De heilige boeken van het oude verbond. Deel 1. De boeken van Moses · dbnl

De heilige boeken van het oude verbond. Deel 1. De boeken van Moses

Vertaald door: P.L. Dessens

bron

De heilige boeken van het oude verbond. Deel 1. De boeken van Moses (vert. P.L. Dessens). Teulings, 's-Hertogenbosch 1933 (2de, ongewijzigde druk)

Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/_hei009heil09_01/colofon.php

Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd

zijn.

Approbatio.

Opus, cui titulus:

BIBLIA SACRA VETERIS TESTAMENTI, dat is:

DE HEILIGE BOEKEN VAN HET OUDE VERBOND,

Vulgaat en Nederlandsche Vertaling met Aanteekeningen, typis expressum apud C.N. TEULINGS Buscoducensem, approbamus.

U

, d. 11 Maii 1904.

† H. VAN DE WETERING, Achi Ultraject.

† P. LEIJTEN, E Bred.

† W. VAN DE VEN, E Buscoduc.

† J.H. DREHMANNS, E Ruroemund.

† A.J. CALLIER, E Harlemen.

1) Vertaling: Aan het bij C.N. T

te 's-Hertogenbosch gedrukte werk: BIBLIA SACRA

VETERIS TESTAMENTI, dat is: DE HEILIGE BOEKEN VAN HET OUDE VERBOND,

V u l g a a t e n N e d e r l a n d s c h e Ve r t a l i n g m e t A a n t e e k e n i n g e n ,verleenen

Wij onze goedkeuring.

VII

Voorrede.

Ofschoon de scheiding, welke de 16

eeuw teweegbracht tusschen de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden, ook op ander dan staatkundig gebied, met name op dat der taal, verwijdering en uiteengaande ontwikkeling veroorzaakte, bleven toch de Katholieken van Noord en Zuid langer dan twee en een halve eeuw eene en dezelfde, door het kerkelijk gezag geijkte Nederduitsche vertolking der H. Schrift gebruiken. Vervaardigd door Nicolaas van Wingh, deken van Leuven, verscheen zij het eerst in 1548 te Leuven en te Keulen

. Spoedig verdrong zij de andere in omloop zijnde bijbels voor Katholieken

en werd in het verder verloop der 16

eeuw herhaaldelijk door verschillende drukkers onveranderd nagedrukt. Nadat echter de lang verbeide officiëele uitgave der Vulgaat verschenen was, werd genoemde vertaling

‘door de Doctoren der H. Godtheyt in de vermaerde Universiteyt van Loven’ herzien en verbeterd en in 1599 te Antwerpen uitgegeven door de Plantijnsche drukkerij

. In haar nieuwe gedaante werd zij door deze meer dan vijftigmaal herdrukt, en na 1626 buitendien nog herhaaldelijk

1) Onder den titel: Tgeheele Oude en Nieuwe Testament. In duytsche van nyewes overghestelt uit den Latijnschen ouden text.

2) O. a. den bijbel, in 1518 door Barthol. van Grave te Leuven uitgegeven en in 1525 herdrukt.

3) De nieuwe titel luidde: Biblia Sacra, Dat is: De Heylige Schriftuer, Bedeylt in het Oude ende

Nieuwe Testament. Oversien ende verbetert na den laetsten Roomschen Text.

tusschen niet minder ijver aan den dag voor hunne groote en heilige zaak. Hadden zij na eeuwen van verdrukking reeds door de Fransche omwenteling vrijheid tot onbelemmerde uitoefening van hun godsdienst verkregen, nu rustten zij niet, voor en aleer het hun toegezegde herstel der kerkelijke hiërarchie een voldongen feit was.

En ook daarna legden zij niet de handen in den schoot, maar werkten zij eendrachtig saam om het gebouw hunner kerk in- en uitwendig te voltooien. Waaraan hier in het bijzonder moet worden herinnerd, is, dat reeds binnen weinige jaren elk der vijf bisdommen zijn uit twee afdeelingen bestaande seminarium voor de opleiding van priesters had, geheel ingericht naar de voorschriften van de kerkvergadering van Trente en overeenkomstig de behoeften van den tijd. En dat in deze vijf seminariën met de andere vakken der godgeleerdheid ook dat der Schriftuur vlijtig beoefend werd, behoeft nauwelijks te worden gezegd.

Meer wellicht dan ooit werd nu in Noord en Zuid de behoefte gevoeld aan een nieuwen Roomschen bijbel. Maar die nieuwe bijbel moest meer zijn dan eene bloote vertolking, moest thans vergezeld gaan van een commentaar, waarin zoowel de studenten der godgeleerdheid en de priesters alsook de ontwikkelde leeken, die de Schrift in de moedertaal wenschten te lezen, alles vonden wat zij noodig hadden:

verklaring en toelichting en vooral ook verdediging van het Woord Gods. En wat dit zeggen wil begrijpt enkel wie weet, wat verbazenden omvang de studie der H. Schrift in het midden der 19

eeuw reeds had verkregen, ten deele door de verrassende en gewichtige ontdekkingen in het Oosten gedaan, ten deele door den ijver, waarmede zoo ongeloovigen als geloovigen zich in den nieuwen tijd op de Schrift hadden toegelegd. Zou nu een tweede Van Wingh opstaan, om het werk van den eerste te herscheppen of liever eene nieuwe Dietsche vertolking der H. Schrift te vervaardigen, gelijkelijk behagend aan de Katholieken van Nederland als aan die van België en vergezeld van een commentaar zooals de behoeften des tijds dien eischten?

Zoo die taak niet te groot ware geweest voor één man, dan zoude onze geleerde landgenoot Joannes Theodorus Beelen

haar hebben kunnen volbrengen. Op zeldzame wijze toch vereenigde hij in zich al de daartoe vereischte eigenschappen. Degelijk en scherpzinnig godgeleerde was hij bijzonder bedreven in de Schriftuur en de bij hare studie noodige hulpwetenschappen; hij verheugde zich in het volle vertrouwen der kerkvorsten van België en Nederland; zijn naam en zijn gezag waren in beide rijken even groot. En wat eindelijk van bijzonder gewicht is: hij, de

Noord-Nederlander, had in zijn tweede vaderland voldoende kennis opgedaan van het Vlaamsch, om een Nederduitsch te kunnen schrijven, dat eigenlijk

Noord-Nederlandsch was, maar dat toch als Schrifttaal ook aan de Vlamingen voldeed.

Vandaar dat zijn Nieuwe Testament Onzes Heeren Jezus Christus met gelijken bijval werd opgenomen in Noord en Zuid

. En zeker zouden

1) Geboren 1807 te Amsterdam.

2) Na in 1858 zijn Grondregels voor het vervaardigen eener Nederduitsche vertaling van het Nieuwe Testament, ten gebruike der Katholieken, te hebben uitgegeven, deed Beelen in 1860 en volgende jaren te Amsterdam en te 's-Hertogenbosch Het Nieuwe Testament onzes Heeren Jesus Christus het licht zien. Bijna gelijktijdig (1861) begon (te 's-Hertogenbosch) Mr. S.P.

Lipman's Het Nieuwe Testament onzes Heeren Jesus Christus, vertaald met ophelderende

aanteekeningen, te verschijnen.

IX

de Katholieken van Nederland en België uit dezelfde hand en in dezelfde taal gaarne ook het Oude Testament vertaald en uitgelegd ontvangen hebben, zoo die hand dit nog had kunnen bieden. Maar deze taak ging zelfs háár kracht te boven. Van 1870 tot 1879 begiftigde Beelen de Katholieke Nederlanden nog met eene Nederduitsche vertolking en verklaring van de Psalmen en van de ‘Libri sapientiales’; maar daarbij bleef het. En aangezien na Beelen in Noord noch Zuid een Katholiek

Schriftverklaarder opstond van gelijke kennis en gelijk gezag, bleef de behoefte aan een nieuwe vertolking en verklaring van geheel het Oude Testament onvoldaan.

Aan eenige beoefenaars der H. Schrift en een uitgever in België komt de eer toe bewerkt te hebben, dat in de steeds dieper gevoelde behoefte thans eindelijk voorzien wordt, ofschoon niet op de wijze, welke men zich had voorgesteld. De nieuwe Vlaamsche uitgave toch van het O.T., welke van 1893-1897 te Brugge het licht zag

, had naar de bedoeling van haar ontwerpers moeten dienen voor de Katholieken van Noord en Zuid. Daarom had men zich te voren gericht tot de hoogleeraren in de H.

Schrift aan de vijf seminariën der Utrechtsche kerkprovincie en hun verzocht om betuiging van instemming en tevens om niet nader of althans niet duidelijk

omschreven medewerking. Het voorloopig gegeven gunstige antwoord van eenigen der gevraagde medewerkers ging uit van eene dubbele onderstelling. De eerste was, dat de gevraagde medewerking dien naam zou verdienen, de tweede, dat de taal van het nieuwe werk zou overeenstemmen met de door Beelen gebezigde. Tot de laatste onderstelling scheen alle grond te bestaan, omdat men voornemens was de door Beelen reeds bewerkte heilige boeken onveranderd in de nieuwe uitgave op te nemen.

Weldra bleek echter dat noch de eerste noch de tweede verwachting in vervulling zouden gaan. Wat inzonderheid de tweede betreft, alles wees er op, dat de nieuwe uitgave, afgezien van de door Beelen vertaalde boeken, eene bepaald Vlaamsche zou worden en dat zelfs ieder der vertalers zijn eigen Vlaamsch dialect zou bezigen.

