144 144
Artikels
Wetenschap met waarnemingen van vrijwilligers
Een introductie op het themanummer 10 jaar waarnemingen.be
Marc Herremans
Burgerwetenschap is hot en Vlaanderen is aan een inhaalbeweging bezig. Hoe past het online natuurdataportaal waarnemingen.be binnen dit plaatje? En is dit het grootste Vlaamse citizen science project tot nu toe?
De Jonge Academie schreef recent een boekje over burger- wetenschap in Vlaanderen vanuit academisch standpunt (Soen & Huyse 2016, webref 1) met als doel expertise te verzame- len en citizen science op de kaart van de Vlaamse wetenschaps- agenda te zetten. En om de kloof tussen wetenschap en publiek te verkleinen: citizen science wordt ook gezien als een vorm van wetenschapscommunicatie.
Volgens de definitie van de Jonge Academie slaat citizen science op ‘wetenschappelijk onderzoek waaraan voornamelijk
niet-wetenschappers vrijwillig meewerken’. Dat kan echter een pejoratieve bijklank krijgen, nl. ‘amateurwetenschap’, waarbij niet-academische expertise het risico loopt betwist te worden (Soen & Huyse 2016). Onterecht, want een aantal recente studies hebben aangetoond dat gegevens verzameld door burgerweten- schappers even goed of soms zelfs beter kunnen zijn dan deze verzameld door professionelen (Kosmala et al. 2016). Voor dit themanummer wil ik graag die definitie scherper stellen tot ‘citi- zen science is wetenschappelijk onderzoek dat burgers buiten een professionele opdracht uitvoeren’ (zie ook webref 2). Het
Deskundige, enthousiaste vrijwilligers zijn de motor van burgerwetenschap. Hier vrijwilligers van werkgroep Hyla Limburg op zoek naar de Gladde slang. (© Annelies Jacobs)
145 natuur•focus 145 natuur•focus
maakt dus niet uit welk opleidingsniveau mensen hebben en of ze professioneel wetenschappers zijn, eens ze aan wetenschap doen buiten een professionele opdracht zijn het burgerweten- schappers. Natuurlijk kan het helpen voor de kwaliteit van het onderzoek wanneer iemand als burgerwetenschapper op basis van zijn opleiding of professionele ervaring de wetenschappe- lijke procedures al kent en volgt.
Burgerwetenschap wordt in een piramide van vier niveaus inge- deeld (webref 3). In zijn meest simpele vorm (de meeste projecten) wordt op burgers beroep gedaan als passieve sensoren (meetin- strumenten), zoals bv. bij de Grote Griepmeting (webref 4). Een stapje hoger zijn projecten waarbij burgers bijleren, bv. over hoe data correct te verzamelen, bv. de Curieuzeneuzen campagne.
In de derde categorie nemen burgers deel aan verschillende fases van het onderzoek, inclusief het verwerken en publiceren.
Top van de piramide zijn projecten die van onderuit groeien en waar burgers zelf de onderzoeksagenda bepalen en samen met wetenschappers het onderzoek uitvoeren. De citizen science projecten bij Natuurpunt groeien doorgaans van onderuit bij de vrijwilligers en zitten in de categorieën 2 tot 4: we zorgen er altijd voor dat burgers bijleren over natuur, determinatie en de procedures en principes van het verzamelen van data: bv. dat waarnemingen om te beginnen juist moeten zijn (zie valida- tie verder in dit nummer en Vanreusel et al. 2018 online). Deze validatie gebeurt trouwens ook voor het overgrote deel door burgerwetenschappers, met een zeer gespecialiseerde kennis van bepaalde soortgroepen. Voor specifieke inventarisaties bepalen thematische werkgroepen, een groepering van vrijwil- ligers (webref 5), doorgaans mee het meetprotocol. De tijdschrif- ten Natuur.focus, Natuur.oriolus en Zoogdier (webref 6-8) staan vol met voorbeelden waarbij vrijwilligers data hebben verwerkt tot een populair wetenschappenlijke publicatie (zie overzicht Herremans et al. 2018 online).
Burgerwetenschap is trendy en kadert in een bredere visie om mondige en geëngageerde burgers te betrekken bij diverse aspecten van de maatschappij. De Europese Commissie stuurt zo bv. aan op brede omgevingsmonitoring door burgers (citi- zen observatories) (webref 9). Ondertussen heeft ook het Departement Economie, Wetenschap en Innovatie van de Vlaamse Gemeenschap een eerste lichting onderzoeksprojecten gesteund op citizen science goedgekeurd (webref 10). Om die en andere projecten in de toekomst te ondersteunen is zelfs een Kenniscentrum Citizen Science opgericht (webref 11).
