Informatorium voor
Voeding en Diëtetiek – Supplement 106 –
december 2020
Dieetleer en Voedingsleer
Onder redactie van:
Majorie Former
Gerdie van Asseldonk
Jacqueline Drenth
Caroelien Schuurman
Informatorium voor Voeding en Diëtetiek –
Supplement 106 – december 2020
Majorie Former • Gerdie van Asseldonk Jacqueline Drenth • Caroelien Schuurman
Redactie
Informatorium voor Voeding en Diëtetiek – Supplement 106 –
december 2020
Dieetleer en Voedingsleer
Redactie Majorie Former
Nutritext, Almere, Nederland Jacqueline Drenth
Garrelsweer, Nederland
Gerdie van Asseldonk Delft, Nederland Caroelien Schuurman Den Hoorn ZH, Nederland
ISBN 978-90-368-2595-5 ISBN 978-90-368-2596-2 (eBook) https://doi.org/10.1007/978-90-368-2596-2
© Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2021 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j°
het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden.
Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen.
Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. De uitgever blijft onpartijdig met betrekking tot juridische aanspraken op geografische aanwijzingen en gebiedsbeschrijvingen in de gepubliceerde landkaarten en institutionele adressen.
NUR 893
Basisontwerp omslag: Studio Bassa, Culemborg
Automatische opmaak: Scientific Publishing Services (P) Ltd., Chennai, India Bohn Stafleu van Loghum
Walmolen 1 Postbus 246 3990 GA Houten www.bsl.nl
V
Voorwoord bij supplement 106
December 2020
Beste lezer,
Dit supplement bevat vier artikelen over actuele onderwerpen die door zeer des- kundige auteurs grondig zijn herschreven.
Voeding en ADHD en autismespectrumstoornissen (ASS) door mw. I.C. de Witt Hamer
In dit hoofdstuk wordt uitgebreid ingegaan op de mogelijke problemen rondom eetgedrag van kinderen met Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) of autismespectrumstoornissen (ASS). Hierbij valt te denken aan de mogelijke problemen rondom sensorische informatieverwerking (verwerking van prikkels vanuit de zintuigen) en de cognitieve theorieën zoals de theory of mind, executieve functies en centrale coherentie, die voor een groot deel de gedragingen verklaren bij ASS. Voeding kan genoemde gedragsstoornissen niet genezen, maar mogelijk wel een aantal klachten verminderen. Vooralsnog wordt het gebruik van een nor- male, gezonde voeding geadviseerd. De (kinder)diëtist kan een rol van betekenis spelen in gevallen waar sprake is van een afbuigende groeicurve, overgewicht en selectief of restrictief eetgedrag. Bovendien kan de diëtist zorgen voor structuur in het voedingspatroon, en ondersteuning en geruststelling aan de ouders bieden door hen adequaat voor te lichten over de aandoening van hun kind.
Voeding en de huid door I.M.A. Backx, BSc, en S.M. Jordaans, BSc
In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van de huidige kennis omtrent de relatie tussen voeding en de huid. Er wordt ingegaan op de anatomie en fysiolo- gie van de huid, waarna wetenschappelijke inzichten over de rol van voeding en/
of suppletie bij de preventie en de behandeling van specifieke huidaandoeningen uiteen zijn gezet. De meeste onderzoeken op dit gebied zijn gericht op vitamines, carotenoïden en meervoudig onverzadigde vetzuren en gaan in op de behandeling van huidaandoeningen, bescherming tegen schade door zonlicht en invloed op de afweer.
Ondervoeding bij ouderen door ir. M.H. Verwijs, J.W. Borkent, MSc, en prof.
dr. M.A.E. de van der Schueren
Ondervoeding is een veelvoorkomend probleem bij (kwetsbare) ouderen, en staat bij hen zelden op zichzelf. Bij ondervoeding zijn er vrijwel altijd ook proble- men in het somatische, psychische, functionele en/of sociale domein. De aanpak
Voorwoord bij supplement 106 VI
is dan ook altijd multifactorieel, gericht op enerzijds de behandeling van het onderliggende probleem, anderzijds de behandeling van de ondervoeding zelf. Dit hoofdstuk beschrijft de verschillende stappen in de herkenning en behandeling van ondervoeding bij de geriatrische patiënt: werkdefinitie, screening en assessment, behandeling van ondervoeding en de onderliggende oorzaken, de rol van de diëtist en het belang van transmurale samenwerking.