Daargelaten, wat niet aan ons staat te beoordeelen, of in België zulk een verscheidenheid van taal in eene en dezelfde voor het gansche volk bestemde vertolking der Schrift gewenscht is, zeker is, dat voor de Katholieken van Nederland eene uitgave, zooals die door de ontwerpers bedoeld scheen en ook feitelijk werd uitgevoerd, volstrekt niet paste en ten eenenmale onbruikbaar moest geacht worden.

Het kon daarom niet uitblijven dat de bedoelde hoogleeraren over de ontvangen uitnoodi-

1) Het Oude Testament in 't Vlaamsch vertaald en uitgeleid. Brugge, Karel Beyaert.

ging van den heer Beyaert en over het te geven of reeds gegeven antwoord onderling van gedachten wisselden. Dit leidde tot eene bijeenkomst, welke 30 Mei 1893 in het seminarie Rijsenburg onder leiding van den HoogEerw. Heer Mgr. F.P. van de Burgt gehouden werd

.

Eenparig werd besloten dat allen de gevraagde instemming en medewerking zouden weigeren, ook zij, die haar reeds voorloopig en voorwaardelijk hadden toegezegd.

Aan het recht van laatstbedoelden hiertoe kon naar aller gevoelen niet worden getwijfeld. Daarop volgde het met dezelfde eenparigheid genomen besluit, om met vereende krachten de uitgave te beproeven van eene geheel nieuwe, aan de eischen des tijds zooveel mogelijk beantwoordende, Nederlandsche vertolking en verklaring der Heilige Boeken van het Oude Verbond.

Nadat HH. DD. HH. de Aartsbisschop en de Bisschoppen van Nederland tot de onderneming goedgunstig verlof hadden gegeven, werd de firma C.N. Teulings te 's-Hertogenbosch met het drukken en uitgeven van het werk belast. Aangemoedigd door den grooten bijval, waarmede de openbaarmaking van het plan werd opgenomen, begonnen de zeven blijmoedig hunne taak, welke zij meenden in ongeveer vijf jaren te kunnen volbrengen. Dat zij zich, niet het minst tot hun eigen leedwezen, in die verwachting bedrogen zagen, is ten deele hieraan te wijten dat zij allen, de een vroeger, de ander later, in een nieuwen werkkring werden geplaatst en dientengevolge hunne medewerking niet meer of niet in de gewenschte mate konden verleenen. Maar de voornaamste oorzaak der vertraging ligt in de talrijke en groote moeilijkheden, welke de taak zelve opleverde, moeilijkheden, welke in den beginne niet voorzien werden en ook niet alle te voorzien waren.

Wat de ontwerpers dezer uitgave in hoofdzaak nastreefden werd in het program, waarbij de uitgever tot inteekening op het werk uitnoodigde, aldus omschreven: ‘In de eerste plaats, van den tekst der Vulgaat een Nederlandsche vertolking te leveren, die vertrouwbaar en nauwkeurig is en aan den tegenwoordigen staat onzer moedertaal beantwoordt. In de tweede, den tekst door inleidingen op de verschillende boeken en afzonderlijke hoofdstukken alsmede door beknopte aanteekeningen toe te lichten en te verklaren. Deze aanteekeningen zullen zijn van exegetischen, maar tevens van historischen en apologetischen aard’. Het is zeker niet overbodig hier een en ander mede te deelen over de wijze, waarop de bewerkers getracht hebben hun doel te bereiken.

Wat vooreerst de vertaling betreft, volgden zij de bekende grondregels van Beelen, althans in hoofdzaak en in zooverre zij toepasselijk zijn op het O.T. Aan de taal van Beelen meenden zij zich echter niet geheel te moeten houden. Afgezien toch van haar ietwat Vlaamsche tint, beantwoordt zij niet meer ten volle aan de tegenwoordige schrijftaal,

1) Aan de beraadslaging namen deel: Dr. H.J.Th. Brouwer en Dr. Andreas Jansen van Rijsenburg,

P.L. Dessens van Warmond, Dr. G.W.J.M. van Zinnicq-Bergmann van Haren, J. Schets van

Hoeven, J.H. Drehmanns van Roermond, alsmede D.A.W.H. Sloet, rector te Oldenzaal.

XI

welke den machtigen invloed van de letterkundige beweging der laatste vijftig jaren onderging. In deze taal de Vulgaat vertolkend, trachtten zij steeds aan hun tekst die waardigheid te geven, waardoor de Schrifttaal zich uitteraard van de gewone schrijftaal moet onderscheiden. Daarbij hielden zij intusschen ook rekening met den aard der verschillende boeken of de door eigen aard zich kenmerkende gedeelten van boeken.

Meer dan Beelen legden zij zich er op toe de dichterlijke en profetische stukken door keuze, koppeling en rangschikking der woorden als zoodanig te doen kennen.

Eindelijk trachtten zij allen zooveel mogelijk eene en dezelfde taal te schrijven.

Zoodoende hoopten, ja meenden zij eene vertolking van geheel het O.T. tot stand te brengen, welke nauwkeurig en vertrouwbaar is, aan den eisch der Schrifttaal en aan den tegenwoordigen staat van het Nederlandsch beantwoordt en zich tevens door de grootst mogelijke eenheid kenmerkt.

Een even groote eenheid mag men niet verwachten ten opzichte van de verklaring en toelichting van den tekst in de inleidingen en de noten. Wel de eenheid, die het kenmerk moet zijn van elke Schriftverklaring van en voor Katholieken. Men zal haar dan ook in dit werk niet missen. Naar hun beste weten toch hebben de bewerkers de voorschriften der Kerk ten opzichte der Schriftverklaring opgevolgd, door Paus Leo XIII zoo meesterlijk saamgevat en naar de behoefte van onzen tijd toegelicht in de encycliek Providentissimus Deus, welker verschijnen ongeveer met het begin dezer uitgave samenviel. Maar met zulk eene geheel onmisbare eenheid hebben de bewerkers dezer uitgave zich niet vergenoegd. Zij meenden dat men nog grooter eenheid van hen mocht eischen. Daarom ontwierpen zij een algemeen werkplan en hielden zich daaraan ook zoo goed mogelijk. Buitendien lieten zij de behandeling van het gewichtige, alle historische gedeelten rakende vraagstuk der tijdrekenkunde aan één hunner, die daartoe het meest bevoegd scheen, over

. Maar zoodoende meenen zij dan ook aan alle billijke verlangens te hebben voldaan. Voor het overige en binnen de aangewezen grenzen leverde elk hunner eigen werk en blijft voor zijn werk aansprakelijk. En hiermede is niet enkel de mogelijkheid, maar zelfs de noodzakelijkheid gegeven van verschil in velerlei opzicht. Men weet immers hoe groot de vrijheid is, welke de Kerk, zoo ten onrechte van onverdraagzaamheid beschuldigd, gaarne laat aan haar getrouwe kinderen, waar zij bijbelsche vraagstukken behandelen, die tot de open vraagstukken worden gerekend. Men weet ook dat die vraagstukken zeer talrijk zijn. Vandaar dat de genoemde encycliek gewaagt van ‘het groote veld, dat (hier) voor ieder afzonderlijk leeraar open ligt’, en van ‘de

Schriftuurplaatsen, welke nog op een stellige en afdoende verklaring wachten’ en waarover ‘de uitspraak der Kerk kan bespoedigd worden’ door den arbeid dier leeraren. Het zou onbillijk zijn omtrent zoodanige dingen volslagen eenheid te verlangen tusschen een aantal personen, die, hoewel gehoorzame zonen der Kerk, toch in aanleg en richting uiteengaan en de verschillende bijbelsche hulpweten-

1) Aan D.A.W.H. Sloet.

schappen niet in gelijke mate, maar de een meer deze, de ander meer gene, beoefenen en toepassen. Dubbel onbillijk ware zulk een verlangen in onzen tijd, die ten gevolge van gewichtige en verrassende ontdekkingen en van het toepassen eener meer critische en geschiedkundige methode dan men tot dusverre gewoon was te bezigen, vele oude vraagstukken zag beslechten, maar tevens zeer vele nieuwe zag rijzen, waarover een beslist oordeel nog niet mogelijk is. Juist de tien jaren, welke sedert het verschijnen der eerste aflevering van dit werk verstreken, kenmerkten zich door een krachtige beweging op schriftuurlijk gebied, zoowel in het kamp der geloovigen alsook in dat der ongeloovigen. Geen wonder derhalve, zoo in de later verschenen gedeelten dezer uitgave somwijlen andere verklaringen zijn gegeven, andere gevoelens zijn geuit, andere oplossingen zijn voorgesteld dan men vindt in die, welke vroeger het licht zagen. Voor hen, die in de H. Schrift de eenige kenbron zien der bovennatuurlijke openbaring Gods, moge zulk een verschijnsel verontrustend zijn; niet voor ons, wier geloof niet uitsluitend en onmiddellijk steunt op de Schrift, maar op het steeds levend onfeilbaar leergezag der Kerk; niet voor ons, die onder leiding van dit gezag gerust en veilig kunnen trachten den gewijden tekst meer en meer van bederf te zuiveren en in zijn zin en beteekenis steeds dieper door te dringen.

Van de oudste tijden af heeft de Kerk het streven naar zuivering van den bijbeltekst begunstigd. Onnoodig te herinneren aan den reusachtigen arbeid, door een Origenes, een Lucianus, een Hesychius, een Hiëronymus en zoo vele anderen uit de oudheid, onder goedkeuring of in opdracht der Kerk, voor dit doel verricht. Overbodig ook op te sommen de verschillende uitgaven der H. Schrift, met hetzelfde doel op last of naar aanleiding der Trentsche kerkvergadering in het licht gegeven, of de talrijke geleerde werken van dezelfde strekking, in de 18

eeuw uit de kloosters der

Benedictijnen voortgekomen. Hoeveel intusschen vroegere geslachten tot zuivering en verbetering van den gewijden tekst gedaan hebben, er blijft nog veel, zeer veel te doen over. Dit leeren de talrijke oude handschriften, welke de nieuwe tijd ontdekte of meer onder algemeen bereik bracht; dit bewijst ook de scherper ziende critiek en de exegese onzer dagen.