Als concreet initiatief richtte de Jonge Academie samen met wetenschapsmagazine EOS een citizen science portaal op www.iedereenwetenschapper.be (webref 12). Dat is bedoeld als hét platform voor Citizen Science in Vlaanderen en Nederland. Er zijn momenteel in totaal 5.579 deelnemers inge- schreven. Je kan vanuit België meedoen aan 124 projecten: 14 daarvan gaan over het waarnemen van dieren of planten in onze natuur.
Het valt op dat natuurwetenschap met vrijwilligers nog niet zo prominent aanwezig is in Vlaanderen bij het inventariseren van citizen science initiatieven. Hoe komt dat? De langst lopende projecten van burgerwetenschap met de grootste volumes
data zijn nochtans in deze sector te vinden. Denk bv. aan het ringen van vogels dat al decennia lang miljoenen data ople- vert over vogeltrek, broedsucces, evolutie van aantallen enz.
(webref 13). De langlopende en grootschalige initiatieven met vrijwilligers over het documenteren van het voorkomen van fauna- en florasoorten in onze natuur, waarvan waarnemingen.
be de digitale voortzetting vormt, zijn allicht het grootste citizen science project in België tot nu toe. Op tien jaar tijd bracht het online data portaal waarnemingen.be met 28.000 deelnemers 31 miljoen gegevens bij elkaar over 21.400 soorten uit alle uithoe- ken van het land.
Burgers en data genoeg dus, maar misschien wordt het vanuit academische wereld onvoldoende als ‘science’ aanzien? Het documenteren en verklaren van welke organismen waar voor- komen (biogeografie, faunistiek en floristiek) was vroeger het typische vakgebied voor onderzoekers in natuurhistorische musea. Maar in die musea werken amper nog onderzoekers op die aspecten. Online dataportalen met waarnemingen van vrijwilligers over fauna en flora fungeren nu dus als virtueel museum (webref 14). Biogeografie is ook al een hele tijd niet meer sexy in de academische wereld en vervangen door hogere wetenschappen die beginnen met ‘eco-’, ‘evo-‘ of ‘etho-‘ (vaak in combinaties).
Misschien ligt het aan de wetenschappelijke vraagstelling, die niet zo heel expliciet meer is bij faunistiek en floristiek? ‘Wat komt waar wanneer in welke mate voor?’ voelt nu niet direct aan als een top-wetenschappelijke vraag die je honderden jaren lang kan blijven stellen? Nochtans, nu de wereld alsmaar sneller blijkt te veranderen, zijn lange tijdreeksen over grote geografische schaal met achtergronddata over voorkomen en verspreiding van soorten net belangrijk om de impact van bv. klimaatverandering goed te begrijpen. De meest waarde- volle datareeksen voor dit soort onderzoek werden gestart voor er sprake was van klimaatverandering en dus zonder deze specifieke vraagstelling als doel. En wie weet aan welke analyses de data die momenteel verzameld worden nog ooit gaan bijdragen? Waarnemingen.be zorgt voor een permanente basisdocumentatie van onze omgeving en brengt hiermee een massa brondata voor latere analyse bij elkaar. Tegelijk worden via de website ook meer en meer gestandaardiseerde protocols aangeboden zoals telprojecten, streeplijsten en routemonito- ring (Herremans et al. 2018a).
In dit themanummer zoomen we in op verschillende aspecten van ons grootste citizen science project: het online natuurda- taportaal waarnemingen.be, dat dit jaar zijn tiende verjaardag viert. In vier hoofstukken gaan de auteurs in op de mensen die het systeem maken (Jacobs et al. 2018), hoe het systeem werkt en wat je wel en niet kan met de data (Herremans et al. 2018b, Blondé et al. 2018), hoe de verzamelde gegevens het natuurbe- leid ondersteunen (Adriaens et al. 2018, Maes et al. 2018) en hoe het systeem er in de toekomst kan gaan uitzien (Herremans
& Swinnen 2018, Ledegen et al. 2018). Tien jaar en zoveel data vat je niet eenvoudig samen in een paar korte artikels. Daarom zijn er voor wie meer honger heeft online meer materiaal en langere versies van artikels met meer voorbeelden en duiding te vinden (webref 15).
