Reeds in die vroee vyftigerjare was dit duidelik dat die blanke pioniers in die oorvaalse gebied nie

li... 0 0 F s T u K VI •.

VERDEELDHEID OP KERKLIKE GEBIED EN DIE INVLOED DAARVAN OP DIE ONDERVVYSBEHEER TOT 1882.

1. Inleiciing.

Reeds in die vroee vyftigerjare was dit duidelik dat die blanke pioniers in die oorvaalse gebied nie

1)

alleen op politieke gebied verdeeld was nie maar dat daar ook in die kiem verskille op godsdienstige gebied bestaan het. Die eerste openbaring van laasgenoemde verskille kan teruggevoer word tot die eerste Algemene Kerkvergadering, wat in Augustus 1853 op Rustenburg gehou is• Op 'n gesamentlike vergadering tussen die volksraadslede en die kerklike afgevaardigdes van die Potchefstroomse, Rustenburgse en Zoutpansbergse gebied is by hierdie geleentheid besluit dat die kerk in

2)

Transvaal los van die Kaapse Sinode sou staan • Varn

Lydenburg was nbg volksraadslede nbg kerklike afge-

3) vaardigdes teenwoordig by die neem van hierdie besluit • Politieke geskille wat hoogty gevier het, het ook die kerksake beinvloed, en in 1854 het Lydenburg van die Lydenburgse Kommissieraad self toestemming ve:r-kry- om onder die Kaapse Sinode te mag resorteer en het 4)

gevolglik 'n gemeente van Ned.Geref. Kerk onder die Kaapse Sinode geword.

Ook op/ •••

1. Pelzer: Geskiedenis van die Suid-Afrikaanse Re- publiek, deel I, 63 e.v., 222 e.v.

V\Tichmann: Die wordingsgeskiedenis van die Zuid- Afrikaansche Republiek, 1836-1860, 55 e.v.

2. Engelbrecht: Geskiedenis van die Ned. Herv. Kerk van Afrika, 1936-uitgawe, 80 e.v.

Gerdener: Ons kerk in die Transgariep, 264 e.v.

3. Ibid.

4. Pelzer: a.w., 225•

Engelbrecht: a.w.; 95•

Wichmann: a.w., 158-159•

Ook op staatkundige gebied het Lydenburg in 1856 1)

ven die Republiek afgeskei maar in 1860 weer daar- mee verenig met die voorbehoud dat Lydenburg sy eie

.. 2)

kerksake sou reel • Onder leiding van as. P.A.C.

van Heyningen het Lydenburg egter ook in 1864 tot die kerklike organisasie van die Republiek toege-

3)

tree • Gedurende die volgende jaar is hierdie ver- eniging van die Ned. Gereformeerde Kerk in Lydenburg met die Ned. Herv. Kerk van die Republiek deur die Lydenburgse instansies onder invloed van as. F.L.

Cachet ontken • 4) Hiermee het 'n tydperk van stryd,

veroordeling en verdagmakery op kerklike gebied aan- gebreek, gebeurtenisse wat tot gevolg gehad het dat dear onder leiding van as. F.L. Cachet op verskeie plekke in die Transvaal mettertyd ook Ned.Geref.

5) gemeentes gestig is nAas die Ned.Herv. gemeentes •

Die oorsake en verloop van hierdie gebeurtenisse in die Transvaalse volksverlede is al dikwels ge-

6)

skryf en herskryf • Besonderhede hiervan is in hierdie ondersoek nie ter sake nie; maer wet wel ter sake is, is die invloed van die kerklike struk- tuur van die Republiek op die onderwysbeheer. Die Ned.Herv.Kerk van die Republiek was Hollands

geori~nteer/ •••

l. Pelzer: Geskiedenis van die Suid-Afrikeanse Re- publiek, deel I, 6~.

Wichmann: Die wordingsgeskiedenis van die Zuid- Afrikaansche Republiek,1836-1860, 166.

2. Wichmann: a.w., 233.

3. Engelbrecht: Geskiedenis van die Ned.Herv.Kerk van Afri5a, 201 e.v.

4. ^{Ibid., 2} 5.

5. Vgl. Engelbrecht in Hervormde teologiese studies, Aug. 1853, 204 e. v.

6. Engelbrecht: Geskiedenis van die Ned.Herv.Kerk van Afrika, uitgawe 1920, 1936 en 1953.

Gardener: Ons Kerk in die T1

ansgariep.

Badenhorst: Geskiedenis van die Ned.Geref.Kerk in 'l':ranavaliil.

Badenhorst, e. a.: Wonderck<ie van God, Jubileum-ge-

denkboek van die Ned.Herv. of Geref ~Kerk van

Suid-Afrika, 1842-1942.

geori~nteer en veranker aan die Hervormde Kerk in

Hollani~ 'n Kerk wat meermale van leervryhetd beskul- dig is , terwyl die Ned. Gere:f. Kerk in die Transvaal gewortel het in die Kaapse Kerk, wat nie vry was van Engelse invloed nie; sodat dear ook dogm.atiese ver-

skille tussen hierdie Kerke bestaan het met die ge- 2) volg dat die verdecldheid nog dieper gesny het • Uit die aard van die saak sou hierdie onenigheid horn ook op onderwysgebied laat voel en wel in die besonder in die beheer oor die plaaslike onderwys, waarby inge- sluit is die benoeming van die onderwysers en, soos dit meermale gebeur het, die voorskri:fte in verbend met bepe.alde leerstellige godsdiensonderwya in 'n skool.

Op die Algemene Kerkvergadering van 1853, waar- tydens dear besluit is oor die onaf'han'klikheid van die Transvaalse Kerk van die Kaapse Sinode, het Paul

Kruger namens 'n groepie inwoners van die Rustenburgse omgewing 'n memorie ingedien waarin daar beswaar gemaak

3)

is teen die sing van Gesange • Die Kerkvergadering het besluit om die Gesange in die kerk te behou dog dit aan elkeen vry te leat of hy aan die sing daarvan wil deelneem of nie • 4) Tog was hierdie versoek 'n

aanduiding dat daar ook nog ender verkilpunte op kerk-

1 ike gebied onder die betreklike klein bevolking van die Transvaal bestaan het.

Sake het egter onveranderd gebly tot die koms van ds. Dirk Pcstma/ •••

1. Gerdener: Ons Kerk in die Transgariep, 305.

2. Engelbrecht: Geskiedenis van die Ned.Herv. Kerk van Afrika, 159 e.v., 425.

3. N.G.K. 1: Handelingen van de Algemeene Kerkver- gadering der Nederduitsch·Geref'ormeerde gemeenten in de Zuid-A:frikaansche Republiek, 1853, 6 e.v.

4. Ibid.

as. Dirk Postma, toe daar op 10 Februarie 1859 die 1)

Gereformeerde Kerk op Rustenburg gestig is • Ook tussen hierdie Kerk en die Ned.Herv.Kerk van die

Republiek en die Ned. Geref. Kerk soos dit destyds op Lydenburg bestean het, was dear beginselverskille, verskille wet, vanwee die noodwendige verband tussen die godsdiensbeskouing van 'n gemeenskap en die op- voeding wat so 'n gemeenskap vir sy kinders verlang, ook in die onderwys in die Republiek tot openbaring '·.;-.

2) moes kom •

2. Die Nederduits Hervormde Kerk en die onderwysbeheer tot 1882.

Die bemoeiing van die kerkrade van die Nederduits 3)

Hervormde Kerk met die plaaslike onderwysbeheer begin by die Volksraadsbesluit van 19 Maart 1852, waarmee die Kerkrade van Potchefstroom en Rustenbu4~ versoek is om vir die onderwys aldaar sorg te dra • Die beharti- ging van die openbare onderwys was op hierdie tydstip egter nie die doelgerigte beleid van die kerk nie. Dat die onderwys in 1852 wel onaer beheer van die kerkrade gekom het, was eerder die gevolg van die besondere landsomstandighede en die verkeerde vertolking van wat

Van der Linden/ •••

1. Engelbrecht: Geskiedenis van die Ned.Harv.Kerk van Afrika, 1936-uitgawe, 165 e.v.

VenterL e.a.: De Geschiedenis der Gereformeerde Kerk in de ^~.A.R. sedert 1858, 6 e.v.

2. Vgl. Coetzee: Die Gereformeerde beginsel in die onderwys in Transvaal, 1837-1859,15.

3. In hierdie jare ook Ned.Geref. genoem. In die konsep- grondwette van 1855 (R.930/55) en 1857 (Staats

Courant, 16 Okt.1857) word die naam Ned.Herv.gebruik.

