria. Hierin wou.die ?epubliek v~ sekering

he

van die Jritse regering r1at alle punte van

onder-linge verskil gereel sal word deur 'n vriendskaplike ooreenkoms,

dHt die troepe o:--; die grense van d te te;,1.ibliek dadelik terug

geroe;; sal PJrrl, <lat allc troep+.mt ve.na.f J. ,Tunle 1D99 in Suid-f.frika geland het binne redolike tyd ver1·rvder sa.1 word, en aat die tr-itse troepe nor n· see o'J pad na ~)nld-1\frika nie sal land in enir,e hll_we in Suid-Afrilrn nle. o~ die voorstell~

\·:OU d i.c ·l.epublietc ant'·'o~rd

he

nlc later ::;s Uoensdae 11 Oktober

Die volgende dvg, Dinsdagoand om. kvart-voor-elf

ku bel Chnmberla.in aan Milner dat ''the condi. tions demand.ed by

the tiovern"" nt of the douth t rricnn (e:iublic are such as Tk~r

Ma,j r;sty' s Government deem it 1.'ll'rpossible to dlscuss; 11 _{en word}

dle antwoord deur die >rltse a.gent te Pretoria aan die Rer;er-49)

inr, van d 1e Suidafrikaanse :·{e;:;ubliek Q<)rge nring.

r

1r

Oktober

het aangebreek en, soos '"•' ·.;ieit.z dieseu·de d<:~r in sy ope brie.f

\ilj zoo lang oedreigd zljn ge..,ror\len is einnelik over ons

gekom-en gekom-en o•s land u1l in een blo<~d imd gedompt-~ld vorden.

r

e

oor-logzon is gerezenl ,Jnt zri.l bet elnde zijn? ~.en verwoest en

50)

geknecht Zuid-id'rlka of - een vri.j Vereenlpd .~u1d-}i.f'r1ka?''

Dieself'de dag 1.•nrd aan ienerael .Joubert, aan die

President van die Oranje

Vry

;;>ta.at en ook a.an alle

assistent-"

genorc.,als", geteler:rafeer clat die oorlog begin het en dat

51)

krygswet afgekondig was. .,1

Pio :.restergrens wag op :x~vele. Landdros Maartins, van Lichtenburg, ~~g op nuus. Sy seun Neel, later lultenant van die wielryerskorps en op die star van generaal Ko~s de

i.

Rey, staan klaar met

•1·

:

fi~~~

om nuus

~· br1n&

:

~

~

:

Polto~t'11

Om t\vaalfuur die dag word die toekomstige offisier opgesoek

deur sy vrienJ, 'n sekere Oswald ?rank, ook 'n fietsryer 'by'

5'2)

uitstek. Saam wag die twee nou vir tyding in verband

met

5'3)

die Engelse se antwoord. Om twee-uur kom die tyd!ng. Dis

!n telegram van die Staatfsekretaris aa.n,eneraal Cronje wae.r•

in hy meegedeel word da.t Haar ?fajcsteit se :iegering weier om die Her,e:r I.ng se vrJrsoeke van 'iaa.ndag te oor·weeg. Om3er die orr.ist.::mdighede ~=den die {~gering geen andcr ui tweg as or.i die

troepe op die grense met alle mag te be~>try. · Generaal Cronje

'.'ord ook verder meegedeel dat die ~1taats-;Jresident en Uitvoer-ende 'faad reeds beslu'-t het dat hy maar kan aanval waar moont-lik. Hy rrwet die Hee;ering egter op hoogte hou en doen wat

hy kan om die onafhanklikheid van die {epubliek te handhaaf.

D~.e seen van die Here word aa.n ('ronj e en sy burgers toegewens met die vertroue da t God Sy onmis :'.)are seen a~n die wapens van die {epubliek sal verleen sodat 'n J·cH:,:vcrdigc saak kan seevier.

Cronje word ook verwittig van die feit da.t Krygswet afgekondig

54>

word.

Dis oorlog! Dadelik spring die twee op hul fietse,

Polfontein-toe. ~at sou daar in die gedagtes van hierdie

twee draers van ramp omgegaan het? Neel wns, socs sJa-ywer

en almal ho'n geken het, stil van geaardheid. rade het by horn !!lf?ffr rcte.l as woorde. Hiskien het Oswald aan Neel m~

ege-:J

deel hoe hy as seun met sy moeder l ,.ngs die magistraa~kantoor

op die stoep van hul huis gesit het: hoe hy die eerste skote van die Eerste Vryhc::ldsoorlog r.el:'oor het toe

~mma.ndant

aoberts vanuit die rngelse fort in Potchefstroom in die arm gewond is.