Nu kan wel is waar eene uitgave als deze in de zuivering en verbetering van den Schriftuurtekst niet haar hoofddoel zien, zeer zeker niet in het herstellen van den Hebreeuwschen tekst. Haar hoofddoel is de verklaring van den tekst der Vulgaat, gelijk die op last en gezag van Clemens VIII het licht zag

. Waar deze dus duidelijk is, een goeden zin heeft en den zin van den grondtekst juist weergeeft, daar behoeft de vertaling enkel vergezeld te gaan van de noodige verklaring en toelichting. En al schijnt dan ook de grondtekst op zulk eene plaats wat den vorm betreft niet ongerept, onze uitgave heeft er geen melding van te maken of verbeteringen voor te stellen.

Zoo echter een tekst onzer Vulgaat een of meer der genoemde eigenschappen blijkt te missen,

1) In deze uitgave werd zij gedrukt naar de bekende Doorniksche uitgave (Desclée, Lefebvre

& C

.) van 1885.

XIII

dan moet de reden daarvan worden opgespoord. Somwijlen vindt men die in een nalatigheid of vergissing van een afschrijver of drukker der Vulgaat. Dan is het gebrek in de meeste gevallen verholpen door mededeeling van de vermoedelijke of zekere oorspronkelijke lezing der Vulgaat. Maar veelal is de oorzaak dieper te zoeken.

Ook in haar denkbaar zuiversten vorm toch heeft de Vulgaat, hoe voortreffelijk zij moge zijn, hare gebreken, ten deele te wijten aan vergissingen en misvattingen van den Latijnschen vertaler, ten deele aan bederf van den tekst, dien hij vertolkte. Waar zich zulke gebreken voordoen, moet worden gehandeld naar den raad der encycliek Providentissimus: ‘Want al geeft de Vulgaat in hoofdzaak den zin van het

Hebreeuwsch en het Grieksch goed weder, hier en daar is zij toch minder getrouw en duidelijk. In zoodanige gevallen zal het naar den raad van Augustinus goed zijn de oorspronkelijke taal (lingua praecedens) te raadplegen’. Voor de boeken van het O.V. is de ‘lingua praecedens’ der Vulgaat in zekeren zin eene dubbele, aangezien de oude Latijnsche Itala-tekst, die door Hiëronymus deels herzien, deels naar den Hebreeuwschen tekst is omgewerkt en waarvan enkele boeken onveranderd in de Vulgaat zijn opgenomen, eene vertaling was van de Grieksche vertolking der Septuagint. Blijkt derhalve niet een afschrijver of drukker der Vulgaat de schuld te dragen van moeilijkheden, welke deze oplevert, dan dient een vergelijking met den Hebreeuwschen of den Griekschen tekst of met beide te leeren, of hier eene vergissing of misvatting van den Latijnschen vertaler in het spel is. Zoo ja, dan moet de oorspronkelijke lezing uit grondtekst of Septuagint worden medegedeeld. Niet zelden echter blijkt dat moeilijkheden in de Vulgaat te wijten zijn ofwel aan eene verkeerde vertolking door den Griekschen vertaler of aan verschrijving van zijn tekst of eindelijk aan vroegtijdig ingeslopen bederf van den grondtekst. In de twee eerste gevallen behoort dan de lezing van den grondtekst of eene betere lezing van de Septuagint te worden medegedeeld, in het laatste moet getracht worden door vergelijking van het Hebreeuwsch met Septuagint en andere oude vertalingen alsmede door het toepassen van andere middelen, welke de hedendaagsche wetenschap aan de hand geeft, den grondtekst te herstellen, althans naar den zin. Door het opvolgen van deze regelen hopen de medewerkers het hunne te hebben bijgedragen tot opheldering, zuivering en verbetering niet enkel van de Vulgaat, maar op menige plaats ook van de Septuagint en den Hebreeuwschen tekst.

Niet minder dan het streven om den gewijden tekst in zijne oorspronkelijke

zuiverheid te herstellen, vond het andere, om dien steeds volmaakter te leeren verstaan

en uit te leggen, vanouds de meeste begunstiging en aanmoediging van de zijde der

Kerk. Natuurlijk eischt zij dat men de gewijde boeken leze en bestudeere in den

geest, waarin zij geschreven werden, als heilige, d.i. op ingeving Gods geschreven

boeken. Wat inzonderheid het O.T. betreft, verlangt zij dat men het beschouwe gelijk

de Apostelen en op hun voetspoor de Vaders het beschouwden: als het voornaamste

depositum der aan Christus voorafgaande openbaring, als een evangelie vóór het

Evangelie, als voorspellend en voorbereidend, ook in de Wet, welke het bevat - lex

gravida

Christo - de komst van den Messias. Alleen wie met zoodanig geloof en met den eerbied uit zulk een geloof voortspruitend als knielend die heilige boeken lezen, kunnen steeds dieper doordringen in hunne onpeilbare diepte; anders zal men vruchteloos trachten ze te verstaan. Het woord van Gregorius den Groote, ook door paus Leo XIII aangehaald: ‘Wie van het geloof verstoken zijn dringen niet tot het merg der Schrift door, maar beknagen haar schors’, wordt door de ervaring van alle eeuwen, op de meest in het oog vallende wijze door die van onzen tijd, bevestigd.

Nooit te voren hebben de ongeloovigen zich met zulk een ijver, volharding en scherpzinnigheid toegelegd op de Schrift als in onze dagen, nooit te voren beschikten zij daarbij over zooveel licht als de grootsche ontdekkingen in het Oosten, over zoovele hulpmiddelen als de moderne ontwikkeling der critische en historische wetenschappen ons brachten. Nooit te voren ook - het behoeft niet te worden ontkend - hebben ongeloovigen zooveel als in onzen tijd bijgedragen tot zuivering en verbetering alsmede tot verklaring en toelichting en détail van den gewijden tekst.

En toch blijft het Boek der boeken in zijn wezen en zijn geheel voor hen als met zeven zegels gesloten, toch staan zij feitelijk voor den Bijbel als radeloozen. De reden is dat zij niet onbevangen als wij de Schrift in handen nemen, dat zij de vrijheid, die wij hebben en gebruiken, derven: de vrijheid om aan ware wonderen en echte profetieën te gelooven. Hun naturalistisch standpunt verbiedt hun, de mogelijkheid eener bovennatuurlijke openbaring aan te nemen. Hoe zouden zij dan een boek kunnen verstaan, welks eigenlijk doel geen ander is dan getuigenis te geven van die

bovennatuurlijke openbaring Gods? Zij missen daarvoor het vermogen bij uitstek, het geloof.

Toch moeten zij de Schrift, welker onschatbare beteekenis voor het menschdom zij willen noch kunnen ontkennen, begrijpen en begrijpelijk maken naar haar inhoud en in haar oorsprong. Hoe zij dit doel trachten te bereiken? In hun als dogma vaststaande meening, dat alle, ook de Joodsche, godsdienst van zuiver natuurlijken en menschelijken oorsprong is, leggen zij op alwat de Schrift in velerlei opzicht menschelijks bevat den vollen nadruk, verduisteren daarentegen of verwijderen op eene of andere wijze al wat zij goddelijks en bovennatuurlijks te lezen geeft. Verhaalt de Schrift dat de Joden somwijlen vervielen tot bijgeloof en afgoderij, dan is hun dit een bewijs, dat ook het Joodsche volk oorspronkelijk een heidensch volk was. Blijken hunne ritueele gebruiken zekere overeenkomst te vertoonen met die hunner heidensche naburen, dan moet zulks dienen tot staving derzelfde bewering. Schijnen de Israëlieten vóór den tempelbouw op verschillende plaatsen ritueele offeranden te hebben opgedragen

, dan moeten op die plaatsen oorspronkelijk heiligdommen van

heidensche goden gestaan hebben. Bericht voorts de Schrift van wonderen, dan zijn die berichten per se legenden of moeten zinnebeeldig of hoe dan ook, maar niet letterlijk worden

1) Dat dit feitelijk geenszins het geval was, wordt in de Inleidingen en de aanteekeningen op

de Boeken der Rechters en Samuel bewezen. Hiermede verliest de stoute bewering wel haar

voornaamste steunpunt.

XV

verstaan. Bevat zij boven menschelijke berekening gaande profetieën, dan werden die geschreven na de gebeurtenissen, welke zij heeten te voorspellen. Alle onderzoek naar den ouderdom van profetische boeken of gedeelten van boeken is daardoor beperkt, zij moeten na bedoelde gebeurtenissen geschreven zijn.

Wat men bij zoodanige behandeling van het O.T. vooral vergeet en toch allerminst vergeten mocht is, dat men de groote profeten, die naar aller oordeel uitblonken door groote zedelijke hoedanigheden, het meest door hun onverschrokken waarheidszin, stempelt tot eigenaardige bedriegers, wier bedrog wel is waar een vroom bedrog, maar dan toch altijd een bedrog was. Maar aan zoodanige zielkundige

onwaarschijnlijkheden storen zich de ongeloovige Schriftverklaarders al evenmin als aan zoovele andere. Wat men zich nooit ten opzichte van een profaan geschrift veroorlooft, doet men zonder schroom ten opzichte van den Bijbel. Men zoekt en vindt tegenspraak waar die feitelijk niet of slechts in schijn bestaat, of zoo zij bestaat, haar oorzaak vindt hetzij in tekstbederf, dat men somwijlen haast opzettelijk niet wil zien, of in het verschil van overlevering aangaande zaken van minder belang, die de gewijde schrijvers ons mededeelen zonder een oordeel daaromtrent uit te spreken.