In die grondwet van 1858 word dit gehandhaaf en daar- na konsekwent gebruik (Staats Courant, 5 Maart 1858).

Oor die naamkwessie van die kerk en die wordingsge- skiedenis van die Afrikaanse kerke in die Republiek, vgJ.. o. a.:

(a) Engelbrecht:Geskiedenis van die Nederduits Her- vormde Kerk in Afrika. ··

(b) Gerdener: Ons Kerk in die Transgariep.

(c) Badenhorst: Die geskiedenie van die Nederduits Gereformeerde Kerk in die Transvaal 1842-1885.

(d) Badenhorst,e.a.:Wonderdade ven Goa.jubileum-ge- denkboek van die Ned.Herv.of Beref .Kerk van Suid- .Afrika.

4. Not.Volksraad,Rustenburg,19 Maart 1852,art.24.

Van der Linden met die woord ,, gemeente" en , , gemeente- 1)

bestuur" bedoel het •

Met die koms van ds. Van der Hoff, eerste predi- kant van die Hervormde Kerk in die Republiek, is voort- gebou op die beleid wat in 1852 deur die Volksraad sonder toedoen van die kerkraad neergel~ is. Die

belangstelling van ds. Van der Hoff in die verstandelike ontwikkeling van die Transvaalse jeug blyk uit 'n brief wat hy op 11 Maart 1853, dus nog voor sy aankoms in Potchefstroom, aan prof. Lauts geskryf' het: ,,Hunne (die Transvalers. se) zedelijke en godsdienstige, be- nevens hunne verstandelijke ontwikkeling zal het hoofd- doel van mijn streven zijn. Zie ik, dat het onderwijs niet voldoende is, dan begin ik met zelf een school op

2) te rigten" •

Kort na sy aankoms in sy uitgestrekte Transvaalse gemeente op 27 Mei 1853 het hy den ook op Potchefstroem, Lydenburg en Schoemansdal pogings aangewend om die

onderwys beter te reel - oral onder die beheer van die ..

plaaslike kerkraad • 3) Die president self is op 22

November 1853 benoem tot binne- en buitelandse kor- respondent vir kerk- en skoolsake en tot skoolop- siener , 'n gebeurtenis waaruit blyk dat die kerk, 4)

nadat hy daartoe deur die Volksraad versoek is, van voorneme was om voortaan die toesig oor die onderwys in die Republiek te behartig.

Die Van der Linden/ •••

1. Vgl. Hoofstuk II hierbo.

2. Bylae XXIX in Engelbrecht: Geschiedenis van de Ned.

Herv. Kerk in Afrika, deel I (1920): Ds. Van der Hoff' aan prof. Lauts, Kaapstad, 11 Maart 1853.

3. Handelingen van de kerkvergaderingen der Ned.Herv.

Gemeente te Potchefstroom, 6 Junie 1853.

4. Notulen Algemeene Kerkvergadering der Ned. Herv.Kerk

in de Z.A.R., 22 Nov. 1853.

Die Van der Linden-reglement, wat sedert 1852 in die Republiek gegeld het, het volgens die letter van die reglement self egter geen voorsiening gemaak vir enige seggenskap van die Pf ydikant of die kerk- rade in die onderwysbeheer nie • Van der Hoff self sou egter sorg dat die kerk wettiglik daarin seggen- skap kry. Met hierdie doel voor ^o~ het hy by die Volksraad .'n onderwysreglement van vier artikels inge- dien • 2) Nadat dit deur die Volksraad aanvaar is, sou niemand horn as onaerwyser in die Republiek kon vestig voordat hy nie die kerkraad ,,waar de leeraar gevestigd

is" van sy bekwaamheid oortuig het nie. Onderwysers sou deur die goewerment maar ,,in ooreenstemming met"

3) die kerkraad benoem word •

Die kerk het gevolglik met die Van der Hoff-regle- ment wetlik die seggenskap in die onderwys verkry wat

die Volksraad reeds in 1852 aan horn toevertrou het.

Tog het die skole nie kerkskole as sodanig geword nie.

Vir leerstellige godsdiensonderwys is in die reglement van Van der Linden nie voorsiening gemaak nie, en die reglement van ds. Van der Hoff bet die toestand in die ,

verband nie gewysig nie.

Ds. Van der Hoff bet dadelik besef dat die finan- siele verantwoordelikbeid van die kerkrade vir die

onderwys niks meer kon wees as 'n tydelike ma8treel nie en het die Volksraad se aandag daarop gevestig dat dit

'n regeringspli~/ •••

1. V.R. 201/52: H. van der Linden aan die Volksraed, .. ·Rustenburg, 10 Maart 1852.

2. V.R. 361/53: D. van der Hoff aan die Volksraad, Potehefstroom, 23 Nov. 1853.

3. Ili>.:ta.

1)

'n regeringsplig was • Die regering het hierdie plig nooit ontken nie ea sou dit in die toekoms na sy ver-

2}

mo~ behartig • Tot 1859 bet die Van der Hoff-regle- ment van krag gebly en bet die kerkrade van die Ned.

Herv.Kerk die beheer oor die deur die regeringbekostigde onderwys behou.

In die konsepkerkwet van 1858 is aan ook, in oor- eenstennni:1g met die bestaande gebruik, bepaal: , , Het

3) onderwijs der jeugd staflt onder toezigt der kerk" •

In die laat vyftigerjare is die prf!ktyk egter nie langer konsekwent toegepas nie • 4) Stennne het opgegaan

ten gunste van die beheer van die onderwys deur 'n skool- kommissie, en toe die regering in 1859 daedwerklik tot die benoeming van so 'n komrnissie oorgegaan het, het die

, .. 5)

Hervormde Kerk horn die reeling laat welgeval • Uit die Kerkwet van die Hervormde Kerk het die bepaling dat die

onderwys ender toesig van die kerk staen, toe ook ver- dwyn en plek gemaak vir 'n reeling dat die ,,godsdienst- onderwys" deur die predikant gegee word onder toesig

6) . van die kerkraad •

Maar die Ned. Herv. Kerk was staatskerk en in 'n 7)

begunstigde posisie • Tot 1866 moes alle ondcrwysers, soos tewens alle amptenare van die staat, ·lidmate wees

van die/ •••

l.V.R. 361/53: D. van der Hoff aan die Volksraad, Potcbefstroom, 23 Nov. 1853.

2. Die verloop van sake is nader omskryf in hoofstuk II hierbo.

3. Kerkelijke wetten en reglementen voor de Ned.Geref.

Gemeenten·in de Z.A.R., 1858,art.35.

4. Vgl. die gebeurtenisse op Pretoria, hoofstuk II hierbo.

5. Hoofstuk II hierbo.

6. Reglementen voor de Nederduitsch Hervormde Kerk in de Z.A.R., 1862, Algemeene Bepalingen, art.21.

7. Grondwet van die Zuid-Afrikaansche Republiek,1858,

art.20 - 24. ·

van die staatskerk •

Die kerk het nou 'n beleid gevolg van nie- inmenging met die openbare onderwys. In die notule van die Algemene Vergaderings van die Hervormde Kerk voor 1879 vind ans dan oak nagenoeg geen verwysings na

2) die openbare onderwys nie •

In die Wetten en bepalingen voor de Ned.Herv.Kerk in de ZoA.R. van 1870 is wel voorsiening gemaak daarvoor dat die kommissie van die Algemene Kerkvergadering die

3) reg sou h~ om ,,kerkelijk onderwijzers te eksamineren" • Hiermee is egter nie die openbare onderwysers bedoel nie. In die jaarlikse gemeentelike verslae wat by die kommissie van die .Algemene Kerkvergadering inged.ien moes word, is den ook geen informasie verwag rakende die

openbare onderwys nie • 4) , ,Catechisatie onderwijs"

is aan die predikant toevertrou en die ,,bevordering en het toezigt op het godsdiensonderwijs" aan die

5) ouderlinge •

In 'n bylae tot hierdie Kerkwet verskyn egter die volgende verklaring in verbena met die openba~e onder- wys: ,,De Nederduitsch Hervormde Kerk in de Z.A.R.

acht het zich ten duren pligt zooveel doenlijk in

overeenstemming met het Gouvernement alhier, gezond en degelijk onderwijs in de gemeenten te bevorderen,

waartoe/ •••

1. Onderwyswet van 1866: Reglement voor ae Gouvern?- mentsonderwijzers, art.1.

2. N.G.K. 1.

3. Wetten en bepalingen voor de Nederduitsch Hervormde Kerk in de Z.A.R., 1870, hoofstuk II. art.5.

4. Ibid., hoofstuk II, art.?e.

Vgl. N. G. K. 3: Gemeentelike verslae.