Min het Oswald egter geweet dat hy weer die bittere voorreg sal

ende die dag. Mevrou de la :1ey het juis die dag haar man ta

oesoek gebring en her;: gesond aangetref. Dit

was virhaar 'n

baie groot la.er en wel;•(-}moed het sy 'n menigte vriende die

<lg

56)

ontmoet.

'l''Je Neel en Os·wald claar aanlwm '":a Seneraal Cronje

net besig ~et godsdiens. ~.inder die godsdiens handig Neel die

antwoord van die ~ ngelse reg(=ring oor aan generaal CronJ e.

'57,

Hierop hi~t die vergadc:ring na 'n kort gebed stil uiteen gegaan. ·

Ons kan goed verstaan • . .,rc:i.ttE~r spannine; dit in die laer moes

vc~roors().n 'r het. Gou h•::t die tydlng

_,,

oorloe" deur die laer

getrek. Eo<: sou de la 'ley hlordie nuus opgevat het? Hier

is sy woorde: ₁₁0p den avond van den llden Oktoher kreeg

Gene-raal Cronje berig dnt een ultinatum door m'.·ne ·1egering om

binnen 48 uren om een beslis:;end ant·,oord te krygen of de zaak

nict op cen vre<:~dzame wijze kan opgelost worden v·erstreken was

en dat er nu voor ons gecn andere ·wee open stond dan, hoe swat

ook al, onze rechten te verdedigen tot het bitterste einde.

Het doel was bereikt dnt beoogd '.-rerd door

·ae

poging van dr.

Jameson en ook voor vele kapi talisten nm Johannesburg, niet

alls en d te in bctreklikon korten tijd milleoeners ·waren, maar

anderen ook. die hu.nne kapitaal verdubbeld had.den, en die maar

gedurig geklcu?~gd en geschreeuwd heiJbE'n van de verdrukking van

die nuwe bevolking en vreesliken grieven die nooit bestaan

heb-hen. Ik goloor wel dat er duizonden zijn die er vandag berouw"

van hebben uant toen waren de gevoelens dat in drie

or

zes

maanden tijd het handje vol boeren die voor vrouw en kind moet

werken en eeen troepenma.cht heeft, tot stor getrapt zouden

58)

tree. De la Hey beklee reeds die pos

van veggeneraal

vtr41e

Potchefst~oomse en Lichtenburgse laer. J\ s veggeneraal · vir

Harico, \.\'.olmarf1nsstrtd e1i tustenburg vord .T .P.Snyman aangest~.

Hierdie komi'1landds kry dan ook dadelik kennis om die grense oor

59)

te steek. Veggene.raal de la 'i.E7 kry opdrae van p:eneraal

Cronje ~m "let Mom:ianda.nt Vermaos en Veldkornet Cron;jc "'t~s1,marts

voort te ruk: na Kraa.1nanstas1e om die trein!'poor C>'.) te bre(~k

" 60)

en 'n verrnoede an.ntal Fngels<~ aldaar te gaan aanval. Fierdie ·

ondrag van fenernal Gronje on die grens oor te steek het de

ln glad nie mot 'n aangename cevoel ontvanp; nle, ':ant, soos

hy self

se,

het i.~ .. ra_ s natuurlik _de nijnlikst~ zaak die ik ooit

If

te do en had daar rH•t nooit ons doel was om uit breiding van

rronden en 0''1 oorlog nan te gaan. Doch wat het Z'W:"larste is

61)

moet swaarste wegen. Ik moet eehoorzamen. 11 _{~,Ie-t 'n}

svnri.r-moedir;e hart l'h~t de la tey woer d te b.reE·de bevel in die '"''eede

·r· ·heidsoorlog 1111 VDng. Dis of hy 'n voorgevoel fE~had het van die smartf) w-a·t d ic :{epubliek voor d ic deur staan.

Veggeneraal de la aey se ruitermag hot nou bcstaan

ui t 200 rui ters ui t elk van die veldkornctskapp(' van Lich

ten-ourg,

d. w.s.

