De Grieks-Romeinse geneeskunde was eeuwenlang niet alleen 'antiek' maar
vooral ook actueel. Tot diep in de vorige eeuw prijkten Hippocrates en Galenus
in de praktijkruimte van de arts als referentiewerken. Pas de afgelopen tijd
wordt wetenschappelijk weer aandacht besteed aan de antieke geneeskunde.
Van 13 tot 15 april is in Leiden een internationaal congres Ancient medicine
in its socio-cultural context, waar voor het eerst specialisten op zeer
uiteenlopende vakgebieden elkaar zullen ontmoeten.
Galenus: produktief schrijver
en scherpzinnig hof arts
..Het is typerend voor Rome dat /cl l s ili- huren niet weten hoe een patiënt is gestorven, of door wie hij is behandeld. Dat komt doordat de siail groot en dicht bevolkt is. De inwoners e r v a n zijn a l l e m a a l bevelen van de jacht op geld en prestige." /o s c h i l d e r t de uit het K l e i n -a / i -a l i s c h c l'erg-amum -a f k o m s t i g e arts ( i a l c i u i s in de tweede eeuw na Christus de a n o n i m i t e i t van het leven in een w e r e l d s t a d . Hij h e e l t geen goed woord o v e r voor / i | i i collega's, die daarvan m i s h r u i k maken om gauw hel grote geld te verdienen en dan spoor-loos m de massa te verdwijnen. In een k l e i n e stad is dat heel .m ders. Als een d o k t e r daar een foul m a a k t , kan hij vertrekken en zelfs dan b h | l l / i j n slechte reputatie hem a c h t e r v o l g e n , ( i a l e t u i s / e l f werd. a l s we hem mogen g e l o v e n , door edeler mo-t i e v e n b e / i e l d . H i j smo-treefde n a a r waarheid en weienschap. Die m e n t a l i t e i t had gevolgen
\ o o r / i | i i levenspatroon. „Ik was slaaf van de p l i c h t e n van m i j n beroep en m a a k t e mij op vele m a n i e r e n n u t t i g voor m i j n v r i e n -den, v e r w a n t e n en stadgenoten Ik bracht het grootste deel van iedere nacht wakend door. soms wegens mijn /ieke p a t i ë n t e n . soms ook terwille van alles wat goed is op hel gebied van de
studie."
Workaholic
( i a l e n u s was onmiskenbaar een
\\orkdholu-. Hij werd in 129 na
Christus te I V r g a m u m geboren als /oon van een architect. Na een l a n g d u r i g e opleiding in de beste medische centra van / i j n i i | d keerde ( i . i l e m i s m 157 naar Pergamum t e r u g , w a a r hij de f u n c t i e v a n g l a d i a t o i c n a i l s aan vaardde. Een b u i t e n k a n s voor een arts om de b i n n e n k a n t van het m e n s e l i j k lichaam te k u n n e n bestuderen door de wonden als 'vensters' te gebruiken. In 162 begat h i j / i c h naar Rome. w a a r
h i j / i c h a l s p r a k t i / e r e n d a r t s \ e s t i g d e . Door enkele op/.ienba-rende diagnoses wist Galenus n a a m te maken bij de R o m e i n s e elite, /o/eer zelfs dat h i j aan het k e i z e r l i j k hof werd geïntrodu-ceerd. Ook gaf hij anatomische demonstraties, die veel belang-stelling t r o k k e n in Romeinse in-tellectuele kringen. Achtereen-volgens diende hij de drie keizers als lijfarts
Tot /ijn dood. circa 2 1 0 of nog later, verbleef G a l e n u s te Rome, waar hij praktijk hield en zich o n t w i k k e l d e tot een van de pro-d u k t i c f s t e schrijvers van pro-de ge-hele Oudheid. Hij schreef niet a l l e e n over medische /aken. maar ook over f i l o s o f i e en filo-logie. De enige v r i j w e l v o l l e d i g e u i t g a v e v a n G a l e n u s ' w e r k e n t e l t
l')000 bladzijden Grieks, met L a t i j n s e v e r t a l i n g . Als we dan nog bedenken dat ongeveer een derde \ a n zijn werk verloren is gegaan, k r i j g e n we een indruk van G a l e n u s ' enorme
n, H F. J. Horitmanihof) i s
verbinden util] dt' \l'l 111' Olllll' <le\t luedcnit YIIII ili' jiu ii/ii'it der li'ii/'ri'ii min ill'
Rijksuniversiteit I I ' l l / I ' l l I I I / llDII/ll
II II III l / l l ninli'i nek vnnral be-if; met ill' mentaliteit m/>ri ti'ii van de antieke jçenee\ kunde Sumcn int l de latinist prof. dr P.H Si lin/ver1, en de %raecu\ il r Ph. J. van ili'i l iik nrxanneerl In/ hei amures Am tent Medii nu' in il\ Soi in i'iilturtil ('unit'\l . ilül van /.< lul 15 april in / r i i l i ' i i unrilt gehouden III/ :nl i)/> hel i inii;i'i", een Ir ui i; hiiinli'ii n\ n < nili'iiin en
i/n inuienlen.