146 146
Artikels
SUMMARY
Herremans M. 2018. Science with observations by volunteers. An introduction to the special issue dedicated to the 10th anniversary of waarnemingen.be. Natuur.focus 17(4): 144-147 [in Dutch]
This special issue focusses on waarnemingen.be, the Flemish subsite of the online nature data portal observation.org, which celebrates its 10th anniversary. It is believed to be the largest citizen science project in Flanders: 28.000 volunteers contributed 31 million biodiversity records of 21.400 species so far. What used to be biogeography and museum science is now a virtual, online museum powered by volunteer citizens.
The papers discuss user profiles, strengths and pitfalls of the data, policy support, the future of the system and feasibility of open data. Additional material is available online.
AUTEUR
Marc Herremans is directeur van Natuurpunt Studie, de organisatie die het systeem waarnemingen.be in Vlaanderen en Brussel coördineert.
CONTACT
Marc Herremans, Natuurpunt Studie, Coxiestraat 11, 2800 Mechelen E-mail: marc.herremans@natuurpunt.be
REFERENTIES
Adriaens T., Groom Q., Vanderhoeven S., Davis A., Strubbe D., Reyserhove L. et al. 2018. Onderzoek, beleid en beheer rond invasieve uitheemse soorten: Het belang van citizen science. Natuur.focus 17(4): 185-193.
Blondé P., Dekeukeleire D., Tack G., Hermy M. & Van den Bremt P. 2018. Een biodiversiteitsaudit van Bos t’Ename. Natuur.focus 17(4): 194-195.
Herremans M. & Swinnen K. 2018. Waarnemingen.be als ‘open data’? Natuur.fo- cus 17(4): 167-171.
Herremans M., Swinnen K. & Vanormelingen P. 2018a. www.waarnemingen.be, wat kunnen we daarmee? Natuur.focus 17(4) online zie Webref 15.
Herremans M., Swinnen K., Vanreusel W., Vercayie D., Veraghtert W. &
Vanormelingen P. 2018b. www.waarnemingen.be, een veelzijdig portaal voor na- tuurgegevens. Natuur.focus 17(4): 153-166.
Jacobs A., Ledegen H., Swinnen K. & Vanreusel W. 2018. Natuurwaarnemers on- der de loep: een kijk op de gebruikers achter waarnemingen.be. Natuur.focus 17(4): 147-152.
Kosmala M., Wiggins A., Swanson A. & Simmons B. 2016. Assessing data quality in citizen science. Fronteers in Ecology and the Environment 14(10): 551–560.
https://doi.org/10.1002/fee.1436
Ledegen H., Vanreusel W. & Herremans M. 2018. Slimmer dan de waarnemer: de toekomst van www.waarnemingen.be. Natuur.focus 17(4): 172-177.
Maes D., Verhaeghe F., Pollet M., Piesschaert F., Defoort T. & Hoffmann M. 2018.
Het gebruik van losse waarnemingen in het Vlaamse natuurbeleid. De cruciale rol van waarnemingen.be. Natuur.focus 17(4): 178-184.
Soen V. & Huyse T. 2016. Citizen science in Vlaanderen: U telt mee?! Standpunten van de Jonge Academie 2.
Vanreusel W., Swinnen K. & Herremans M. 2018. Waarnemingen.be mesthoop of schatkist? Natuur.focus 17(4) online zie Webref 15.
WEBREFERENTIES
Webref 1: http://jongeacademie.be/wp-content/uploads/2016/04/Standpunt- Citizen-Science.pdf
Webref 2: www.openscientist.org/2011/09/finalizing-definition-of-citizen.html Webref 3: www.openscientist.org/2013/01/the-levels-of-citizen-science.html Webref 4: www.degrotegriepmeting.nl
Webref 5: www.natuurpunt.be/pagina/werkgroepen Webref 6: www.natuurpunt.be/pagina/natuurfocus Webref 7: www.natuurpunt.be/pagina/natuuroriolus
Webref 8: www.zoogdierenwerkgroep.be/informatie/publicaties/tijdschrift Webref 9: https://ec.europa.eu/easme/en/news/
have-you-heard-about-concept-citizens-observatories Webref 10: www.ewi-vlaanderen.be/
oproep-citizen-science-geselecteerde-projecten Webref 11: www.ewi-vlaanderen.be/nieuws/
kenniscentrum-voor-citizen-science-community Webref 12: www.iedereenwetenschapper.be/
Webref 13: https://odnature.naturalsciences.be/bebirds/nl/
Webref 14: http://vmus.adu.org.za/
Webref 15: www.natuurpunt.be/focus > Themanummers