Men sluit de oogen voor hetgeen van geloovige zijde tot verklaring van duistere plaatsen en tot oplossing van moeilijkheden werd aangevoerd, maar neemt gretig alles aan wat tegen de Schrift als kenbron der goddelijke openbaring dienst kan doen.

Men hecht weinig of geen waarde aan hetgeen de overlevering omtrent oorsprong en inhoud der gewijde boeken behelst, overschat daarentegen het overigens geenszins te versmaden hulpmiddel der inwendige critiek. Eindelijk en vooral maakt men bij haast elke verlegenheid, waarin de ongeloovige Schriftverklaarder door zijn ongeloof geraakt, te pas en te onpas gebruik en zoodoende misbruik van een ander hulpmiddel, dat evenmin op zich zelf verwerpelijk is, maar met beleid moet worden gebezigd:

het ontleden van den tekst naar zijne bronnen. Het is zoo gemakkelijk bij elke moeilijkheid, waarop men stoot, zijne toevlucht te nemen tot het onderstellen en onderscheiden van verschillende bronnen. Maar in de meeste gevallen verliezen onze modernen daarbij twee dingen uit het oog. Het eerste is, dat zij door hun

onoordeelkundig gebruik van het hulpmiddel de moeilijkheid dikwijls niet oplossen,

maar ontwijken en naar het verleden opschuiven. Zoo dichten zij aan de schrijvers

of samenstellers der gewijde boeken een gebrek aan oordeel en doorzicht toe, dat zij

bij geen profaan schrijver van eenige beteekenis zouden durven onderstellen. Men

moet de moeilijkheden trachten op te lossen. Maar als de moeilijkheden haar oorzaak

enkel of voornamelijk vinden in het ongeloof van den Schriftverklaarder, dan kan

deze geen redelijke oplossing geven. Het tweede is, dat onze modernen, zonder het

wellicht zelf te merken en te willen, het Boek der boeken, het boek van Gods

wonderen en daarom het wonderbaarste boek der wereld, maken tot het meest

wonderlijke, meest zonderlinge gewrocht van 's menschen geest. Want hoe hoog zij

van de Schrift mogen opgeven, onder hunne handen wordt zij eene onbegrijpelijke

mengeling van de meest tegenstrijdige dingen, eene nooit geziene koppeling van rein

geloof en bijgeloof, van

zin en onzin, van wijsheid en dwaasheid, van diepzinnigheid en oppervlakkigheid, een werk van misleiders en misleiden, van goede en kwade trouw, eene nooit beleefde samenzwering van waarheid en van logen, van licht en van duisternis.

Of dan de afbrekende critiek en de zuiver rationalistische exegese der ongeloovigen niets goeds hebben uitgewerkt? Reeds gaven wij het te verstaan: het is verre van ons dit te beweren. Het zou dan ook onbegrijpelijk zijn, zoo een gedurende tal van jaren voortgezette arbeid van zoo vele, wel ongeloovige, maar toch scherpzinnige en geleerde, wel door vooroordeel bevangen, maar in hun vooroordeel toch naar waarheid strevende mannen voor de verklaring der Schrift, geheel onvruchtbaar zou gebleven zijn. Die arbeid kwam vooreerst der Schriftuur ten goede door zijn negatieve resultaten. Zijn scherpe aanvallen dwongen de geloovige beoefenaars der Schrift tot nog scherper en grondiger onderzoek en tot nog krachtiger verweer, en het gunstig gevolg daarvan kan aan een onpartijdig beoordeelaar niet ontgaan. Meer en meer toch blijkt dat de wijze, waarop de ongeloovigen den oorsprong van Israël's godsdienst en Israël's gewijde boeken willen verklaren, geheel onhoudbaar is, en dat zij naar een andere wijze van verklaring moeten omzien, zoo zij zich op het eenmaal ingenomen ongeloovig standpunt met eenigen schijn van grond willen handhaven.

Buitendien pleit hunne hopelooze verdeeldheid, waar zij bij de behandeling der verschillende boeken deze gaan ontleden en verklaren, zeker niet ter gunste hunner methode, die men ‘hooge critiek’ noemt. Maar ook positieve resultaten der

ongeloovige Schriftvorsching ontbreken niet. Al ontving de Schrift, in zooverre zij een goddelijk werk is, van haar zeker geen verklaring en opheldering, maar veeleer het tegendeel, wel ontving zij die, en zelfs in velerlei opzicht, in zooverre zij een menschelijk boek is, d.w.z. door tusschenkomst en ten behoeve van menschen geschreven en door menschen vermenigvuldigd en verklaard werd. Wat inzonderheid aan de ongeloovige Schriftverklaring, ofschoon geenszins aan haar uitsluitend, als een verdienste mag worden aangerekend, is dat men thans meer dan voorheen er op uit is de Bijbelsche gebeurtenissen te plaatsen in hare ware historische omlijsting.

Dit leidt zonder twijfel tot een dieper inzicht in de verschillende boeken van het O.V., alsmede tot volmaakter kennis van de geleidelijke ontwikkeling, welke de God des Verbonds als de wijste der vaders zijn volk Israël in godsdienstig en zedelijk opzicht van eeuw tot eeuw liet doorloopen.

Het zoude onverstandig en onbillijk zijn, bij de verklaring der Schrift wel partij

te trekken van den arbeid der geloovige voorgeslachten, niet echter van dien der

ongeloovigen. Natuurlijk is hierbij voorzichtigheid geboden, gelijk ook de encycliek

Providentissimus ons op het hart drukt met de woorden: ‘Somwijlen kan de katholieke

Schriftverklaarder baat vinden in de geschriften der andersdenkenden, mits deze met

voorzichtigheid gebruikt worden’. Maar zoo een met de vereischte voorzichtigheid

ingesteld onderzoek van nieuwe meeningen en verklaringen deze ook voor geloovige

Schriftverklaring aannemelijk doet schijnen, dan behoeft de omstandigheid alleen,

dat zij van ongeloovigen afkomstig zijn, ons geenszins te weerhouden, om ze ook

met-

XVII

terdaad aan te nemen. Elke waarachtige vooruitgang in de verklaring der Schriftuur moet ons welkom zijn, zelfs al noodzaakt die ons, min of meer algemeen aangenomen meeningen en gevoelens te laten varen. Waar is zeker wat de genoemde encycliek zegt: ‘Talrijke bezwaren, waarvan de beoefenaars van allerlei wetenschappen jaren lang veel ophef maakten bij hun bestrijding der Schrift, zijn ijdel gebleken en geheel in vergetelheid geraakt;’ maar even waar is ook wat zij daarop laat volgen: ‘eveneens werden er van sommige Schriftuurplaatsen, welke niet rechtstreeks geloofs- en zedenleer raken, voorheen niet zelden verklaringen gegeven, welke later ten gevolge van een scherper onderzoek voor betere moesten wijken’. En ofschoon de katholieke Schriftverklaarder het, naar de vermaning der encycliek, uitteraard als zijn plicht beschouwen moet zich naar de Vaders te richten: ‘De Schriftverklaarder beschouwe het als zijn plicht, hunne voetstappen met eerbied te volgen en door eene verstandige keuze profijt te trekken van hun arbeid’, kunnen er toch somwijlen redenen zijn om ook verder dan de Vaders te gaan, gelijk uit de volgende woorden blijkt: ‘Intsschen meene hij daarom niet, dat het hem ontzegd is om, als er goede reden voor bestaat, in zijne onderzoekingen en verklaringen zelfs verder te gaan. Maar dan houde hij zich ook stiptelijk aan den regel van Augustinus, te weten, dat men van den letterlijken en als voor de hand liggenden zin niet mag afwijken, tenzij men dien redelijker wijze niet kan vasthouden of noodzakelijker wijze moet opgeven’. Aan deze laatste voorwaarde meenen wij ons getrouw te hebben gehouden, zoo dikwerf wij verder gingen dan vroegere Schriftverklaarders of zelfs de Vaders.

Het gezegde moge volstaan ter rechtvaardiging, zoo men in deze uitgave ten opzichte van tekstcritiek en tekstverklaring niet zoodanige eenheid mocht vinden als men verwacht had. Het blijft intusschen te hopen dat de eenheid grooter zal worden, zoo het werk mocht blijven voortbestaan en nieuwe uitgaven beleven. Mettertijd toch zal men zeker in menig opzicht eenheid en zekerheid verkrijgen waar deze nu nog in meerdere of mindere mate ontbreken, zullen tal van vragen beslecht worden, waarop men nu nog een afdoend antwoord schuldig moet blijven. Hiertoe kan en zal zonder twijfel de door Paus Leo XIII ingestelde Bijbelcommissie veel, zeer veel bijdragen.

Ten einde nu zooveel mogelijk het voortbestaan niet alleen, maar ook de gestadige verbetering van ons werk te verzekeren, hebben wij gemeend niet beter te kunnen doen dan het als nalatenschap te vermaken aan de vijf groote seminariën der

Nederlandsche Kerkprovincie. Moge door Gods zegen en tot Gods eere deze maatregel doel treffen en tevens leiden tot eene nieuwe, aan de eischen des tijds beantwoordende vertaling en verklaring van het Nieuwe Testament.

Mei 1904.

D

B

.

Lijst der Boeken van het Oude Verbond.

In Deel I: De Pentateuch of de vijf Boeken van Moses, te weten het Boek Genesis of der Wording, het Boek Exodi of van den Uittocht, het Boek Leviticus of der Levieten, het Boek Numerorum of der Getallen, het Boek Deuteronomii of van de Herhaling der Wet.