1oven ,1cho:m ,;pruit, Gnder .lcho.')n 3'1ruit en Ga.tsrend,

62)

omtrent 'n 800 perderuiters. Verder kry kaptein van

der 'ler1,re bevel om m.f:t 'n afdeling artillerie en vier kanonne de la tey se vlieende kor1Pm.ndo op die hakkf? te volg. (Kaptein

van der ,:erwe lrnt generaal Cronje versoelc om die vier kanonne

nie van mekaar te skei nie en dis daarom dat die enlgste vier

59.

Staats-argief'. K.G.

332

13

Oktober

1899.

No.6

(Soos vir No.8) 60. 3taats-arg1ef. K.G.

333.

15' Oktober

1899.

No.22. (Telegram

van eeneraal cronje aan tfommari.dant-feneraal Joubert). De ·

la Hey

se

egter in sy HerinneringOantekeninge dat h)" op.

drag gekry het .. om met E.~en aantal burgers op te rukken naar

Kraaipan en om de spoorlyn daar te breken en sodoende 4e ·

invoer van troepen te beletten•.

61.

P.V.Herinnering~antekeninge van Genera.al de la Re;y. . ,

62.

Oktober 1899 (spes1fde

I. m Ka .. mp ..

r

.

.

u .. m. Sild.· · .. -. A .. ·. t r·· .. ·· .. . i k a · .··· .·

.

~llltel

(·.s

.

c.·h· o.'. 'W&.l .... •.· ..

'dl

t .... • .... ·.·.·"'.·. >

,

.·

flte

.. t .. p.

•1S'

.

·laer

.

At

. D

van de la B.r·

e

V.onsta

.

~

te

.

a!,ettoa,te~

- .

,1.6.·~lltr·.·1199)•

kcm:nando is). Verder kry de la Rey ook instruksie van

(ieneraal Cronje om te wag vir die kanonne van van der Merwe

alvorens ~)met die vyand tussen Mafekine en Vryburg

handge-meen raak. Die hoofdoel van de 18 l1ey se sending was, egter om ate hoofdorpe van die westergrens, nl. Kimberley en Maf"eking van mekaar te skei voor dit te laut was. Pan kon die dorpe apart aangeval word. HiQrdie doel kon de la Rey bereik as hy

tussen die twee dorpe die spoor opbreek en die telegraafdrade

knip. Dan kon berigto van die inval van die grens ook nie

die :3ritse outoriteite bereik nie. Die kl01,1pie Engelse te

Kraaipan-stasie het egter cieneraal Cronje se aandag verder suid

op die treinspoor bepaal en de la aey moes met spoed daarheen.

Dieselfde aand vertrek de la Hey se perdekommando uit die laer van Polf"ontein en moes Mcv. de la Rey afskeid neem van haar man. Die maan gooi sy h0lder strale oor die

perde-ruiters en kanonne. Die gesels van die manskappe, die klap

va.n difl perdepote en die rol van die kanonwiele is die

oor-wegende klank in die la.er. Dit duur e.gter nie lank nie of

hulle is weg. Hierdie p,esig was vir mevrou de la

Rey

glad

nie aangenaam nie. Die nug mous sy in die laer bly om die

volgende oggend terug te gaan na haar plaas waar sy die

ge-65)

beurtenisse met anGs moes afwag.

Die hele nag ·word deur gery want de la Rey had

instruksie om horn te haas sodat hy die grens onder beskerming

66)

van de nag oorgaan. Daar hierdie deel van Jetsjoeanaland 'n dorstige, 'n stowwerige, 'n vlakke velde van Moab" is,

ff

het die uordekorrunando wa.t die kanonne al ver vooruit was,

wol-k-, 67)

ke

stof gemaak. Die pe.d het al langs die grens geloop en 'n draad was gespan tussen hierdie pad en die vyandige

68)

.

.

.

.

.

·

.

skraap, die draad knip en oor die grens ry. Was

d1t

die

invloed van d~ la ·:::ey? tfiskien wel, want vir die Generaal was

Hy het op daardie

oomblik aan die daad van grensoortredlng gedink en het sy

peinsende si.el 'net die vol2'ende 1·:0ordb ;1robcc~l' opwek:

Men

It

zou denl:en clt=.:. t he".-. te vcel gewaa.gd w.'JS van. my om de lyn van

de zelfregoronde Y.::::..a:p Kolonie met wie \·tY bevriend waren te

ovc:rschreden ••• ja 1Pen ~rnn zeggen niet alleen bevriend maar

met wie vrJ ook door bloed en taal aan e:lkaar verbonden zyn,

rn·::2r daar dE Ke.a}) Kolonic gebruikt \·.1erd als ccr.. basis van

69)

o:;ero.sies t1,;gcn ems ·,tas E?r voor my geen. andere uitweg. f.{eg

C'D ccregtigheid was die leusc van hie;:·die volltsheld.