5. Vfctten en bepalingen -voor do Nederdui t·sch Hervorma·e

Kerk in de Z.A.R., 1870, hocfstuk IV, artt. 3 en 11.

waartoe zij leeraren, kerkeraadsleden, lidmaten ten sterkste opwekt om door gepaste rniddelen zoo op de dorpen als in de districte~~ bekwame en godvreezende onderwijzers te verkrygen" •

Sedert 1876 het as. H.S. Bosman horn beywer vir die 2)

oprigting van 'n meisieskool in Pretoria • Tydens die Algemene Kerkvergadering wat in Nove~ber 1879 in

Pretoria gehou is, het hy die afgevaardigdes daarop gewys dat hulle as verteenwoordigers van die hele Her- vormde Kerk die belange van die jeug en die onderwys

3) ter harte moes neem •

Op Pretoria het as. Bosman reeds op eie inisiatief 'n meisieskool opgerig maar het met groot finansiele moeilikhede te kampe gehad. Op voorstel van ds. Bosman het die ht~emene Vergadering toe die volgende voorstel a an gene em

(a) ,, Er zal een kerkeli jke schoolcommissie worden be- noemd, met toezigt over al de scholen der Harv.Kerk.

(b) idle gel den zullen word en toegeznr.r:1en aan den sekretaris der Schoolcommissie.

(c) E1ke kerkraad waarborgt de som van vijf pond ster- ling voor elke honderd lidmaten voor den tijd van 5 jaar".

Die voorstel is aangeneem en 'n skoolkommissie is 5)

benoem • Op voorstel van ouderling Otto is nog besluit dst van die doopgeld van elke dopeling ses pennies en

van die/ •••

1. Wetten en bepalingen voor de Nederduitsch Hervormde Kerk in de Z.A.R. 1870,hoorstuk IV, bylae, art.15.

2. Wolmarans: Kerkhistoriese feiten, deel II,49.

3. N.G.K. I: Notuleboek, 456: Notulen Algemeene Ver- gadering der Ned.Herv.Kerk in de Transvaal gehouden.

op 3 Nov. e.v. 1879.

4. Ibid.

5. Ibid., 457. Lede: Di. N.J. van Warmelo,H.S.Bosman,

Oudl. M.J. Prinsloo en diaken H.G. Schoeman.

van die aannemingsgeld van elke aannemeling 1/6 afge- staan word aan 'n fonds vir die onderwys van behoeftige kinders van die Hervormde Kerk • 1)

Die kerklike skoolkomrnissie het op 19 Julie 1880 sy eerste vergadering gehou. Ds. H.S. Bosman het die roeping van die Ned. Herv. Kerk in die onderwys in Transvaal beklemtoon, ,, ten einde niet door andere

2)

kerkgenootschappen te worden evervleugeld" • Die predikant het voorts verklaar dat ,,te Pretoria andere kerkgenootschappen besliste pcgingen aanwenden em het onderwijs in handen te krijgen en op die wijze invloed uit te oefenen op de aankomende jeugd en spreekt in krachtige teal over den plicht en roeping der Herv.

Kerk in de Transvaal, zijnde machtig om in deze heer- lijke zaak veel te doen, om de hand aan den ploeg te

houde~~ en niet achteruit maar steeds vooruit te zien" •

Op 19 en 20 Julie het die kommissie die meisie- skool, die sg. ,,Prospect Seminary",, en die ,,Armen- school" geinspekteer en gelet op geboue, uitrusting 4)

en die onderwys self. By die meisieskool het die kommissie alles baie gunstig gevind, maar die gebou van die armeskool wa~ te klein • 5)

Op grond van die besluit van die Algemene Ver- gadering van 6 November 1879 het die skoolkommissie

'n tender aangeneem vir die voltooiing van 'n koshuis vir dogters/ •••

1. N.G.K. 1: Notuleboek, 460. Notulen Algemeene Ver- gadering der Ned.Herv.Kerk in de Transvaal ge- houden op 3 Nov. e.v. 1879.

2. Rapport van de kerkelijke schoolcommissie aan de .Algemeene Vergadering der l'fed.Herv.Kerlc in de Transvaal, Pretoria, 1880 (in N.G.K. 2).

3. Ibid. .

4. ^Ibid., 4. Die ,,Armenschool" is op l Febr.1880 geopen.

5. Ibid• , 6, 7.

vir dogters. Enkele kerkrade het die besluit dat elke kerkraad £5 vir elke 100 lidmate moes bydra tot die skoolfonds, nie uitgevoer nie, sodat daar, hoewel vol- gens die Onderwyswet van 1880 van ~egeringswee .. subsidie ontvang is, onvoorsiene finansiele moeilikhede in ver- band met die meisieskool bestaan het • 1) Ten slotte word

deur die kerklike skoolkornmissie ,, de zaak van de op- voeding der jeugd met ernst onder de aandacht der Hoog

2) eerw. Vergadering gebracht" •

Die Algemene Kerkvergadering wat in 1880 op Pot- chefstroom gehou is, bet hierop 'n besluit geneem dat di. Bosman en Ven Warmelo die gemeentes wat nie tot die skoolfonds bygedra bet nie, persoonlik moes besoek ten einde die saak te bevorder • 3)

Omdat die skool onder invloed van ds. Bosman Engels geori~nteerd was, het verskeie kerkrade same- werking en f inansi~le steun geweier 4) , en die Algemene

Kerkvergadering het in November l881 self sy besluit 5)

van 1879 betreur • .Ander gebeurtenisse soos die

feit dat die gebou van die meisieskool op die nsam van ds. Bosman self getransporteer was; dat dit alleen 'n meisieskool was; dat die kerklike skoolkomrnissie eintlik niks te s~ gehad het nie, omdat die skool pleaslik

beheer is/ •••

1. Rapport van de kerkelijke schoolcommissie aan de blgemeene Vergaderinp. der Ned.Herv.kerk in de Trans- vaal,Pretoria, 1880, 8., ,

2. H;>id.

3. N.G.K. 1: Notulen Algemeene Kerkvergadering van

de Ned.Herv.Kerk in de Transvaal, 3-0kt.e.v. 1880,9.

4. Not. der hlgemeene Kerkvergadering van de Ned.Herv.

Kerk in de Transvaal, 28 Nov. 1881, 18.

5. Ibid.

Wolmarans: Kerkhistoriese feiten, deel II, 49.

beheer is deur 'n ender kommissie onder leiding van 1) ds. Bosman, het tot die ontevredenheid bygedra •

'n Kornmissie wat deur die Algemene Kerkvergadering benoem is om oor die aangeleentheid rapport te doen, het aanbeveel dat die Hollandse taal op die voorgrond gestel word, dat die skool verander word in 'n seuns- en meisieskool en dat die skool volkome beheer moes word deur 'n kerklike skoolkommissie deur die Algemene Kerkvergadering benoem. Ook moes die naam van die skool

2)

verander word na Ebenhaezerskool • Die Algemene Kerkvergadering het voorts besluit dat die plaaslike

3)

skoolkommissie afgeskef moes word , sodat die skool onder die alleenbeheer van die kerklike skoolkommissie sou wees.

Algemene ondersteuning vir die skool, wat wesent- lik 'n skepping van as. Bosman persoonlik was en nie

'n produk van 'n algemeen aanvaarde beleid van die Ned.Herv.Kerk nie, kon egter van kerkwee nie verkry word nie • 4) Hoewel dit deur 'n kerklike skoolkommissie

beheer is, het die inrigting tog die steun van die Kerk as sodanig gemis sodat dit in die hoogste kerk-

5) vergaderinge steeds 'n netelige saak gebly het •

Intussen het enkele kerkrade sedert die besluit ven van die/ •••

1. Notulen der Algemeene Kerkvergadering ••• 1881,18-25.

Wolmarans:Kerkhistoriese feiten, deel II, 49 e.v.

2. Wolmarans: e.w., 50. Die volledige verslag van die kommissie is hierin aengehaal.

3. Notulen der Algemeene Kerkvergadering van de Nea.

Herv.Kerk in de Transvaal, Nov.1881, 29.

4. N.G.K. 1: Los briewe. Ds. H.S. Bosman aan ds. N.J.

van Warmelo, Pretoria, 2 Maart 1882.