In Deel II: Het Boek Josue, het Boek Judicum of der Rechters, het Boek Ruth, het Eerste, het Tweede, het Derde en het Vierde Boek Regum of der Koningen.

In Deel III: Het Eerste en het Tweede Boek Paralipomenon of der Nalezing, het Eerste en het Tweede Boek Esdras, het Boek Tobias, het Boek Judith, het Boek Esther, het Boek Job.

In Deel IV: Het Boek der Psalmen.

In Deel V: Proverbia Salomonis of de Spreuken van Salomon, Ecclesiastes of de Prediker, Canticum Canticorum of het Hooge Lied, het Boek Sapientiae of der Wijsheid, het Boek genaamd Ecclesiasticus.

In Deel VI: De Profetie van Isaias, de Profetie van Jeremias, de Klaagliederen van Jeremias, de Profetie van Baruch, de Profetie van Ezechiël, de Profetie van Daniël.

In Deel VII: De Profetieën der Kleine Profeten, te weten van Osee, Joël, Amos,

Abdias, Jonas, Michaeas, Nahum, Habacuc, Sophonias, Aggaeus, Zacharias,

Malachias. Het Eerste en het Tweede Boek der Machabeën.

XIX

De boeken van Moses.

Vertaald en met Aanteekeningen voorzien door P.L. Dessens,

Professor in het Seminarie te Warmond.

Inleiding op den Pentateuch.

De vijf Boeken van Moses vormen te zamen onder de benaming van Thora of Pentateuch één geheel. Zij omvatten het tijdperk van de schepping der wereld tot den dood van Moses en geven hoofdzakelijk de wordingsgeschiedenis van het volk Israël. Met de historie der eerste menschengeslachten en der stamvaders van genoemd volk wordt in het eerste Boek dat Koninkrijk Gods voorbereid, welks stichting en regeling den inhoud der andere Boeken uitmaken. Van de eigenlijke stichting verhaalt het tweede Boek, waar ook de uitvaardiging van de grondwet en van andere voorname wetten, alsook de instelling van den eeredienst is beschreven, terwijl in het derde en vierde de overige wetten voor het godsdienstig en burgerlijk leven worden

afgekondigd, hetgeen echter altijd op zulk eene wijze geschiedt, dat wetgeving en geschiedenis elkander aanvullen en als dooreen zijn gevlochten. Het vijfde Boek eindelijk is meerendeels herhaling van wat reeds werd opgeteekend en heeft vooral ten doel de getrouwheid aan den Goddelijken Koning en den eerbied voor zijne wet in te scherpen. En zoo zijn die vijf Boeken te zamen inderdaad één afgesloten geheel.

Het Boek Genesis is de noodzakelijke inleiding tot de drie volgende Boeken Exodus,

Leviticus en Numeri, wier natuurlijk besluit Deuteronomium is.

2

Het was Moses niet te doen, om met louter natuurlijke kennis zijn volk te verrijken.

Niet eens geheel de geschiedenis van Israël en veel minder nog de gansche wereldgeschiedenis, maar de geschiedenis van den godsdienst werd door hem te boek gesteld. Moses is de schrijver van Gods Openbaring. Zou het dan verkeerd zijn zich over den Pentateuchschrijver te ergeren, omdat hij aanzienlijke tijdruimten in Israël's historie, bijv. de eeuwen der Egyptische dienstbaarheid, slechts even aanstipt, of acht en dertig jaren van het woestijnleven nagenoeg niet bespreekt, even verkeerd zou het zijn in zijne geschriften de beslissing te willen vinden van wetenschappelijke vraagstukken, aan welker oplossing hij niet heeft gedacht. Wel zeker geeft de Pentateuch veel meer nog dan de geschiedenis van Gods Openbaring. Ook de ongewijde wetenschappen zooals aard- en aardrijkskunde, natuur- en volkenkunde hebben er hun deel, en waar Moses het gebied der menschelijke kennis betreedt, ook daar kan hij, door God op bovennatuurlijke wijze verlicht en bestierd, niet gefaald hebben. Maar iets anders is het, niet in strijd met de wetenschap te spreken, iets anders op die wetenschap het volle licht te doen schijnen. Klaarblijkelijk lag dat laatste niet in de plannen van God noch in de bedoeling van Moses. Midden tusschen zijn volk moest zich Moses naar aller begrip en spraakgebruik schikken en zóó in bevattelijke taal 's Heeren wil en wet en wonderdaden beschrijven. En hiermede is reeds voldoende verklaring gegeven, waarom de inhoud van den Pentateuch voor de menschelijke wetenschap soms duister is of zelfs met haar in strijd kan schijnen.

Bovendien zij wel opgemerkt, dat in den loop der tijden aan den oorspronkelijken tekst der bijbelboeken op velerlei wijze schade is toegebracht. Hebben wij ook door de onfeilbare voorlichting der Kerk, waarmede de bevindingen der tekstcritiek overeenstemmen, volkomen zekerheid, dat de H. Schriftuur, niet alleen in de geopenbaarde geloofs- en zedenleer maar ook in het overige, zakelijk ongeschonden is gebleven: het staat te gelijk vast, dat de oude handschriften in sommige punten van ondergeschikt belang hun oorspronkelijke zuiverheid min of meer hebben ingeboet en ten gevolge van latere tekstwijziging een enkele maal in schijnbare tegenspraak met de menschelijke kennis kunnen komen. God had gewis door een wonder zijner almacht kunnen bewerken, dat ook het minste en geringste in de H. Schrift zonder eenige verandering ware gebleven, maar God heeft dat wonder niet gedaan.

Dit nu moet altijd, maar vooral waar het de bijbelsche tijdrekening geldt, in het

oog worden gehouden. Tot hiertoe, en wij komen thans bepaaldelijk op den Pentateuch

terug, heeft die tijdrekening, bijzonderlijk tot aan Abraham's geboorte, groote

bezwaren. Wel wordt in twee geslachtslijsten de tijd van Adam tot Abraham

nauwkeurig aangegeven, althans zoo niet verscheidene tusschengeboorten zijn

overgeslagen. Want ook dit blijft mogelijk, dat in die stamlijsten eenige personen

opzettelijk verzwegen werden op eenzelfde wijze, als zulks, gelijk bekend is, in de

stamlijst des Heeren bij Matthaeus gebeurde. En zoo zou bijv. het bericht, dat Heber,

toen hij vier en dertig jaren oud was, Phaleg gewon, naar Hebreeuwschen spreektrant

de beteekenis kunnen hebben, dat Heber op dien leeftijd, door de geboorte van een

zijner

kinderen, in rechte lijn stamvader van Phaleg werd. Maar deze nieuwere en ongewone opvatting nog buiten beschouwing gelaten, zijn de bezwaren der tijdrekening, zelfs waar de tijdsopgave in onze twee stamlijsten zoo eenvoudig schijnt, inderdaad onoverkomelijk. Immers die tijdsopgave is in grondtekst en oudste vertalingen verschillend. Volgens den Hebreeuwschen tekst en de Vulgaat had de zondvloed plaats in het jaar 1656 na de schepping der wereld en werd Abraham, gesteld dat bij zijne geboorte Thare honderd dertig jaren telde, ruim drie en een halve eeuw later, in het jaar 2009 geboren. Maar de oude Septuagint of vertaling der Zeventigen verlengt het tijdvak tot den zondvloed met ongeveer zes eeuwen en het tijdvak van den zondvloed tot Abraham met achthonderd en tachtig jaren, terwijl wederom de Samaritaansche Pentateuch in zijne telling, van beide, grondtekst en Septuagint, verschilt. Welke nu van die drie lezingen de ware is, kan slechts gegist en vermoed worden. Veelal wordt de Hebreeuwsche tekst voor eerstgenoemd tijdperk gevolgd, maar niet voor het tweede, dat naar veler meening veel te kort is berekend. Derhalve hebben de oudheidkundigen ruim veld, wanneer zij op grond hunner nasporingen een grooter getal van eeuwen tusschen den zondvloed en Abraham vermoeden.

Alvorens hiermede te eindigen, zij het nog eens herhaald, dat die onzekerheid in de bijbelsche tijdrekening ons niet moet verwonderen. Wat is begrijpelijker, dan dat bij het veelvuldig afschrijven van den bijbeltekst vooral in de cijfers eenige

verandering gebracht werd. En God was niet verplicht, om door een voortdurend wonder hiertegen te waken. Want die jaartallen raken het wezen der geopenbaarde geloofs- en zedenleer niet en behooren tot de minst belangrijke gedeelten van den gewijden tekst. Al weten wij niet meer, hoeveel tijd er sedert den zondvloed verloopen is, daardoor wordt onze zaligheid niet in gevaar gebracht.

Dat de Boeken van Moses met recht zoo heeten, wordt buiten de Kerk tegenwoordig

door velen geloochend. Tegen de onafgebroken overlevering van Christenen en Joden

verhief zich bijzonder in deze eeuw de tegenspraak van het altoos verder protesteerend

Protestantisme. Met groot vertoon van belezenheid en geleerdheid zijn tal van redenen

aangevoerd ten bewijze, dat de Boeken van Moses uit velerlei bestanddeelen van

verschillende herkomst samengesteld en deels onder koning Josias, deels onder

Esdras verzameld en geordend zijn. Als akten dier late geboorte moeten de andere

heilige Schriften dienst doen. Uit de historische en profetische Boeken van Israël

zou blijken, dat de meeste Mosaïsche voorschriften aangaande het ééne heiligdom,

aangaande de offers en feesten en priesters en levieten niet dan vele eeuwen na Moses

in werking kwamen. Daargelaten nog de willekeur, waarmede te dezer zake het

getuigenis dier Boeken nu eens aangenomen, dan weer verworpen wordt, zij er alleen

aan herinnerd, dat wettelijke voorschriften zeer gemakkelijk sedert lang kunnen

bestaan, al wordt in de latere historie van het onderhouden dier voorschriften geen

melding gemaakt en geen teeken gevonden. Toch moet bij deze bewijsvoering het

tegendeel als onomstootelijk gelden.