viteit. Er is berekend dat hij evenveel schreef als Georges Si-menon: /o'n 500 blad/ijden per jaar, als we gemakshalve u i t g a a n
van de gedrukte vorm. Waar-schijnlijk dicteerde hij zijn werk aan stenograferende slaven.
Verbannen
Eeuwenlang /ouden de opvattin-gen van Galenus het medisch denken bepalen. M i s s c h i e n is dat wel de reden dat /ijn werken /.o /elden als historische bron / i j n gebruikt. Ze functioneerden nog in de samenleving en daardoor kwam men er niet /o licht toe ze te gebruiken voor een ander doel dan waarvoor /e waren geschre-ven. Ongeveer in het midden van de negentiende eeuw verdwenen de werken van Hippocrates en Galenus uit de handbibliotheken van p r a k t i / e r e n d e artsen en wer-den zij verbannen naar de magazijnen van de u n i v e r s i t e i t s b i b l i o -theken, waar /ij /elden werden geraadpleegd. Classici vonden Galenus' s t i j l te wijdlopig - een beroemd Duits geleerde noemt hem een unerträglicher
Seich-beutel - en bestudeerden liever
de grote literaire werken van de Oudheid.
Dagboek
Galenus' geschriften zijn cul-tuurhistorisch /eer de moeite waard. Behalve i n / i c h t in de stand van de medische kennis van die dagen geven /ij ook een goed beeld van het dagelijks leven in de Romeinse Kei/er-tijd. Uit z i j n werken k u n n e n we als het ware het dagboek van een arts b i j e e n l e z e n . Zo k u n n e n we te weten komen hoe een gemid-delde werkdag van Galenus eruit zag en wie z i j n p a t i ë n t e n waren. Galenus staat gewoonlijk, /oals de meeste Romeinen, op bij /onsopgang. Hij begint de dag met visites aan patiënten, vaak in gezelschap van leerlingen, l'as omstreeks het vierde uur, halverwege de ochtend, h e c t t h i j tijd voor een eenvoudige maal-tijd: alleen brood. Het v i j f d e uur van de dag besteedt hij aan lezen en schrijven. Net zoals bijvoor-beeld Boerhaave behandelt h i j vaak p a t i ë n t e n per correspon-dentie. Na een l i c h t middagmaal wandelt hij door Rome, of hij
laat zich per draagstoel vervoe-ren. Galenus is vaak te vinden in tic straat van de boekverkopers. Hij ontmoet collega's, raakt in verhitte discussie met hen ver-w i k k e l d , en bezoekt patiënten. Pas aan het einde van de mid-dag, gunt hij zich de rust voor badhuis, massage en oefeningen. Als na de maaltijd de avond aan-breekt, wijdt Galenus /ich aan zijn w e t e n s c h a p p e l i j k e arbeid, naar eigen /eggen vaak tot diep in de nacht. Menigmaal wordt hij ook 's n a c h t s gestoord voor een dringende oproep om een patiënt te bezoeken. Tussen de bedrijven door heeft hij dan nog kans gezien /.ijn studenten te in-s t r u e r e n en / i j n uitgebreide ver-z a m e l i n g geneesmiddelen bij te houden.