5. Vgl. Notulen der Algemeene Kerkvergadering van de Ned. Herv. Kerk in de Transvaal, November 1883,

28 - 43.

van die Algemene Kerkvergadering van 1879 steppe ge- doen ter finansiele ondersteuning van die onderwys van behoeftige kinders in hulle gemeentes 1) , maar tot die

oprigting van skole, behalwe die ,,.Armenschool" op Pretoria, het dit nie gekom nie.

3. Die Nederduits Gereformeerde Kerk en die onderw;y:s- beheer tot 1882.

Die Wetten en bepalingen voor de Nederduitsch Gereformeerde Kerk van de Z.A.R., 1867 het bepaal dat elke kerkraad by elke gewone Algemene Kerkvergadering verslag moes doen van die toestand van die gemeente.

Deur middel van 'n aantal vrae is aan die kerkraadslede voorligting gegee in verband •ct die opstel van hierdie verslag.

2) in uwe gemeenten gedoen voor het onderwijs der jeugd'l" •

Een van hierdie vrae het gelui: ,,Wat word

Dat hiermee nie bedoel is 'n verslag van die leer-

stellige godsdiensonderwys soos indertyd op meer plekke deur sg. ,,Cathechisatie-meesters" gegee is nie maar wel ook die gewone skoolonderwys, blyk nie net uit die verslae van die kerkrade nie maar ook uit verdere ar- tikels in die Kerkwet self.

In artikel 194 van dieselfde Kerkwet het hierdie kerk dit as sy roeping en voorreg erken om te werk vir die uitbreiding van Gods koninkryk. Behalwe deur sy gewone werksaamhede sou die kerk trag om ean hierdie roeping te beantwoord ,, door de ernstige behartiging van die christelijk onderwijs en opvoeding der

kinderen/ •••

1. N.G.K. 1: Los briewe. J. de Vries aan N.J. van Warmelo,Zeerust, 22 Julie 1882.

Ibid. G.W.D. Smits aan die Algemene Kommissie van die Kerkvergadering van die Ned.Herv.Kerk in die Z.A.R., Witrontein (alleen 1882 leesbaar).

2. Wetten en bepalingen voor de Nederduitsch Gereror-

meerde Kerk van de Z.A.R., 1867, art.12.

kinderen" •

Ter bevordering van die skoolwese word dit aan die kerklike kommissie opgedra om te ageer as 'n kom-

2)

missie van onderwys • Hierdie onderwyskommissie moes die dokumente van ,, zich aanbiedende onderwijzers" onder-

3)

soek en aanbevelings maak • Behalwe indien die kerk die oprigting van kerkskole onder beheer van die kerk- rade beoog het, is dit nie duidelik by wie en met welke doel sulke aanbevelings deur hierdie kerklike kommissie moes geskied nie. Verder sou dieselfde kommissie voor- sien in die skoolbehoeftes van die gemeentes en jaarliks aan die Algemene Kerkvergadering verslag doen van sy verrigtinge • 4)

Uit die notules van die Algemene Kerkvergaderinge blyk dit die kerkrade in die eerste jare in hulle onder- skeie gemeentes maar min vermag het. Op die Algemene Vergadering wat in Oktober 1867 gehou is, het dit ge- blyk dat die kerkrade van Nazareth en Lydenburg wel katkisasiemeesters benoem het 5) , maar in die Gemeente

Utrecht was daar reeds drie onderwysers besig om die kinders op te voed in ,,de vreeze des Heeren en tot nut-

6) tige leden der kerk en maatschappij" •

Die kerkraad van Lydenburg kon rapporteer dat dit met die onderwys beter gaan as vroe~r, want onderwyser Hendrikse het die kinders onderrig in die Hollandse taal, sang, aardrykskunde, Bybelgeskiedenis en ,,in de leer

7) onzen kerk" •

Die Potchefstroomse/ •••

1. Wetten en bepalingen ••••• 1867, art.195.

2. Ibid., art.197.

3. Ibid., art.199.

4. Ibid.

5. Handelingen der Algemeene Kerkvergadering der Ned.

Geref. Kerk van de Z.A.R., Okt. 1867, 12.

6. Ibid•• :27 ..

7. Ibid., 34.

Die Potchefstroomse kerkraad moes rapporteer dat die kinders van die gemeente deur private onderwysers onderrig word maar het dit terselfdertyd nodig geag om te meld dat geen kinders van die Nederduits Gerefor- meerae Gemeente die goewermentskool op Potchefstroom

1)

bywoon nie • Kerkraadslede van verskeie ender ge-

meentes het belowe om in die toekoms meer vir die onder- 2)

wys te doen •

Dit het die Nederduits Gereformeerde Kerk egter in hierdie jare ontbreek aan 'n duidelik omlynde on- derwysbeleid. Ook vir kerkrade was dit klaarblyklik nie 'n uitgem.aakte saak of hulle wel kerkskole moes oprig en of hulle moes trag om beheer te kry oor die regeringskole nie, want op die Algemene Kerkvergadering wat in Desember 1868 gehou is, rapporteer die kerkraad van Utrecht soos volg: ,,Het gouvernement heeft op onvergeeflijke wijze de zaak van het onderwijs ver- waarloosd in deze gemeente. Geen enkele penning is nog uit's lands kas gegaan voor het onderwijs der

jeugd in dit district". Die onderwyser het reeds

' '

vertDek omdat hy nog sy aanstelling nog sy salaris 3)

van die regering ontvang het •

Die I&'denburgse kerkraad het die toestand van sake duidelik geopenbaar in hulle verklaring dat die skool aldaar 'n goewermentskool was en die onderwyser 'n goewermentsonderwyser en dan daar~) gevoeg: ,,Een kerkelijk toezigt over de Scholen is dringend

noodzakelijk/ •••

1. Handelingen der Algemeene Kerkvergadering der Ned.

Geref. Kerk van de Z.A.R., Okt.1867,55.

2. Ibid., 40,49,58 en 60. (o.a. Gemeentes Nazareth, Pienaarsrivier, Heidelberg en Amersfoort.)

3. Handelingen der derae Algemeene Kerkvergadering der Ned.Geref.Kerk van de Z.A.R., Des.1868,43.

4. D.i. die regeringskole.

2) dat die onderwys van die jeug veel te wense oorlaat Tydens die Algemene Kerkvergadering wat in 1869 gebou

•

is, is geen aandag aan skoolsake bestee nie, maar in 1872 bet die skoolsake weer veel aandag in die hoogste kerkvergadering geniet. 'n Kommissie wat tydens

hierdie vergadering benoem is om te rapporteer oar die 3)

verskillende gemeentelike verslae , bet verskillende gemeentes aa4~emoedig tot die behartiging van ,,het schoolwezen" •

Dieselfde .Algemene Vergadering het aan die predi- kant van Nazareth opgedra om onmiddellik steppe te doen tot ,,de vestiging eener: Gouvernements school op

Nazareth en de aanstelling van den Heer Fischer als Gouvernementsonderwijzer. De Heer Fischer wordt door

5) de ver ga dering zeer voor de betrekking aanbevolen ^{it •} Uit hierdie gebeurtenis blyk dat die kerk dus sou poog om lidmate van sy eie kerkverband benoem te kry as regeringsonderwysers.

Terwyl dit in die notule van die Algemene Kerk- vergadering van 1872 ontbreek aan enige informasie aangaande die onderwyspogings en die kerk, het die

6) saak van die onderwys in 1875 weer veel aandag geniet · •

'n Beskrywingspunt/ •••

1. Handelingen der derde Algemeene Kerkvergadering der Ned.Geref. Kerk van de Z.A.R., Des.1868, 53.

2. ±bid. ' 81.

3. Handelingen der vyfde Algemene Kerkvergadering der Ned.Geref.Kerk van de Z • .A.R., April 1872,8.

4. N.G.K. 1: Notulen van de Connnissie om de besluiten der Synode in zake de verslagen der Gemeente op te stellen, geteken deur F.L. Cachet, e.a. sender datum. o.a. die volgende gemeentes: Utrecht,Lyden- burg, Pretoria en Heidelberg.

5. Handelingen der vyfde Algemeene Kerkvergadering der Ned.Geref.Kerk in de Z.A.R., April 1872, 18.

6. Handelingen der Algemeene Kerkvergadering der Ned.

Geref. Kerk in de Z.A.R., Okt. 1875,10: "Over het

onderwijs der jeugd worden er van alle kanten vele

kla g ten ge ho or a ^It.