4

Wat de eerstgemelde bewering betreft, dat de Pentateuch uit velerlei oorkonden van verschillende tijden bestaan zou, zij is in zooverre aannemelijk, dat Moses bij het samenstellen van Genesis schriftelijke bescheiden van de voorvaderen gebruikt kan hebben, dat hij uit de overlevering bijv. de verschillende stamlijsten kende en deze overeenkomstig Gods bovennatuurlijke ingeving heeft te boek gesteld. Maar in bedoelde bewering is van zulk eene gematigdheid schijn noch schaduw. Met verwijzing naar Exod. VI 3 wordt op het eigenaardig gebruik der Godsnamen Elohim en Jahve of Jehova gewezen, waarna de gevolgtrekking komt, dat het Boek Genesis uit veelsoortige berichten van oudere Elohim-schrijvers en jongere Jahve-schrijvers is samengesteld. Hetzelfde wordt dan verder van de overige Boeken eerst als waarschijnlijk, welhaast als zeker gezegd. De meening nu, dat Jahve een latere Godsnaam is, steunt alleen op een verkeerd begrip van Exod. VI 3. Ook heeft het eigenaardig gebruik dier Godsnamen hoegenaamd geene bewijskracht, wijl reeds in Genesis die namen zeer dikwijls dooreen of aan elkaar gekoppeld in hetzelfde verhaal voorkomen. Daarenboven mocht Moses, die beide namen kende, ze naar verkiezing gebruiken. Als tweede hoofdbewijs voor de meerderheid van Pentateuchschrijvers gelden de zoogenaamde herhalingen en tegenstrijdigheden. Hier kan om de

aanteekeningen der bijbelvertaling het antwoord nog korter zijn. De bewering, dat de Pentateuch in herhalingen en wel in tegenstrijdige herhalingen vervalt, berust op eene misduiding van den breeden oosterschen verhaaltrant en op de hebbelijkheid om aanvullende berichten aanstonds als andersoortig en tegenstrijdig te doodverven.

Die tegenstrijdigheden bestaan niet. Zoo heet bijv. een eerste en zeer in het oog vallende tegenstrijdigheid Gen. II 4, waar een tweede scheppingsverhaal zou beginnen.

Meer dan lange redeneering zal daar aandachtige lezing de ongegrondheid der beschuldiging duidelijk maken.

Komen wij nu ten slotte tot de redenen, waarom de Boeken van Moses met recht hunnen naam voeren. Velerlei zijn die redenen en ze worden hier slechts in het kort aangestipt.

Dat de Pentateuch door Moses geschreven is, getuigt allereerst de Pentateuch zelf.

Tot vier malen gebeurt dit: in Exodus (XVII 14; XXIV 4; XXXIV 27) en Numeri (XXXIII 2) en ten overvloede prijkt in Deuteronomium (XXXI 9, 24, 25) een zoo duidelijke verklaring, dat ze Moses' handteekening aan het einde van heel het werk genoemd mag worden. En bij nader onderzoek verdient dat getuigenis ook geloof.

Niet alleen toch vormen de vijf Boeken, gelijk gezegd is, één afgesloten geheel, maar bovendien hangt in elk afzonderlijk Boek alles zoo innig samen, sluit alles zoo vast aaneen, dat gebeurtenis en geloofsleer, verhaal en wet onmogelijk van elkander te scheiden zijn.

Zulk een voortreffelijke eenheid van inhoud nu is met eene samenstelling door

velen onbestaanbaar en wijst op een eenigen schrijver. En die schrijver moet ten tijde

van Moses geleefd hebben. In verscheidene woorden en woordvormen bewaarde de

Pentateuch de merken eener oudheid, die eenig is. Ook herinnert het gebruik van

Egyptische woorden aan den leeftijd van Moses. Maar vooral verdient te dezer zake

onze

aandacht de juiste beschrijving van lang verdwenen toestanden, het nauwkeurig verhaal van lang vergeten gebeurtenissen, voor wier vroegere werkelijkheid de hedendaagsche oudheidkunde in tal van ontdekkingen getuigenis aflegt. En hiermede is niet alles gezegd. Want bij ernstige lezing blijkt klaar, dat de Pentateuchschrijver van afkomst en godsdienst Hebreër, door opvoeding en tijdelijk verblijf Egyptenaar was; dat hij den uittocht uit Egypte, de omzwerving door de woestijn medemaakte en vóór de verovering van Kanaän zijn geschiedverhaal opstelde; dat hij geen verzamelaar van vroegere wetten was, maar als wetgever bij uitnemendheid is opgetreden; kortom, dat hij Moses geweest moet zijn en de Pentateuch op hem gelijkt als het kind op zijn vader.

Na den Pentateuch komt als een wolk van getuigen door alle eeuwen van het Israëlietische volksbestaan de lange reeks der andere heilige Schriften. In velerlei aanhalingen en toespelingen veronderstellen zij alle de Thora als het heilig Boek, dat door Moses geschreven werd en met goddelijk gezag godsdienst, staat en volkszeden regelt. Ware nu de Pentateuch niet uit de hand van Moses ontvangen, dan zou dus hun inhoud onverklaarbaar, hun bestaan zelfs onmogelijk zijn. Dan moesten immers, wat monsterachtige veronderstelling, zoovele geschriften van zooveel verschillende, door eeuwen van elkander gescheidene schrijvers, alle of onecht of vervalscht zijn.

Zeker is het mogelijk, dat een volk door bedriegers misleid wordt en zijn getuigenis derhalve niet ontvankelijk is. Maar waar oud Israël sedert de vroegste tijden aan Moses den Pentateuch toekent, gaat het niet aan om van bedrog te spreken. Want dit getuigenis betreft geen bloot wijsgeerig of dichterlijk geschrift, welks bestaan en oorsprong aan de belangstelling der groote menigte gemakkelijk ontglipt, maar een echt volksboek en wetboek, waarop in het godsdienstig en burgerlijk leven een ieder het oog gericht hield. Evenmin betreft dat getuigenis een soort van Koran, die den hartstocht vleit en het verstand zelfs van de besten verduistert, maar het geldt den Pentateuch met zijn zware eischen en lastige verplichtingen, met zijn harde wetten, strenge strafverordeningen en grievende herinneringen. Voorwaar te dezer zake is dan Israël wel een eerbiedwaardig, geen afwijsbaar getuige. Wie zulk een getuigenis verwerpt, moet alle menschelijke zekerheid en te gelijk zijn redelijk verstand verloochenen.

Nog een enkel getuige worde gehoord, al kan hij ook door adel van geboorte en geestesgaven niet in de schaduw van Israël staan. Het Samaritaansche volk, dat zich, na de vernietiging van het rijk der tien stammen door Assyrië, in het ontvolkte land vestigde; dat de Joden na den terugkeer uit de Babylonische gevangenschap haatte, hunne heilige schriften in het algemeen verwierp en Esdras een leugenaar noemde;

dat zeldzame volk houdt den Pentateuch voor heilig, en Moses als den schrijver erkennend, bevestigt het zoo allernadrukkelijkst het getuigenis van zijn doodsvijand en de hooge oudheid der overlevering.

Maar meer dan bloot menschelijk is de zekerheid, welke ons werd gegeven. Wat

tot hiertoe gezegd werd, bewijst ongetwijfeld de redelijkheid onzer overtuiging. Die

overtuiging echter steunt niet op het getuigenis van den Pentateuch noch op het gezag

der Synagoog, maar

6

op het getuigenis en het gezag der Kerk. Van hare majesteit komt onze zekerheid.

Omdat de Kerk van Christus als de eerste Boeken van het Oud Testament de vijf

Boeken van Moses noemt, daarom zijn wij zeker met de zekerheid des geloofs, dat

de Pentateuch onder goddelijke ingeving geschreven is, en omdat zij ons, in de

Schriften van het Nieuw Testament, met de woorden van Christus en van zijne

apostelen, Moses als den schrijver dier Boeken aanwijst, daarom kunnen wij hun

ontstaan aan een ander dan aan Moses niet toeschrijven zonder letsel des geloofs.

Het Boek Genesis of der schepping.

Inleiding.

Het eerste Boek der H. Schriftuur heeft reeds in de Grieksche Septuagintvertaling den naam van ‘Genesis’, dat is: wording of oorsprong, omdat het een aanvang neemt met den oorsprong der wereld. Daar het bovendien hoofdzakelijk geschreven werd om den oorsprong van het volk Gods aan te wijzen, verdient het ten volle zijnen naam.

Het Boek Genesis bestaat uit twee onderscheidene deelen. Eerst geeft het tot XI 26 meer in het algemeen de geschiedenis der eerste menschheid waarna het met de lotgevallen der stamvaders van Israël de wordingsgeschiedenis van Gods volk begint, om die geschiedenis tot den dood van Joseph in Egypte voort te zetten.

Maar nog op een andere verdeeling wordt door den schrijver zelf gewezen. Na het verhaal van de schepping der wereld, dat de plechtstatige inleiding vormt, bestaat geheel het Boek uit tien stukken van ongelijke uitgebreidheid en belangrijkheid, welke telkens als ‘generationes’ worden aangekondigd. Over de beteekenis van dit woord, dat letterlijk ‘geslachten’ beteekent, maar dikwijls meer het begrip van

‘geschiedverhaal’ uitdrukt, wordt later gesproken.