Overgewicht en obesitas bij kinderen door dr. R.C. Vos, prof. dr. J.C. Kiefte-de Jong en drs. L.A. van der Velde
De toenemende prevalentie van kinderen met overgewicht en obesitas in wes- terse landen is de afgelopen decennia ook in Nederland zichtbaar geworden.
Overgewicht en obesitas ontstaan door een disbalans tussen energie-inname en energiegebruik, veroorzaakt door een combinatie van genetische, hormonale en omgevingsfactoren. Aangezien overgewicht en obesitas multi-oorzakelijke aan- doeningen zijn, is het gewenst dat verschillende disciplines bij de behandeling betrokken zijn. De behandeling is afhankelijk van de leeftijd en andere sociale en medische risicofactoren van het kind. Hoe hoger het lichaamsgewicht, des te intensiever de behandeling, zeker wanneer er sprake is van comorbiditeit. De uit- daging voor de komende jaren/decennia is een oplossing te vinden voor dit belang- rijke gezondheidsprobleem.
Hiermee is uw kennis van deze onderwerpen weer geheel up-to-date.
Met vriendelijke groet Majorie Former, hoofdredacteur
VII
Inhoud
1 Voeding en ADHD en autismespectrumstoornissen (ASS) . . . 1
I. C. de Witt Hamer 1.1 Inleiding . . . 1
1.2 Anatomie . . . 2
1.3 Prevalentie/incidentie . . . 4
1.4 Problemen rondom eten . . . 5
1.5 Etiologie en de mogelijke rol van voeding bij het ontstaan van ADHD en ASS . . . 7
1.6 Behandeling . . . 9
1.7 Voedingsinterventie/-advies . . . 14
1.8 Rol van de (kinder)diëtist . . . 15
Literatuur . . . 16
2 Voeding en de huid . . . 19
I. M. A. Backx en S. M. Jordaans 2.1 Inleiding . . . 19
2.2 Anatomie van de huid . . . 20
2.3 Voedingsstoffen en de huidconditie . . . 23
2.4 Huidafwijkingen en voedingskundige aspecten bij de behandeling . . . 25
2.5 Aanbevelingen voor de praktijk . . . 39
Literatuur . . . 40
3 Ondervoeding bij ouderen . . . 43
M. H. Verwijs, J. W. Borkent en M. A. E. de van der Schueren 3.1 Inleiding . . . 43
3.2 Prevalentie . . . 44
3.3 Ziektebeeld(en) . . . 44
3.4 Etiologie . . . 48
3.5 Behandeling . . . 50
Inhoud VIII
3.6 Voedingsinterventie/-advies met wetenschappelijke
onderbouwing . . . 54
3.7 Rol van de diëtist . . . 58
3.8 Conclusie . . . 60
3.9 Casus: de heer Z . . . 61
Literatuur . . . 64
4 Overgewicht en obesitas bij kinderen . . . 67
R. C. Vos, J. C. Kiefte-de Jong en L. A. van der Velde 4.1 Inleiding . . . 67
4.2 Prevalentie . . . 68
4.3 Etiologie . . . 68
4.4 Ziektebeeld . . . 73
4.5 Preventie en behandeling . . . 75
4.6 Voedingsinterventie in de (individuele) behandeling van overgewicht . . . 80
4.7 Tot besluit . . . 83
Literatuur . . . 84
1
Hoofdstuk 1
Voeding en ADHD en
autismespectrumstoornissen (ASS)
December 2020
I. C. de Witt Hamer
© Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer Nature 2021
M. Former et al. (Red.), Informatorium voor Voeding en Diëtetiek – Supplement 106 – december 2020, https://doi.org/10.1007/978-90-368-2596-2_1
1.1 Inleiding
In de baarmoeder en tijdens de jeugd worden de hersenen gevormd op een manier die bepalend is voor de rest van het leven. Volgens prof. dr. Dick Swaab, onderzoeksleider bij het Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW), heeft de voe- ding van de moeder een zeer grote invloed op de ontwikkeling van de hersenen van het ongeboren kind en daarmee op blijvende effecten op het gedrag (Swaab 2015). Alcohol, roken, cannabis en geneesmiddelen zoals antidepressiva kunnen schadelijk zijn. Maar ook deficiënties aan vitamines en mineralen, en zowel onder- voeding als overgewicht van de moeder hebben invloed op de ontwikkeling van het gedrag van het kind. Stress en depressie van de zwangere kan de stress-as van het kind blijvend activeren, waardoor de kans op angst, impulsiviteit, ADHD en depressie later groter is (Swaab 2015). Bij autismespectrumstoornissen (ASS) blijkt er een erfelijke factor te bestaan.