'n Beskrywingspunt is ingedien waarin versoek is dat die Algemene Kerkvergadering moes beraedslaag oor wat ge-

doen kan word tot bevordering van die onderwys ,,in ver- 1)

band met de Ned.Gerer. Kerk in de Z.A.R." • In die notule lees ons dan verder : ,, Inzenders deze beschrij- vingspun ten lichten in lange en gewichtige aanspraken de zaak toe, en meenen dat het de roeping der Kerk is - en hoog tijd - om in allen ernst de aandacht aan dit belang-

2)

rijk onderwerp te wijden" • Die gedagte is voorts uit- gespreek dat daar bepaald Christelike en gelowige onder- wysers moes wees onder toesig van die Algemene Kerk-

3) vergadering •

'n Kommissie wat benoem is om 'n verslag oor die saak uit te bring, kon nie tot 'n ooreenkoms geraak in verband met 'n toekomstige beleid nie • 4) Die predikant

van Utrecht wou in samewerking met die regering optree in die skoolsake, maar eerw. Hofmeyl' het gepleit vir die stigting van skole onder die toesig en beheer van die

5) plaaslike kerkrade en die Algemene Kerkvergadering • Op 'n voorstel van 'n ouderling van Ermelo is die vol- gende voorstel dan aangeneem: ,, Voorts draagt zij (die Alg.Verg.) aan de kerkelijke Commissie op om ten zeerste hare aandacht te wijden aan de zaak van het onderwijs en plannen te beramen aat waar er thans scholen bestaan of noch zullen worden gesticht in de gemeenten onzer kerk,

dezelve/ •••

1. Handelingen der ~lgemeene Kerkvergadering der Ned.

Geref.Kerk in de Z.A.R., Okt.1875, 23.

2. Ibid., 23-24.

3. Ibid •.

4. Ibid., 26.

N.G~K. I: Verslag van die kommissie, s.a.

5. Handelingen der Algemeene Kerkvergadering •••• 1875,

26 - 27.

meene Kerkvergadering zullen kunnen worden opgenomen" • Voorts is besluit dat die Algemene Kerkvergadering die VolksraBd dringend moes versoek om geen persoon wat van die grondbeginsels van die Bybel afgewyk het,

. 2)

in die goewermentskole van die land te benoem nie • Terselfdertyd is die gedagte uitgespreek om memories

Toe daar twee jaar later nog geen noemenswaardige vordering gemask was nie, is op die Algemene Kerk-

vergadering in Junie 1877 weer twee beskrywingspunte in verband met die onderwysbeheer ingedien : 4)

a. Die Algemene Vergadering moes 'n plan beraam waarvolgens daar in samewerking met regsinnige predi- kan te van die Hervormde Kerk en die Gereformeerde Kerk

'n stelsel van suiwer Christelik-Protestantse onderwys ::.

tot stand gebring kon word.

b. Die .Algernene Vergadering moes die nodige

leiding verskaf in die onmiddellike oprigting van kerk- skole.

Op voorstel van die kommissie waBrna die saak ver- 5) wys is, het die vergadering besluit dat 'n kommissie benoem word om deur middel van briefwisseling te ver- neeT of die ander kerkgenootskappe in die land wou

saamwerk in die oprigting van kerkskole waarin onderwys in suiwer/ •••

1. Handelingen der Algemeene Kerkvergadering •••• 1875,27.

2. Ibid.

3. Vgl. hoofstuk IV hierbo.

4. Handelingen van de Algemeene Kerkvergadering der

N~d. Geref. Kerk in de Transvaal, 4 Junie 1877,10,14.

5. D1· ,_ H. L. Neethline (Utrecht)~ J. G. Kriel (Lydenburg), oual. J.F. Marais (HeidelbergJ,oudl.J.H.Kleynhans

(Pretoria) en diaken G. RBscher (Potchefstroom).

•

in suiwer Christelik-Protestantse gees gegee sou word, en ook om te verneem of die regering sodanige skole sou ondersteun en indien wel op welke voorwaardes.

Die kommissie moes ook met afsonderlike ,, eensdenkenden en eenswillenden" in ander kerkgenootskappe oor die saek in korrespondensie tree.

Die Algemene Kerkvergadering van 1879 was 'n

buitengewone vergadering, sodat die onderwyssake nie ter

1)

sprake gebring is nie maar tydens die tiende Alge- mene Vergadering, wat in November 1881 op Standerton

gehou is, is weer baie tyd aan die onderwys bestee.

Die verslae van die kerkrade het nog van weinig

vordering getuig. Op Lydenburg het die kerkraad wel 'n kommissie aangestel om die skoolsake in orde te bring. Die kerkraad aldaar het reeds 'n skoolgebou

2) besit en planne beraam om 'n onderwyser te bekom •

Op Nazareth was dear vyf private onderwysers werksaam, maar die kerkraad het geen toesig oor hulle gehad nie,

en op Standerton het die kerkra8d van ds. Murray ver- slag ^ge~is van die geld wat hy ingesamel het vir die

3) bou van 'n skool •

Om tot 'n behoorlike stelsel van kerklike onderwys te kom 4) is tydens hierdie sitting van die Algemene Ver-

gadering die volgende voorstel ingedien en 'n beginsel aanv8ar: ,,Om de zaak te bevorden moesten wij tot uit- gebreide commissie hebben, ^de kerkeraden onzer gemeenten,

en als/ •••

1. Negende (buitengewone)Algemeene Kerkvergadering der Nea. Geref. Kerk in de Transvaal, April 1879.

2. Tiende (buitengewone) Algemeane Kerkvergadering der Ned.Geref. Kerk in de Z.A.R., Nov. 1881, 15.

3. Ibid.

4. Ibid. , 30.

en als uitvoerende commissie de kerkelijke commissie.

De behoeften der gemeenten moesten door de kerkeraden aan .Je kerkelijke commissie bekend gemaakt worden en

1) deze moest de onderwijzers vinden° •

·Na verdere bespreking van die skema is besluit dat die kerkrade tot taak sou h~ om die uitvoerende kommissie op hoogte te hou van die onderwysbehoeftes van die gemeentes, waarby ingesluit is die bepaling van die mees geskikte plekke wear skole opgerig kon word. Kerkrade sou ook belas wees met die toesig oor die skole, die onderwysers en die leerlinge in hulle gemeentes. Die uitvoerende kommissie sou belas wees met die verkryging en verskaffing van die onderwysers Aan die verskillende kerkrade en sou van sy verrigtinge

2) verslag doen aan die blgemene Kerkvergadering •

Die hele skema moes egter verloop sander finan~

siele verpligtinge op die kerkrade of die kerk as sodanig. Die uitvoerende kornmissie sou gevolglik in korrespondensie tree met die Superintendent van Onderwys (destyds ds. H.S. Bosman) ,,om door hem de beloofde toelage van het Gouvernement te verkrijgen"

Die skriba het hierby verduidelik dat die kerkrade 3)

ook nog skoolgelde, soos betaal deur die ouers, tot hulle beskikking sou h~. Na aanleiding van 'n voor- stel van eerw. Hofmeyr dat 'n algemene skoolfonds gestig moes word, het oudl. ^Kotz~ verklaar ,,dat wanneer de onderwijzer is wet hij moet zijn en de

schoolcommissie haar werk behoorlik behsrtigt, betaalt de school zich zelve" • 4)

Die hele/ •••

l •• Tiende (buitengewone) Algemeene Kerkvergadering der Ned.Geref.Kerk in de Z.A.R., Nov.1881,29.

2. Ibid., 30-31.

3. Ibid.

4. Ibid., 31.

•

Die hele stelsel van 1881 was dus bereken om aan die kerk algehele seggenskap oor die onderwys te ver- seker, sonder dat daarmee die aanvaarding van enige

finansi~le verantwoordelikheid of verpligtinge gepaard sou gaan. Die onderwyswet van 1882 sou, net soos die Volksraadsbesluit van September 1876, die kerk die geleentheid tot die oprigting van skole en seggenskap oor sulke skole bied, dog nie sender minstens 'n ge-

l)

deeltelike aanvaring van finansi~le verpligtinge nie • 4. Die Gereformeerde Kerk en die onderwysbeheer tot

1882.