"'i.e volgende O' gend vroeg was hulle op Maritsanie,

maar het die D•'rsone ,.;at die polisiestasie alhier 'Jewaak het,

'70)

reeds padgegee. Hfor h,· t die kommando relu.kkig water gekry

71)

vir hul dorstige 9erde. Nou rnguit na. Kraaipan en met

al-leryl gaan dit verder en word hierdic O'.,stemming kort na

drie-uur in die niddag bereik. Hier het," soos Os\ .. ra.ld :?rank dit

If

l!itdruk, _if ons _. wn ter r'_.. cdrlnk: en ons ge\-JHS en weer water gedrink.

'n ::,:.:t1_{:~r· i.'c::!.~w::i us '.·'e.p2ns van 'n vyand.'}1 _{Vir die publiek het}

72) ,

Kraa.ipan besta2n ui t 'n s t<'::.sie en 'n winkel. Die bui tepos

i.·..ras verlaat. ;;1e polisie van hierdie buitepos het hier •n

soort fort van sandsaklce gebou maar daar was geen polisie

or

::r.celse nie. 'n :.;~kere 'dright, die 11~:.ndelaar va.n bogenoeme

vinkel, en 'n klor.ipie \Ierks:::nense het egter nie pad gegee nie

en van hulle kon de la aey verneem dat die garnisoen van om-;.

trent

70

tot

90

nan die vorige aand reeds vertrek het na

Mat.,.

73)

king. Die eni.gste uitweg vir de la :tey was om nou die

68.

Artikel van Oswald

Frank in

:;Pie

IIUisgenoot" van

6

November 1936.

·

-69.

Herinneringsaantek~e

van

Qe~aal

de

la

Rey.

70.

Im Xampt W11 Sild~A,Q-l)Ja

(ScMllaltel.9),

p.15~

11.

De. v_. o l l t s.· .· ... ·· .. s.

t•

.

m,

26

·

.

O k t. . O b e r.··.. . .

l~

_-

·

'

..

(•oo•

.. ;

.

~

-

'

.

e_·

'

NP·

·

..

····._> .. :._._ . . . .

12.

Artllc91 vu. oew&lcl Frank

U

·Die

JJa.isc..,.1'9\

ftn

6

verdere instrttksies van generaal Cronje uit te voer en word die treinspoor omtrent 'n half myl aan albei kante van die

sta-sie opgebreek. Ook word die telegraafdrade op verskillende

74)

plekke afgeh."nip en· Mafeking was afgesny van die suide.

Die doel 11raarmee die konmando die grens oorgetrek het, was

verwesenlik, mnar aangesien do la Hey moes wag op die koms van

van der Merwe bi:?sluit hy OM oolc te ·wag op vcrc1ere

gebeurlik-hede van die kant van Mafeking.

Slke veldkornet kies toe 'n geskikte plek om die nag

te kamp. Too di t mooi skemerdonlrnr was, het die burgers

ge-~t en gaan slaap en di t l:as dan ooh: nie lank daarna nie of

75)

alles was stil en rustig.

Wat het daa.r intussen in Kimborley en Mafeking

aan-gege.an?

Die diamantstad ·was vol van die gerugte van die

3oere op die westergrens. Die aand van d:i.e tiende arriveer

Rhodes, dr. Smartt en sy ander vriende met die Kaapse trein

te Kimberley op pad na die noorde. 'iJeens die gerugte het sy

I

vriende gevoel dat dit n:le vei11g nog verstandig sou wees van

Rhodes om verder te reis nie Met die gevolg dat hy besluit om

in Kimberley te bly. Hierdie optrede van Rhodes was glad

nie met algehele ingenomenheid aanvaar nie. Hy is

later o.a.