Artsenvrienden
Wie waren nu Galenus' patiën-ten in zijn Romeinse jaren? In circa 50 % van de gevallen die hij beschrijft, en waarin we dat k u n n e n nagaan, behoorden zij tot de maatschappelijke of intel-lectuele elite. De rijke en be-roemde patiënten worden met naam en toenaam vermeld. Hun kwalen worden breed uitgemeten en het volle licht valt op de scherp/innige diagnoses van Galenus / e l f , d i e /ijn mening bevestigd /K-I o n d a n k s de kort-/ichtigheid van concurrerende artsen of de acteertalenten van simulerende patiënten. De lieden van minder allooi, die G a l e n u s en passant behandelt, b l i j v e n anoniem. Het zal d u i d e l i j k / i j n dat Galenus enig gevoel voor public relations niet kan worden ontzegd.
Opvallend is dat velen van zijn patiënten een goede medische kennis hebben. Geneeskunde was in Rome in de tweede eeuw na Christus in de mode. De keu-ze van de juiste arts was een ge-liefkoosd dicussie-onderwerp in kringen van philiatroi, 'artsen-v r i e n d e n ' , die de eisen formu-leerden waaraan een goede arts h u n s i n / i e n s moest voldoen, / i j o n t / a g e n /ich dan ook niet een kandidaat aan een e x a m e n Ie on-derwerpen. In meer dan de helft van het aantal door Galenus be-schreven gevallen werden meer artsen t e g e l i j k e r t i j d
geconsul-teerd. Vooral aan het /iekbed van rijke p a t i ë n t e n was het een gedrang en waren de discussies niet van de lucht. We dienen daarbij wel te bedenken dat het beroep van arts niet beschermd was en dat er geen enkele con-trole bestond op de opleiding. Ieder die dat wilde kon zich a r t s noemen. Bovendien was het ver-schil in k e n n i s l u s s e n professio-nele artsen - die een opleiding van /eer verschillend niveau konden hebben - en ontwikkelde 'artsenvrienden' gering.
Polsritmen
Tot slot een concrete casus. De arts A n t i p a t e r , tussen de 50 en de 60 jaar oud, had bij / i c h / e l f een aanhoudend o n r e g e l m a t i g e pols geconstateerd. Als hij Gale-nus op straat t e g e n k o m t , steekt hij hem z i j n pols toe. Ook Gale-nus, die z e v e n e n t w i n t i g verschil-lende polsritmen onderscheidt, constateert de onregelmatigheid en v i n d t het een wonder dat de p a t i ë n t nog leeft. Hij informeert naar ademhalingsmoeilijheden. Daarvan b l i j k t A n t i p a t e r echter geen last te hebben. Als zij el-k a a r /es maanden later weer ontmoeten blijkt A n t i p a t e r wel l i c h -te a d e m h a l i n g s m o e i l i j k h e d e n -te hebben (dyspnoia), gepaard aan korte h a r t k l o p p i n g e n . V i j f t i e n dagen na de plotseling heviger geworden dyspnoia sterft Anti-pater. Bij de bespreking die Ga-lenus aan dit geval w i j d t , valt Galenus' u i t s t e k e n d e waarne-mingsvermogen o p . H i j v e r s t r e k t zoveel i n f o r m a t i e dat heden-daagse artsen de retrospectieve diagnose s t e l l e n . A n t i p a t e r l i j d t aan atriumfibrilleren, gepaard met m i t r a l i s sténose.
Mocht de Ie/er G a l e n u s toch maar een unerträglicher
Seich-heiitel v i n d e n , laat hij dan
be-denken wat Galenus schreef: ..Ik schrijf dit noch voor de Germa-nen, noch voor andere w i l d e en barbaarse mensen, evenmin voor beren, of leeuwen, wilde /wij-nen en andere wilde dieren, maar voor Grieken en voor die-genen die weliswaar als barba-ren gehöbarba-ren / i j n , m a a r de /eden van de Grieken nastreven." H.K.J. Horstmanshoff