In die tien stukken nu of verhalen, welke steeds door een beknopte en beperkte

herhaling zijn aaneengeschakeld, is overal eenzelfde orde

8

vastgehouden. Op de algemeene geschiedenis der vier eerste afdeelingen volgt in de vijfde de bijzondere geslachtslijst van Sem tot Thare, den vader van Abraham, waarna de laatste vijf uitsluitend de aandacht bepalen tot Abraham en diens nakomelingschap en wel ten slotte eenig en alleen tot Jacob met zijn huisgezin. Naarmate derhalve de verhaler voortgaat en allengs van de algemeene wereldhistorie tot de bijzondere familiegeschiedenis vordert, moeten noodzakelijk vele menschengeslachten voor goed verdwijnen, moeten bijv. de nakomelingen van Caïn, van Cham en Japheth, van Ismaël en Esau, wijl hunne lotgevallen niet meer ter zake doen, uit het geschiedverhaal worden verwijderd en uitgestooten. Dit nu gebeurt altijd in dier voege, dat met dusdanige geslachten eerst ten volle wordt afgehandeld, alvorens zich het ééne uitverkoren geslacht van Gods volk op de baan der ontwikkeling

voortbeweegt. Alzoo komt Seth na de zeven geslachten van Caïn, gaan de geslachten van Japheth en Cham vóór die van den gezegenden Sem, de geslachten van Ismaël vóór die van Isaäc en wederom de geslachten van Esau vóór die van Jacob. En ook op diezelfde proleptische of vooruitverhalende manier wordt in de afzonderlijke

‘generationes’ het leven der hoofdpersonen, bijv. van Adam en Sem, van Abraham en Isaäc, met opgave van het getal hunner jaren besloten, al duurde dan ook, volgens die opgave zelve, dat leven in het verhaal der volgende afdeeling nog voort. Het is zaak, om op dien proleptischen schrijftrant wel te letten. dien de gewijde schrijver met opzet koos, om op die wijze alles vooraf uit den weg te ruimen, wat hem anders later, naar gelang hij voortschreed, in zijn gang kon belemmeren en vertragen.

Ten einde plan en orde in het Boek Genesis duidelijk blijke, volgt thans in het kort de hoofdinhoud.

Na de inleiding van het scheppingsverhaal komen:

1. De geslachten van hemel en aarde II 4 - IV 26. Onder dien titel wordt de gelukstaat van Adam en Eva, hunne zonde en de straf dier zonde beschreven. Te midden van die ellende belooft echter God voor de toekomst de overwinning op het helsche serpent. - Met de ontwikkeling der menschheid toont zich nu naast het goed ook het kwaad. Caïn doodt Abel, die door Seth wordt vervangen. Niet langer is dan do gevloekte broedermoorder belangrijk voor de gewijde geschiedenis en de optelling van Caïn's geslachten besluit daarom deze afdeeling.

2. De geslachten van Adam V 1 - VI 8. De nakomelingschap van Adam langs Seth tot Noë wordt opgenoemd, waarna het verhaal volgt van het algemeen bederf ten gevolge der vermenging van goeden met boozen. Alleen Noë vindt genade bij God.

3. De geslachten van Noë VI 9 - IX 29. Tot straf van het algemeen bederf

overstroomt de zondvloed de aarde en alleen Noë met zijn gezin blijft gespaard. God sluit een verbond met hem en zijne zonen, maar reeds een van de drie stamvaders der nieuwe menschheid haalt zich door zijne boosheid den vloek op den hals.

4. De geslachten der zonen van Noë X 1 - XI 9. Voorop staan de verschillende

geslachten en volken, welke uit Japheth, Cham en Sem voortgesproten, de aarde

bevolkt hebben. Daarna wordt verhaald, wat tot de splitsing in verschillende volken

de eerste aanleiding gaf. Om

de hoovaardij der menschen bij Babel's torenbouw verwarde God de taal en verstrooide Hij hen over de aarde.

5. De geslachten van Sem XI 10-26. Met uitsluiting van alle andere geslachten vindt hier alleen die nakomelingschap van Sem vermelding, welke in rechte lijn afdaalt tot Thare, den vader van Abraham.

6. De geslachten van Thare XI 27 - XXV 11. Deze afdeeling geeft de

levensgeschiedenis van Abraham, die door God geroepen, uit Chaldea naar Chanaän trekt, waar God hem den stamvader maakt van het toekomstig bondsvolk.

7. De geslachten van Ismaël XXV 12-18. Alvorens deze zoon van Abraham, niet de erfzoon, uit de geschiedenis verdwijnt, worden hier in het kort de uit hem gesproten volken opgeteld.

8. De geslachten van Isaäc XXV 19 - XXXV 29. Onder dien titel is hoofdzakelijk de geschiedenis van Isaäc's zonen, Esau en Jacob, begrepen.

9. De geslachten van Esau XXXVI 1-43. De historische ontwikkeling van Esau tot het volk der Edomieten is hier beschreven. Daarbij werd ingelascht de

geslachtsgeschiedenis der Horreërs op Seïr's gebergte, waar zich Esau met zijne nakomelingschap, gescheiden van het volk Gods, vestigde.

10. De geslachten van Jacob XXXVII 2 - L 26. Deze laatste afdeeling geeft Jacob's geschiedenis in zijne zonen en eindigt met zijn dood en den dood van Joseph.

Zoo dan gaat de verhaler geleidelijk en in rechte lijn voorwaarts van Adam tot Abraham en diens uitverkoren geslacht, en heeft hij kennelijk altijd het ééne doel voor oogen, om Israël's ontwikkelingsgeschiedenis te boek te stellen. Omvat ook zijn verhaal in den aanvang hemel en aarde en geheel de menschheid, het is geheel overeenkomstig dat doel. Zonder de kennis toch van God, den Schepper van alles, kon Israël niet weten, in wat verhouding het tot dien Schepper en tot het heelal stond, en zoo het niet van paradijs en zondeval en toekomstigen Verlosser gehoord had, zou het onmogelijk zijne waardigheid van volk Gods gewaardeerd, zich zelf begrepen hebben. Ook moest de gemeenschappelijke oorsprong met heel de menschheid en de bijzondere verwantschap met enkele volken in het licht gesteld worden, ten einde Israël volgens die wetenschap zijn gedrag zou regelen. Zoo schemert dan reeds, zelfs waar alles nog wereldgeschiedenis is, dat ééne doel door, wat echter eerst zonneklaar uitschijnt, waar Abraham's familiegeschiedenis begint.

Hetgeen tegen Moses als schrijver wordt ingebracht, is in de algemeene inleiding

aangestipt. Niettemin worde nog even de aandacht gevestigd op het gebruik der

Godsnamen Elohim en Jehova, welke in de Vulgaat geregeld vertaald zijn: Elohim

met Deus en Jehova met Dominus. Waarom nu in enkele verhalen (bijv. in het

scheppingsverhaal I en II) alleen Elohim, in andere verhalen (zie bijv. in Abraham's

geschiedenis XII-XIII) nergens Elohim maar Jehova, waarom in de meeste verhalen

nu Elohim dan Jehova, of ook wel Jehova Elohim (bijv. II 4-22) als naam van God

voorkomt, die vraag vindt haar antwoord in een andere vraag: waarom ook door ons

de Zoon Gods nu eens Heer, dan wederom Heiland of wel Heer en Heiland genoemd

wordt. Voorzeker hebben Elohim en Jehova hun eigen beteekenis en wordt daarom

meermalen nu deze dan

10

gene naam bij voorkeur gebezigd. Elohim is God in zijne kracht en grootheid en vandaar dat in het scheppingsverhaal alleen die naam wordt gevonden. Jehova is God in zijne openbaring aan de menschen en vandaar dat bijzonder in Abraham's geschiedenis God als de God des verbonds zoo dikwijls den naam van Jehova voert, bij welken naam dan ook later Israël Hem bij voorkeur zijnen God noemde, terwijl met den meer algemeenen Godsnaam Elohim ook de goden der heidenen werden aangeduid. Ja zelfs geeft niet zelden juist die verschillende beteekenis verklaring van het feit, dat beide namen in eenzelfde verhaal en nevens elkander gebezigd worden.

Zoo verschijnt aanstonds, waar de geschiedenis der menschheid aanvangt II 4, Jehova Elohim als om aan te duiden, dat een en dezelfde God hemel en aarde geschapen en zich gewaardigd heeft de menschen lief te hebben. Maar al hebben die twee namen verschillende beteekenis, zij zijn namen van den éénen God en kunnen derhalve afwisselend en naar verkiezing gebruikt worden, gelijk dat inderdaad menigvuldig gebeurt. En zoo heeft het eigenaardig gebruik der Godsnamen ten nadeele van Moses hoegenaamd geen bewijskracht.

Wat de waarde van het Boek Genesis betreft, zij heeft na dit alles geen toelichting noodig. Op den Pentateuch is heel de Schriftuur van Oud en Nieuw verbond

opgebouwd en Genesis is voor de overige Boeken van den Pentateuch de onmisbare

grondslag.

Liber Genesis.

Hebraice Beresith.

Caput I.

Hoofdstuk I.

Schepping van het heelal en eerste toestand der aarde (v. 1 en 2). De zes scheppingsdagen (v. 3-27). De mensch, koning van het geschapene (v. 28-31).

IN den beginne

schiep

God den hemel en de aarde

.

IN principio creavit Deus coelum, et terram. Ps. XXXII 6; CXXXV 5; Eccli.

XVIII 1; Act. XIV 14 et XVII 24.

2. De aarde nu was vormeloos en ledig

en duisternis lag op den afgrond

en de Geest Gods zweefde over de wateren

. 2. Terra autem erat inanis et vacua, et

tenebrae erant super faciem abyssi; et Spiritus Dei ferebatur super aquas.