Vflr).

beskuldig dat hy in die begin nie voornemens was om in die

It

ongerief'likhede va.n die beleg van ·Kimberley te deel nie, maar

dat hy na Rhodesie wou gaan waar sy vriend Jameson was. Die

teenwoordigheid van die burgers op die westergrens van die

Republiek het egter sy plan verydel.

74.

Staats-argief. K.G.

332.

13

Oktober

1899.

(Telegram van ,

generaal Cronje bevattende die rapport van de la Rey en

W..-opgeneem in die telegram· van di.e Staatlsekretaris aa.n die

X:Ommandant-generaal). The Yellow Man

looks

on

(Chilvers).,

p.138. The Boer fight for F'reedom (M., Davittlt P•9ft• ·. . ,;

H,roes

ot

the

War

(Fred.erlk Rompel), p.142 •. HieJ'~l•.•-J•·

begaan

'ngrowwe

f14W

deur

te beweer dat

de-111

.

·

Hey

4lt

;;~J,e

1

_::

_~

_{;J~::;s=~;i~1~na1:e~x.~}

₁

_n~

_·

_·

41

_•

_·

_.

_·--mr~

met hom die situasie, veroorsa.a.k deur die ultimatum van die

Aan- ' gesien ua.ar destyds gern-1 teJ.efoniese i.-crbinding was tussen Mate- . king en. Kimberley nie, begeef Kekewich, vEn·cesel van 'n

star-of'fisier, hc;-n nc.:. die telegraafk.antoor. Die G:esprek tussen

Kekewich en 3aden-Powel.l word toe gevoer deu.r die telegrafiste,

wat as tus:>enpersonc optr13e. Ond(;r andere informeer 3aden-fJowell toe vir Kekcwich clat die :)oert! wa t oos van Kra

aipan-s1 . .::rni e v.ras, beweeg het na i'olfoatein. Hy w;rs Kekei.·.ri.ch oolt op die fei t dr,t die ;3ritso mag in r,:af'eldng k.lein v . .ras en versoek

Kel~€3Wich om sy toestemminr, te gee om die pollsie van Kraaipan

na. i ia_f ekin.c te laa t kom. Kek:~nd.ch stem hterin toe, daar ook

vole;ens sy men.Lug die toestrn.d van die polisie tog binnekort

haglik sou wees.

r-:i.eselfde aand na die telegrariesc verb1nd1ng met

Kelrnwich stuur 3aden-Powell 'n trein om dle Kraaipanse polisie

onder S.nspekteur March te gaan oplaai en in te bring na

Mafe-76)

Jcing. dad en-Powell het van die outori tei te te Kaapstad

1 _{:1 p.a.<11' vyf-duim homdtsors ver1.,rng, manr al wa t Keapstad Jeon}

77)

Die na.am se·weponder"

afstaan was cwee ou model seweponders.

7

3

) "

bergka.non11

•

was beter onder die JoGre 'ekend as Die

"

houwitsers het hul denkbeeldige bestaan gehad in 'n fout1ewe

?9)

ontsyfering van 'n kodetelegram.

'/6.

77.

Kcke"V.1.Ch in IC:i.mborley (luit.0•:1eara), pp.29 en 30. The

Diamond ?ield AdvertiBer" van 13 Oktober 1899. Higrd!e bid

beweer egter sonder enige kennis van die saak dat die

poli-sin in record time"

_.,

en in

_"

field mc·'rrchinr.;

_-

order" vanat

Kraa.ipah tot in Mafeking gestap het. .

~~ta0.ts-argiefstuki K.G.333. 16 Oktober 1899. Volgens

ant-woord van generaal Cronje op navraag van die regering OJ»ilr

trent hierdie twee kanonne s~ Cronje da.t hulle in goeie

orde is en op wiele rnaar da.t hulle van swak·kaliber is.

The Times K1story of the 'War in South Africa (Deel 2)

(Amery),

p.267.

Die skrywer spre·e-·k .van hiercU,e kanODIMt

,a

two

antiquated nmzzle-loading

7

..r.

pounders,

that had. - . .,

fi;hed

up out

ot

the

ree4;tsses

o~ the ordiMDQ

,

f

store•-.•

~ ,

~!4'h

Ati-ica

.

.

~ t~-, ~l w~· '~&•':,~!1a->t

..

c:rl

!

•~-9.,) Mlel"Ct~e ·~ ne . .

lral.l• ..