Tydens die eerste Algemene Sinodale Vergadering van die Gereformeerde Kerk, wet in Maart 1862 gehou is, is besluit om die Dordtse Kerkorde van 1618-1619 as Kerkorde te aanvaar - ,,om naar dezelve te handelen in de kerkregering, voor zoover dezelve in deze onder- scheidene landen near de geleentheid aer Gemeenten kan

2)

worden toegepast" • Hiermee was die onderwysbeleid van die Gereforrneerde Kerk dan ook geformuleer, want artikel 21 van die artikels van die Sinode van Dordrecht (1618- 1619) het gelui: ,,De kerkeraden zullen alomme toesien dat er goede schoolmeesters zijn, die niet slleen de kinderen leeren leezen, schrijven en spreken en de

vrije konsten, maar dezelve in der Godsaligheyd en in de 3)

cateschisme onderwijzen" • Die bestaande staatsonder- wysstelsel in die Repu~liek waarin Ned.Herv. onderwysers

onder toesig/ •••

1. Vgl. hoofstukke IV en VII van hierdie proefskrif.

2. Handelingen van die eerete Algemene Sinodale Kerk- vergadering van die Geref.Kerk in die Z.A.R.,

Oranje Vrystaat en die Kaapkolonie, 20-24 Maart 1862, art.19.

3. Artikels van die Sinode van Dordrecht,1618-1619, 21.

',

onder toesig van regeringsbenoemde skoolkommissies onaerwys gegee het, a.a. in die sing van Psalms en

' 1)

Gesange soos in gebruik by die staatskerk , kon die Gereformeerdes dus vanselfsprekend nie bevredig nie.

Die Gereformeerde Kerk self was gevolglik daarop aangewys om die leiding te neem in die daarstelling van skole wat die Gereformeerdes sou bevredig, en die enigste uitweg was die oprigting van Gereformeerde skole onder die ,,leiding en toesig van die enigste georganiseerde liggaam onder die gereformeerde Boere, nl. die kerkraaa

2) of' gemeente" •

Reeds op 24 Augustus 1863 het ds. Postma dan ook namens sy Kerk by die regering aansoek gedoen om 'n dertiental erwe waarop ~n kerk, 'n pastorie en 'n skool gebou kon word 3) • Intussen het as. Postma reeds op

Rustenburg 'n Gereformeerae kerkskool onder verant- woordelikheid van die kerkraad begin • 4)

Die opheffing van die klousule dat alle onderwysers lidmate moes wees van die Ned.Herv.Kerk met die Onder-

5)

wyswet van 1866 het die onderwysprobleem van die Ge- reformeerdes nog nie opgelos nie. Alle staatskole was nog ven regeringswee bekostig en onder toesig van

6)

regeringsbenoemde skoolkommissies • Tydens die Alge~'·

mene Sinodale Kerkvergadering van die Gereformeerde Kerk wat i n / •••

1. Onderwysreglement van 1859, art.8.

2. Coetzee: Die Gereformeerde beginsel in die onderwys in Transvaal, 1859-1937,16.

3. S.S.Supl.stukke, no.40/63, Pretoria, 24 April 1863.

Not.Volksraad, 23 Mei 1863,art.28.

4. Bingle: Die Gereformeerde Kerk en die onderwys in Suid-Afrika, 1859-1899, 30.

5. Onnerwyswet van 1866: Reglement voor de Gouvernements- onderwijzers, art.l.

6. Ibid., Reglement voor de Algemeene Schoolcommissie,

art.14.

wat in Mei 1869 gehou is, het argeva~rdigdes van twee gemeentes dan ook voorgestel dat ,,het onderwijs der

jeugd in de gemeenten meer onder het opzigt der kerk

1)

kome" • Die Sinode het die uitvoering ~an hierdie gedagtes baie wenslik geag en aan die Kollege van

Kuratore opgedra om die saak in oorleg met die dosente van die Teologiese Skool te behartig en die volgende

2) Sinode in die verband van advies te dien •

Op 4 Julie 1870 het die Kuratore en dosente aan die opdrag uitvoering gegee 3) en 'n voorstel gerormuleer

wat in 1873 voor die Sinode gel@ sou word. Hierin

word die kerkrade aangemoedig om soveel moontlik gemeen- teskole op te rig. Alleen onderwysers wie se goeie gedrag aan die kerkrade bekend is, moes in diens ge- neem word. Elke ouderling moes by geleentheid van elke nagrnaal verslag doen van die toestand van die skole in sy wyk. Hierbenewens moes die predikant ge- durende huisbesoek · ook die buiteskole besoek en daarin eksamen hou. As dit enigsins moontlik is, moes daar 'n vrywillige ronds opgerig word waaruit kerkrade aan die onderwysers in hulle distrik 'n beloning kon gee en waaruit pryse vir oie beste leerlinge bekostig kon word 4) •

In die Almanak van 1871 is die voorstel reeds by die gemeentes gepropageer, terwyl daar terselfdertyd gewaarsku is teen die tevredenheid van Gereformeerdes om hulle kinders te laAt onderrig deur onbevoegde

persone: ,,nog gaan sommige oqders een stap verder, om onderwijzers/ •••

1. Handelinge van die vierde Algemene Sinodale Ver- gadering, 24 Mei 1869, art.116.

2. Ibid.

3. Notule, Kuratorevergadering, 4 Julie 1870,art.7.

4. Handelinge van die vyrae Algemene Sinodale Ver-

gadering, bylae 4.

onaerwijzers te nemen uit andere kerkgenootschappen, niet eens wetende wat zij belijden, wat zij gelooven.

Vergetende wat Jesus zegt: ,Die niet met ons is, is

1)

tegen ons' " • Ten slotte word dan aanbeveel dat elke gemeente met sy kerkraad ,,zich de heerlijke zaak

2) moge ter harte nemen" •

In die 1872-uitgawe van die Almanak word nog eens gewaarsku teen die indiensneming van onderwysers wat

' ' 3)

nog bekwaamheid nog karakter besit , maar in 1873 meld die Almanak dat enkele gemeentelike inrigtings wet

vroeer nog bestaan het, verdwyn het 4) •

Op 10 Auril 1873 het die Sinode die voorstel van

. - 5)

die Kuratore en dosente aanvaar • Die Sinode het toe 'n hoofkommissie vir skoolsake benoem en die Algemene Vergaderings versoek om subkommissies te benoem om met

6)

die hoofkommissie saAm te werk • Aan die hoofkom-

7)

missie is opdrag gegee om n plan ter bevordering van die onderwys op te stel.

Tydens dieselfde sitting van die Sinode het die hoofkommissie reeds sy plan voorgel@ en is:a1t in sy

8)

geheel aanvAar • Die toestand van die gemeentes in aanmerking geneem, sou dit tevergeefs wees om dorp- skole te probeer oprig, sodat die Randag toegespits

moes word/ •••

1. Almanak der Geref. Kerk in Z.A., 1871,33.

2. Ibid.

3. Ibid., 1872, 46.

4. ^{Ibid., 1873,} 45.

5. Handelinge van die vyfde Algemene Sinodale Ver- gadering, 10 April 1873, art. 64 en 67.

6. Ibid., art. 68.

7. Ibid., art. 59: di. D. Postma, J.L. Cachet en P.J.J. Viljoen.

8. Ibid., art. 132.

moes word op die oprigting van buurtskole in die buite- distrikte • 1) Elke kerkraad moes nou uit sy midde 'n

kommissie benoem, belas met die onderwyssake van die gemeente in samewerking met die subkommissie benoem

2) deur die ~~lgemene Vergadering •

In die gemeentes moes die ouderlinge in hulle onderskeie wyke die mense opwek tot uitvoering van die volgende plan 3) : 'n plaas of 'n gedeelte van 'n plaas

met 'n geskikte woning vir die onderwyser en 'n skool- lokaal moes gehuur word. Die woning moes so ingerig word dat die onderwyser huisvesting kon bied vir die kinders • 4) , , Deelhebbers" moes hulle verb ind tot 'n

5)

vaste bydrae vir nie minder as twee '.jaar nie en moes uit hulle miode persona kies wat seam met die ouderling toesig oor die skool hou en die kontrak met die ender- wyser sluit. ^By verskil tussen die onderwyser en hier- die persone sou die kommissie uit die kerkraad benoem,

6) reg spreek •

Die onderwyser sou 'n salaris van £150-£200 per jaar ontvang, terwyl die ouers self in die nodige

7) middele vir die leerlinge se losies moes voorsien •

Op dieselfde Sinode is verder nag 'n vraelys op- gestel en goedgekeur wat j8arliks deur die gemeentes vir die .Algemene Vergadering beantwoora moes word.