I.C. de Witt Hamer (*) Diëtist Kinder(di)eetcreatie Sassenheim, Nederland
Dit hoofdstuk vervangt het eerdere hoofdstuk ‘Voeding en gedragsstoornissen’ door M. Former-Boon, diëtist/hoofdredacteur.
2 I. C. de Witt Hamer
1.2 Anatomie 1.2.1 ADHD
ADHD staat voor ‘Attention Deficit Hyperactivity Disorder’. In het Nederlands spreekt men wel van ‘aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit’. Om te kunnen spreken van ADHD moet iemand een aanzienlijk aantal gedragingen laten zien met betrekking tot druk en/of impulsief gedrag en/of aandachtsproblemen.
Volgens de DSM-5 moeten de symptomen opgemerkt zijn voor het 12e levens- jaar. Symptomen kunnen echter pas duidelijk hinderlijk worden na het 12e jaar, wanneer de taken en verantwoordelijkheden met de leeftijd toenemen. Bij de meeste kinderen is er dan wel al sprake geweest van enkele symptomen voor het 12e levensjaar. Daarnaast moeten er duidelijke aanwijzingen zijn dat iemand door de aandachtsproblemen en/of het drukke, impulsieve gedrag wordt belemmerd op meerdere levensgebieden: bijvoorbeeld zowel in de thuissituatie als op school, op het werk en/of in het sociale leven. Het komt regelmatig voor dat de aandoening pas tijdens de volwassenheid wordt opgemerkt.
Er worden drie beelden van ADHD onderscheiden:
1. gecombineerd beeld: zowel druk en impulsief gedrag als moeite met het vast- houden van de aandacht;
2. overwegend onoplettend beeld (dit werd en wordt vaak ‘ADD’ genoemd): voor- namelijk moeite met het vasthouden van de aandacht;
3. overwegend hyperactief/impulsief beeld: voornamelijk druk en impulsief gedrag.
Het gecombineerde beeld komt het meest voor (Kenniscentrum kinder- en jeugd- psychiatrie: klinisch beeld ADHD; APA 2014; Tuithof et al. 2010).
1.2.2 Autismespectrumstoornissen (ASS)
ASS kan op verschillende manieren en in verschillende gradaties tot uitdrukking komen. In de DSM-5 wordt de verzamelterm ‘autismespectrumstoornis’ (ASS) gebruikt als overkoepelende classificatie voor verschillende soorten stoornissen.
Binnen het autismespectrum zijn twee hoofddomeinen te onderscheiden:
– mensen met een ASS hebben allemaal beperkingen in de sociale communicatie;
– mensen met een ASS laten beperkt, zich herhalend gedrag zien. Dat laatste kan bijvoorbeeld blijken uit een overmatige gehechtheid aan routines, een grote gevoeligheid voor veranderingen en een intense gefixeerdheid op ongebruike- lijke voorwerpen.