~·,;~igti~~,.-. of•-. , ~i;q

-3aden.Powell was natuurlik baie gretig om hierdie·

t"ree stukke te ontvang voordat hy geheel atgesey was dau:t'

generaal Cronje so mag. Op die tydstip dat die geaprek

tussen.

Baden-Powell en I\ekc.rwich a.an d te gang wns, was die kanonne nog nie in Kimberley nie. :acrdic~ vertraglng '<'las die gevolg

80) va...11 een of and or ::.'Otsing t1et die; 1wloninle outori tei te •

.As gevole vun 'n rappo1·t dat die Joor0 nnby : 1_aribogo

_{konsQn1:reer,}

_,

·was K:elf.c•rich van opinie dat di<7· spoor; ·et: nn die noor-dc reeds te ernstir: iledreig ua!:l 0;•1 met haas kanonne en sel.fs

oorlogs-'1.:tto!'\iaal dcur te noem van Kinucrley ?lD. Ha.feking.

3aden-Pmrell wat nie deself'de \·rpagstuk in · die reis tussen di(~ twee

plekke gr~sien hot nlo, het van 1{ekc:wtch verskil en het horn doodoenvoudig in kenni!3 eestel d.at hy hesluit hc~t om sy ge-pantserc1 e trein na Vrybu.rg te stmu- o:m die kanonne da.ar te ontmoet en hor:t versoek o~ die 1-;,anon.'1.e deur te stuur sodra hulle arriveer.

'!:'oc:: dlG- kanonne in ~a~'1bE",rley O}'J die :mSre van 12

Okto ber nankor:i, is hulle "le teens met die <\imberley-gepantserde

trein

na:

Vryburg

aangestuur.

Aa.n hierdie trein w11s ook

eekop-pel <lie gepantserde 10.komotief wnt uit Ka.apstatl gestuur was

D:te of.risle:r in bevel· het nou

instruksie ontvang on cUe kanonno net wa en al, asook dle

r,epantserde ·1okomotief, nan die Mafeking-r,epantserde trein

81)

te oorhand1g en tcrug te keer op die volgende dag. Ons kan 80.

Kekewich

In

Kimberley (Luit.o•Heara), p.30. The Yellow Man·

looks on (Chilvers),

p.138.

Hicrdie skrywer s~ die

volgen-de in vo1· band hiermees ₁₁ror some r0ason or other, no doubt

deliberate on somebcxly' s part, the train tror.i the south was

delayed." The Great Joer War {A.Conan Doyle),

pl4-0;.

Hier-die skrywer lr,at hom as volg uit1 The South Afr can Govern..i

ment

displayed the same stupidity

8r treason

which

had been,

exhibited in the case

or

Kimberley, and had met all demands for guns and reinforcements with foolish doubts as·to the need of such precautions. In

the

endeavour to

su'Ppl.T

th~e

pressing wants the first disaster

or

the campaign

vaa

verwag da t Kekewich glad nie gerus vms oor die ve111ghe14 'ftl.n;

sy onigste gepantserde trein·nie.

Jehalwe die gepantserde train van Maf'eking W1t,t 1n.

Kuapstad opr;e bou · .is, ls in d 1c spoorwegwinlrels te Mdeld.Jlg, in

die geheim oolr gepantserde ~;ac1is ongc::>bou.

32) ;;~en van hierdie

vraens wa.s bekend. as die 1fosaulto11 • Dit "t·:ras sa.amgestel uit

tt • •

en ste·wig vasgemaa~·~ was.

spoor•,regstm:re 1.·m.t op meka::i.r r;ole

83)

Openine:s is chm tussen in gelant vir die nodige skietgnte.

'."ie dorps,,rag van Hafeking kry nou bevel or~ die

11Mo'Squito" te be~n, r.r.a . .;:·.r l>:ort voor elfuur op 11 Oktober 'l·~rd

egtcr 'n a.t"dellnr: bestaD.nde u.it vyftien i!1nr1 en lcaptein Hesbitt

va:1 1wlon<;o.1 ='ore se _II d ~cmadron _~ Protcctorn te d.(:>.r:iment" opdrug

gegee '1"1 die sfosm1ito" te berran.

II

-enigste ka.nonnfor in die afdeLi.ng \JO.SJ k:ry _ook kennis dat hy

saa.""l. moct r.ni::'ln om die du'.JJClloop

8

4)

pond-bt1"tt'!le te boh.artig.