Hierin het onder andere voorgekom die vraag: ,,Hoe gaat 8) het met het onderwijs en de opvoeding der jeugd?" • Hierdie besluit het elke gemeente gedwing om .jaarliks

rekenskap/ •••

1. Handelinge van die vyfde Algemene Sinodale Ver- gadering, 10 April 1873, art.58, bylae 6.

2. Ibid., bylae 6, art.l.

3. Ibid., art. 2.

4. Ibid., art. 3.

5. Ibid., art.4.

6. Ibid., art. 5.

7. Ibid., art.6.

8. Ibid., 16 April 1873, art. 161, vraag 9.

rekenskap te gee van wat daar gedoen is in verbena met die onderwys van die Gereformeerde kinders.

So het die Gereformeerdes dan in 1873 gekom tot 'n eie onderwysskema, beheer deur die kerklike amps- draers, bygestaan deur die gemeentelede en bekostig deur dieselfde instansies.

Tydens die ~lgemene Vergadering van die Gerefor- meerde Kerk in die Transvaal in Maart 1874 is uit voering gegee aan die opdrag van die Sinode om 'n

1)

subkommissie vir Transvaal te benoem • Maar die skems vir die oprigting van buurtskole was nie 'n sukses

2)

nie , sodat die hoofkommissie vir onaerwyssake op

8 Mei l~J6 moes rapporteer dat hulle niks te doen gehad het nie • Soos in 'n vorige hoofstu.k aangetoon is, het selfs die regeringskole in hierdie tydperk groter finansiele verpligtinge o~ die plaaslike gemeenskappe

gel~ as wat hulle bereid was om te bekostig of kon bekostig • 4) Dit sou wel ook die voorgestelde Gere-

formeerde skole gegeld het.

Op die Sinode van 1876 is dan ook die mening uit- gespreek dat daa~ sonder groot gevaar gebruik gemaak ken word van die regeringskole maar dat dit tog baie wenslik is ,,dater zuiver godsdienstige scholen worden opgerigt, staande in verband met de kerk, met een

onderwijzer aan het hoofd behoorende tot de kerk"

Terselfdertyd is die mening uitges~reek dat die behartiging,/, •••

5)

•

1. Notule van die Algemene Vergadering van Transvaal, Meart 1874, art.6. Lede: Ds. L.J. du Plessis,oudl.

S.G. Yssel en oudl. J.J. Booysen.

2. Vgl. Bingle: Die Gereformeerde Kerk en die onderwys in s.A., 1859-1899, 56.

3. Handelinge van aie sesde Algemene Sinodale Ver- gadering, 8 Mei 1876, art.17.

4. Vgl. hoofstuk IV hierbo.

5. Handelinge van die sesde Algemene Sinodale Ver-

gadering, 8 Mei 1876, art.17.

behartiging van die onderwys van kerkwee nie langer uitgestel kon word nie en dat dear daadwerklik cp-

l)

getree moes word • Die prosedure volgens die skema 2)

van 1873 is weereens beklemtoon •

Onder die beskrywingspunte wat vir behandeling ingedien is by die Sinode van 1876, het ender andere die volgende sake voorgekom: Hoe moes opgetree word teen lidmate wat hulle kinders laat onderwys deur persone wat nie ,, ter goeder naam" by die kerkraad bekend is nie? Hoe moes opgetree word teen 'n lid-

3)

mae t "wiens kind hymns singt in de school?" • Die Sinode het hierop besluit dat dear deur die Gerefor- meerdes steeds meer 'n behoefte ean skole gevoel

word ,,geheel door haar zelve ingericht en onder goed kerkelijk opzicht •••••. darom beveelt zij aan de kerk

in het algemeen, en elken kerkeraad en gemeenten in het bijzonder ten zeerste om zooveel mogelijk kerk- scholen op te richten op de dorpen, of ook in de af- gelegen wijken, onder de naam van Buurtscholen, maar alleen ender bestuur of altans onder het oppertoezigt van den kerkeraed respectief" • 4)

Op die Algemene Vergadering wet nog in die- selfde jaar (1876) in die Transvaal gehou is, is die vraag of dit veilig is vir die Gereformeerdes om van die regeringskole gebruik te maak, deur oudl.

S.G. Yssel ter sprake gebring. Hierop het die

Algemene Vergadering besluit: ,,Naardien het niet is de roeping dezer vergadering om de Gouvernement-

scholen te beproeven, zoo vind zij voor zich geen vri jmoed ighe id/ •••

1. Handelinge van die sesne Algemene Sinodale Ver- gadering, 9 Mei 1876, art.21.

2. Ibid., art.22.

3.. Ibid., 22 Mei 1876, artt.. 217, 218.

4 Ibid., 24 Mei 1876, art. 248.

vri3moedigheid om de leden onzer kerk sen, maar veel- eer af' te raden van de scholen gebruik te maken; en ··

raadt mitsdien de kerkeraden en gemeenten dringend aan buurtscholen op te richten in de geest der beide

1)

laatsten Synoden onzer kerk" • Genoemde ouderling Yssel self' was egter van opinie dat wel van die regerjrg- skole gebruik gemnak kon word ,,wanneer de school-

commissie vertrouwbare msnnen zijn en de voorzitter 2)

zelf' bekend is els .regtzinnig" •

Dit was klaarblyklik nog steeds bo die vermoe van ..

die kerkrade en gemeentelede om uitvoering te gee aan die onderwysplan van 1873. Op die sewende .Algemene Sinodale Vergadering kon die hoof'konnnissie nog geen vordering rapporteer nie 3) • Van die ideaal van kerk-

skole onder beheer van die kerkrade self' sou egter nie afgesien word nie, sodat op die Sinode van 1879 weer

'n nuwe hoof'kommissie vir skoolsake benoem is • 4)

Toe dit tydens die Algemene Vergadering van die Geref'ormeerde Kerk in Transvaal in Oktober 1880 nog eens uit die verslae van die verskillende gemeentes geblyk het dat die onderwys nog veel ta wense oorlaat, is 'n kommissie benoem om nog aan dieselfde vergadering

5) 'n plan tot verbetering van die toestand voor te ie •

6)

Hierdie Kommissie het egter terug gerapporteer dat hulle geen beter plan kon aanbeveel nie as die oprigt:ing V8n buurtskole volgens die besluit van die Sinodes

van 1873/ •••

1. Notule .Algemene Vergadering van Transvaal, 1876, art. 25.

2. Ibid.

3. Handelinge van die sewende Sinodale Vergadering,

5 Mei 1879 art.16.

4. Ibid., arti.17, 22. Lede: di. D. Postma ,M. P.A. Coetzee

(j~.) en W.J. Snyman.

5. Notule van die Algemene Vergadering van die Gere- formeerde Kerk in die Transvaal,Okt.1880,art.16.

6. Ibid., D.J.Kruger,P.J.W. Schutte en G.Swanepoel.

van 1873 en 1876 nie • Ten einde nog eens te poog om hierdie skema in werking te stel is met dieselfde ge- leentheid weer 'n nuwe subkommissie van onderwys in die

2) Transvaal benoem •

In Oktober 1881 het die Algemene Vergaaering egter 'n nuwe onderwysplan, 'n reglement vir nie vereniging vir Gereformeer~) onderwys, soos opgestel deur as. De Ridder, ~anvaar •

Teen die betaling van 'n jaarlikse bydrae na ge- lang van sy vermo~ kon elke lidmaat van die Gereformeer- de Kerk lid word van die ,,Vereeniging voor Gereformeer- de onderwijs" • 4) Die Vereniging het horn ten doel gestel

die oprigting van twee of drie skole in elke wyk van die 5)

verskillende gemeentes • Die i1lgemene Vergadering sou uit sy midde 'n hoofbestuur van vyf leda, onder wie 'n

6) voorsitter, 'n skriba en 'n penningmeester, benoem • Die Algemene Vergadering sou 'n skrywe aan die ver-

skillende kerkrade rig om te versoek aat die verskillen- de kerkraadslede in hulle wyke hulpbesture van vyf lede,

7) onder wi.e 'n voorsitter, skriba en penningmeester, stig • Hierdie hulpbesture moes sorg vir die intekenaars van die vereniging as sodanig, die intekengelde ontvang en

8)

dit flan die hoofbestuur stuur • Voorts moes die hulpbesture/ •••

1. Notule van die Algemene Vergadering van die Ge- reformeerde Kerk in die Trensvaal, Okt.1880,art.23.

2. Ibid., art.26; Di. J.L. Maurey en J. de Ridder.

3. Ibid., Okt.1881, art.14.

4. De Maandbode, 1 Jipril 1882;. Die reglement is ook in sy geheel opgeneem as bylae I in Bingle: Die Gerefor- meerde Kerk in die onderwys in Suia-.. ;frika, 1859-1899.