3. En God sprak

: Het licht worde. En het licht werd

.

3. Dixitque Deus: Fiat lux. Et facta est lux. Hebr. XI 3.

1) Vóór de schepping bestond er geen tijd. Toen de wereld begon, nam te gelijk met haar ook de tijd een aanvang.

2) Scheppen is die daad van God, waardoor Hij aan iets, dat te voren niet bestond, het bestaan geeft, het door zijnen wil uit het niet te voorschijn roept.

3) Deze twee woorden hemel en aarde beteekenen te zamen het gansch heelal. Hemel heeft hier niet den beperkten zin gelijk in v. 8, maar omvat dat alles, wat niet tot de eigenlijke aarde gerekend wordt, alzoo de onmetelijke ruimte boven het uitspansel, waarin op den vierden dag zon, maan en sterren hunne banen begonnen, en het verblijf der engelen en zaligen. Van den eigenlijken hemel en de engelen, die eveneens in den beginne geschapen werden, is verder geen sprake. Ook aarde heeft hier een ongewone beteekenis. Het is geheel onze aardbol, maar nog in zijn oorspronkelijken woesten toestand. Zie v. 2.

4) Ongescheiden en ongeordend waren nog de grondstoffen van alles en derhalve had nog de aarde in haren chaotischen staat geene planten, boomen of andere schepselen.

5) Bij alle gemis aan licht geleek de wereld een afgrond, een bare zee in volslagene duisternis.

6) Zoo deed Hij, ten einde de grondstoffen der wereld tot ontwikkeling te brengen, aan dezelve leven en vorming te geven. Zeer schoon drukt dit de grondtekst uit, door deze werking van den Geest Gods aan te duiden met een woord, dat aan den vogel herinnert, die broedend de vleugelen over het nest houdt uitgebreid, om in de eieren het leven op te wekken en te ontwikkelen.

7) Na de eigenlijke schepping van het heelal uit niets volgt nu de vorming van al het geschapene, ook wel tweede schepping genoemd, in zes dagen, welke door vele nieuwere

schriftverklaarders als groote tijdperken, door de ouden meest als gewone dagen beschouwd worden. Anderen nemen, met een beroep op den H. Augustinus, die dagen als gezichtspunten.

Volgens hen geeft Moses het scheppingswerk in de door hem beschreven orde alleen te denken: brengt hij het, zonder juist de tijdsorde te volgen, tot zekere klassen van werken terug.

8) Dat de verbindingen der grondstoffen, waaruit de wereld bestond, op Gods bevel het licht

tot ontwikkeling konden brengen, wordt door de natuurwetenschap duidelijk aangetoond.

12

4. En God zag, dat het licht goed was

, en Hij scheidde

het licht van de duisternis.

4. Et vidit Deus lucem quod esset bona:

et divisit lucem a tenebris.

5. En Hij noemde

het licht Dag en de duisternis Nacht. En het werd avond en morgen, de eerste dag

.

5. Appellavitque lucem Diem, et tenebras Noctem: factumque est vespere et mane, dies unus.

6. Ook sprak God: Er worde een uitspansel

in het midden der wateren, en het scheide wateren van wateren.

6. Dixit quoque Deus: Fiat firmamentum in medio aquarum: et dividat aquas ab aquis.

7. En God maakte het uitspansel en scheidde de wateren onder het uitspansel 7. Et fecit Deus firmamentum, divisitque

aquas quae erant sub firmamento, ab his,

van de wateren boven het uitspansel. En het geschiedde zoo.

quae erant super firmamentum. Et factum est ita. Ps. CXXXV 6 et CXLVIII 4; Jer.

X 12 et LI 15.

8. En God noemde het uitspansel Hemel.

En het werd avond en morgen, de tweede dag.

8. Vocavitque Deus firmamentum, Coelum: et factum est vespere et mane, dies secundus.

9. Dan sprak God: Dat zich de wateren onder den hemel verzamelen in ééne 9. Dixit vero Deus: Congregentur aquae,

quae sub coelo sunt, in locum unum: et

appareat arida. Et factum est ita. plaats en het droge kome te voorschijn.

En het geschiedde zoo.

10. En God noemde het droge Aarde en het verzamelde water noemde Hij Zee.

En God zag, dat het goed was.

10. Et vocavit Deus aridam, Terram, congregationesque aquarum appellavit Maria. Et vidit Deus quod esset bonum.

Job. XXXVIII 4; Ps. XXXII 7 et LXXXVIII 12 et CXXXV 6.

11. En Hij sprak: De aarde brenge voort groenend en zaadgevend gewas en 11. Et ait: Germinet terra herbam

virentem, et facientem semen, et lignum

vruchtboomen, die volgens hunne soort vrucht voortbren-

pomiferum faciens fructum juxta genus suum, cujus semen in

9) Met zijnen wil alleen schiep God alles en wat Hij schiep, was goed in dien zin, dat het volkomen beantwoordde aan het doel, waartoe het door God bestemd werd. Als dan de Schriftuur zegt, dat God sprak of dat Hij zijn werk goedkeurde, tracht zij met dergelijke zegswijzen de onuitsprekelijke daden Gods in menschelijke taal uit te spreken en voor ons te verduidelijken.

10) Hij bracht teweeg, dat licht en duisternis, dag en nacht elkander afwisselend zouden opvolgen.

11) God gaf aan licht en duisternis onderscheiden natuur en hoedanigheden, waarom ook de tijd van licht en duisternis verschillend genoemd moest worden. Te gelijk bevestigt deze zegswijze nadrukkelijk Gods oppergebied over zijn werk, wijl het geven van den naam bij de Oosterlingen als teeken gold van gezag en heerschappij.

12) Het woord dag heeft in het Hebreeuwsch, evenals in onze taal, ook de figuurlijke beteekenis van tijd en tijdperk. Reeds de H. Augustinus verklaarde, dat het moeielijk, ja onmogelijk is hier met zekerheid de juiste beteekenis te geven.

13) Het uitspansel is onze dampkring, die door zijne drukking en spankracht het water op aarde

omlaag, het water der wolken omhoog houdt, en zoo water van water scheidt.

gen, welker zaad daarin zij, op de aarde

. En het geschiedde zoo.

semetipso sit super terram. Et factum est ita.

12. En de aarde bracht voort groenend en volgens zijne soort zaadgevend gewas en 12. Et protulit terra herbam virentem, et

facientem semen juxta genus suum,

boomen, die vrucht voortbrachten en, een lignumque faciens fructum, et habens

elk, zaad hadden volgens hunne soort. En God zag, dat het goed was.

unumquodque sementem secundum speciem suam. Et vidit Deus quod esset bonum.

13. En het werd avond en morgen, de derde dag.

13. Et factum est vespere et mane, dies tertius.

14. God sprak nu: Dat er lichten worden aan het uitspansel des hemels en dat zij 14. Dixit autem Deus: Fiant luminaria in

firmamento coeli, et dividant diem ac

den dag en den nacht scheiden en tot noctem, et sint in signa et tempora, et dies

et annos, Ps. CXXXV 7. teekenen zijn en

tot tijden en tot dagen en tot jaren,

15. opdat zij schijnen aan het uitspansel des hemels en de aarde verlichten. En het geschiedde zoo.

15. Ut luceant in firmamento coeli, et illuminent terram. Et factum est ita.

16. En God maakte de twee groote lichten

, het grootere licht om den dag 16. Fecitque Deus duo luminaria magna:

luminare majus, ut praeesset diei; et luminare minus, ut praeesset nocti; et stellas.

te beheerschen en het kleinere licht om den nacht te beheerschen, en de sterren.

17. En Hij plaatste ze aan het uitspansel des hemels, opdat zij zouden schijnen over de aarde,

17. Et posuit eas in firmamento coeli, ut lucerent super terram,

18. en den dag en den nacht beheerschen en het licht en de duisternis scheiden zouden. En God zag, dat het goed was.

18. Et praeessent diei ac nocti, et dividerent lucem ac tenebras. Et vidit Deus quod esset bonum.

19. En het werd avond en morgen, de vierde dag.

19. Et factum est vespere et mane, dies quartus.

14) De grondtekst spreekt van gras, zaadgevende kruiden en vruchtboomen, die zaaddragende vrucht volgens hunne soort voortbrengen. Geheel de plantenwereld is in die drie benamingen aangeduid. De toevoeging op de aarde wijst de plaats aan, waar de grasgewassen (de cryptogamen of bedekt bloeiende planten), de hoogere plantensoorten (de phanerogamen of zichtbaar bloeiende planten) en de boomen zullen leven en tieren.

15) en staat hier verklarender wijze. Die lichten, zon en maan, zouden teekenen zijn ter bepaling der jaargetijden, der dagen en jaren.

16) Hij maakte ze uit de reeds vroeger geschapen grondstoffen. Met recht heeten zon en maan de groote lichten, want hoewel de maan veel kleiner is dan de planeten en ook de zon in grootte door vele sterren overtroffen wordt, voor ons op aarde zijn zij de groote lichten.

Moses nu sprak op de gewone wijze en had niet in het minst de bedoeling onze

wetenschappelijke kennis aangaande de hemellichamen te vermeerderen.

20. Ook sprak God: Dat de wateren voortbrengen kruipend gedierte

, dat 20. Dixit etiam Deus: Producant aquae

reptile animae viventis, et volatile super

terram sub firmamento coeli. leven heeft, en gevogelte

op de aarde onder het uitspansel des hemels.

17) Hier zijn in het algemeen de visschen bedoeld, die ook kruipend heeten, wijl zij zich zonder voeten voortbewegen.

18) Dat ook de vogelen uit het water hunnen oorsprong hebben, zegt de grond. tekst niet of

althans niet zoo duidelijk-