TJordenfi<-~ld Maxim" :riet sy

n

:"is ~oeilik on tc s~ hoeveelammm:i.sie op die

u~fosqui to'1 _{telaai Wi::tS t rrtaa.r die fed t bly eetm• staa.n dat 38.den•}

Po'Well saam met die twe::~ l:>ergJr..anonne 001< • n hoeveelheid.

a11!ciunisle ver-vmg het. n:te versekering was rlus dna.r da.t die

,/Iosqulto" good voor·::den sm1 WGCG VDn ar:mrunisie as die

terug-H5}

reis a(~nvaD.r · 'ord. ~r~den-PowE?lJ wa.s oortulg d.:: t d 1e oorlog onvcrnr.1deJ.F:: ~-m.s en gee dus '::ennis dat die vroue en k:inders

. Maf'~ldng moet verlaa t dnar hy verwag het da t Hafcking 'n

moe111ke tyd sou h3. nie gepantserde trein wat die twee

kanonne moos gaan haal kry dan ook verder opdrag om die laaste

82. The Times History of' the t;ar in South Africa. (Amery),

neel 2, p.267.

83.

Artikel van Oswald ?rnnk in Die 1Iuisgenoot" van

6

November

1936.

"

84.

The Diamond Field Advertiser,

13

Oktober

1899. The YellOw

Ma

.

n

looks on (Chi~vers)

₁

_p.1J8. Staats-argief'stuk,

K.G.

332, 13

Oktober

181;N.

(Rapport van de ·la R97

a.an

Cronje).

8;.

South Atriean Memorie.s (Lady Sarah Wilson),

:p.82.

The .

Yellow

Han

looks on (Chilvers)' p.138.

CUMll'•

B1•1:ea

.

.

.

...

..

:

.:

ot the Boer

War

(Richard Danes ,

J•'1•

The !1-8

Hi•._

86)

spesiale trein met vlugtelinge te vergeael. na Vryburg• J>l*,

begeleiding van die vlugtel1nge was egter

byaaak.

Die

hOof-doel van kaptein Nesbitt was om dle kanonne en ammuni..._e op

Vryburg oor te neem van di~~ Kimberley-gepantserde trein

en

d.1t

87)

na Mateking te bring. Dis in verband met die opdrag aan die

vroue dat Lady 3arah Wilson ook deur ')aden-:t}ouell aangeraai

word

o

m

Hafekine te verlaat. Sy vlug egter met 'n J:.ar en muilc na 'n klein bu1te-hotelletj:1e te 3etlagol1.

Voor

haar vertrek ·was sy nog ooggetuie van hoe

88)

"Mosquito•• '·iafeking verlaat.

"

trim and smartn die

Ncs :Jit t oereik Vryburg nog diesel.rde aand en word die spesiale passasiers-trein daa.r oorhandig om verder suid

gestuur te word. Nou moet gewag t1ord op die

Kimberley-gepant-serde trein. As gevolg van die vertraging was die Kimberley~

trein 24· uur la.at. Die Mafeking-trein moes dus ·wag en nou sou die lokalc burgers van Vryburg van die geleentheid gebruik ·

:nae.k on die berugte gepa.ntserde trein van naby te beskou.

Nesbitt, trots op sy 11Hosqu1to" en haar inhoud, was dan ook

heeltemal gewillig om die mense as gids te d1en. Veral die 3etsjoea!ktlanders moos duidelik besef watter gevaar11ke hulP-n:tddcls die Jritse ~'lagte tot hul hcskikking het. Dit was

na.tuurlik leersaam vir die burgers roaar die rondwysery het onrus by die soldate verwek. Collins self het later l>eswaar

geopper, maar tevergeets. Nesbitt moes al die eienskappe van die magtige gepantserde train aantoon.

Donlrc·ir die aand van die 12e Olct.ober kom die Kimberley.·

trein te Vryburg aan en met alle haa.s word sake nou gerlll

86.

Besieged by the Hoers (E.O.Ashe), p.2. In South Atr'8&

with Buller (G.C.Musgrave),

p.86.

Weens g .. •br .. ek· ..

·

.

a.an

,

...

.

. ·

···

.

.

.

·

·.·

·

·

...

'

f'eite beweer die skrywer dat die Mateld.ngif. · .:. ~.·

antaad•

~

die vroue en ld.ndors . vergesel het

tot

by . . . ·... . .

197•