5. Reglement van die Vereeniging voor Gereformeerde onderwijs, art.4.

6. Ibid., art. 5.

7. Ibid., art.6.

8. Ib iC:. , art. 7.

hulpbesture sorg vir 'n behoorlike ,,schoolhuis" en dat die nodige skoolbehoeftes verkrygbaar is vir die

1)

leerlinge • Van die hoofbestuur sal die hulpbesture 'n ,,bepealde som ter gem~)tkoming voor het traktement des onderwijzers" ontvang • Hierdie bedrag sou deur die hoofbestuur beps~l word 3) , sodat die hulpbesture

deur die heffing van skoolgelde die resterende gedeelte van die trektement sou moes vind.

Die skole sou onder toesig staan van die hulp..

besture soos op inisiatief van die kerkrade in die verskillende wyke saamgestel. Hierdie hulpbesture moes jaerliks 'n verslag van hulle werksaamhede en 'n ^sta~t van die skool of skole onder hul beheer by die kerkraad van die gemeente indien. 'n Maand voor die sitting van die .Algemene Vergadering moes die kerk- raae dan die verslae aan die hoofbestuur van die

Vereniging stuur, soaat die hoofbestuur aan die Alge- mene Vergadering verslag kan doen. hfskrifte van die verslee sou ook deur die .Algemene Vergadering aan die subkomrnissie vir onderwys besorg word ten einde die kommissie in staat te stel om vers14~ te doen ean die Sinodale hoofkormnissie vir onderwys •

Twee meal per jear moes in die verskillende skole eksamen gehou word wAarheen die le·:'le van die hoof'be- stuur en die kerkraan van die gemeente uitgenooi moes

5) word •

Samevatting/ •••

1. Reglement van die Vereeniging voor Ge~eformeerde

onderwijs, art.13.

2. Ibid.

3. ^Ibid.

4. Ibid., art.19.

5. ^Ibid., art.16.

5. Samevatting.

Ten spyte van die feit aat die vroegste blanke inwoners van die oorvealse gebied as gemeenskap almal die Christelik-Protestantse godsdiensbeskouing toege- daan was, het daar teen 1859 reeds drie Hollandse Christelik-Protestentse kerkgenootskappe in die Trans- vaalse gebied bestaan. Hierdie verdeeldheid op kerk- like gebied het tot noodwendige gevolg gehad dat die verskillende kerkgenootskappe elk in 'n mindere of meerdere mate 'n eie onderwyspraktyk beplan het wat

aaarop bereken was om toe te sien aat die kinders van die lidmate onderwys ontveng ooreenkomstig die leer en beskouinge van die besondere kerk. In die praktyk moes hierdie toestand van sake noodwendig daertoe lei

dat die kerkrade van die verskillende gemeentes ook op die onderwys van die kinders van die gemeente moes let, seggenskap moes h~ in die beheer oor sulke skole en moes toesien dat die onderwyser suiwer van leer was ooreenkomstig die beskouinge van die bepaalde kerk.

Die verdeeldheid op kerklike gebied moes horn gevolglik ook openbaar in die pleaslike beheer oor die openbsre

onderwy~ in die Republiek.

Die kerkrade van die Ned.Herv.Kerk, wat ook staatskerk was, het minder as 'n jaar lank in opdrag van die Volksraad die algehele verantwoordelikheid vir die plaaslike onderwys op Potchefstroom en Rustenburg behartig. Hierna het die kerkrade ten gevolge van die werk van ds. Van der Hoff van die finansiele ver- pligtinge ontslae geraak, maar wetlik die plaaslike beheer oor die deur die regeringbekostigde onderwys verkry en dit behou tot 1859, toe dit ook die kerkrade ontneem is en opgedra is aan regeringsbenoemde skool-

kommi ssies/ •••

kommissies. Die staetskerk het horn hierdie staatsbe- heer, ook oor die plaaslike onderwys, laat welgeval en in 'n bylae tot sy kerkwet in 1870 'n beroep op sy lidmate gedoen om in samewerking met die regering deeglike onderwys in die gemeentes te bevorder. Toe die Herv. Kerk in 1879 op voorstel van ds. H.S. Bosman

'n kerklike skoolkommissie benoem het en die Algemene Kerkvergadering finensiele verpligtinge ten gunste van die sg. ,,Prospect Seminary" op die gemeentes geplaas het, was dit dan ook nie die gevolg van 'n omskrewe beleid van die Herv.Kerk om kerkskole op te rig nie maar eerder 'n ondersteuning van wat ds. Bosman reeds

op eie inisiatief begin het.

In sy kerkwet van 1867 het die Ned.Geref.Kerk sy strewe na die ernstige behartiging van die Christelike onderwys openbaar. Van kerkrade is onder andere 'n jaarlikse verslag oor die onderwystoestande in die gemeentes verwag, terwyl aie kerklike kornmissie van die ,Algemene Kerkvergadering sou optree as 'n kom- missie van onderwys. Aan 'n duidelik omskrewe beleid inseke die onderwysbeheer het dit hierdie kerk egter voor 1577 ontbreek, sodat die pogings om beheer oor regeringskole te verkry of om 'n lidmaat as goewer- mentsondervvyser benoem te ¹ z-ry, tot indiwiduele pogings van enkele gemeentes beperk was. Na gelang die kerk- like organisasie egter tot groter doeltreffendhetd ontwikkel het, het die kerk ook in die uitvoering van sy aanvaarde onderwysbeleid tot meer planmatige op- trede gekom.

Plaaslike gemeentes het steeds meer leiding van die Algemene Vergadering in skoolsake verwag. 'n Poging in 1877 om in samewerking met eendersdenkendes

in die/ •••

in die Ned.Herv. en die Geref.Kerke kerkskole op te rig het geen vrugte afgewerp nie, sodat daar tydens die sitting van die Algemene Kerkvergadering in 1881

goedkeuring verleen is aan 'n nuwe onderwysplan, waar- volgens die kerkrade as plaaslike liggame skole moes oprig en beheer in oorleg met 'n uitvoerenae skool- kommissie, benoem deur die ~lgemene Vergedering.

Fiansieel moes hierdie skole in stand gehou word deur die regeringsubsidie en die skoolgelde ven die leer- linge, sodat daar op die Kerk self geen finansi~le

verpligtinge sou rus nie.

Ooreenkomstig die onderwysbeleid soos neergel~

in sy aanvaarde Kerkorde was die Gereformeerde Kerk sedert sy stigting in 1859 gekant daarteen dat die kinders van sy lidmate onderwys ontvang in staatskole beheer deur die regeringbenoemde skoolkommissies be- staande uit lidmate van 'n ander kerk. Met sy stig- ting begin dan ook sy strewe om skole op te rig waarin Gereformeerde onderwysers onder toesig van die plaas- like kerkrade onderrig sou gee aan die kinders van die Gererormeerde ouers. Ook hierdie voorgestelde beleid het aan kla~rheid toegeneem, sodat die kerk in 1873

gekom het tot 'n gedetailleerde plan waarvolgens die kerkrace die inisiatief moes neem in die oprigting van buurtskolej onder toesig van die wyksouderling, bygestaan deur 'n kommissie uit die ouers in same- werking met 'n kommissie uit die kerkraad self benoem.

Die rinansi~le verantwoordelikheid vir hierdie skole moes deur die ,,deelhebbers" selr gedra word. Hoof-

saaklik ten gevolge van hierdie finansi~le implikasies het van die skema as sodanig nie veel tereggekom nie, sodat die Transvaalse Algemene Kerkvergadering in

1881/ •••

1881 oorgegaen het tot die stigting van 'n vereniging vir Gereformeerde onderwys, waara~m elke lidmaat teen die beteling van 'n jaarlikse bydrae kon behoort. Hier- mee sou 'n sentrale fonds tot stana kom waaruit 'n deal

van die traktement van die onderwysers in die ver- skillende wykskole, gestig en beheer deur hulpbesture soos saamgestel op inisiatie:f van die kerkraadslede, betaal sou word. Die resterende gedeelte van die

finansiele verpligtinge ten opsigte van die skole sou dan deur die heffing van skoolgelde gevind moes word.

Hoewel daar den in die jare voor 1882 van die

pogings om kerkskole op te rig of om die beheer oor die

regeringskole te verkry nie veel tereggekom het nie,

openbaar die talle beraadslagings en besluite oor die

onderwys in die hoogste vergaderings van die verskillen-

de kerke det die kerklike verskille ook in die onder-

wys tot openbaring sou kom en wel in besonder in die

plaaslike beheer oor die onderwys.