[Review of the book Evil in Second Temple Judaism and Early Christianity by Chris Keith and Loren T. Stuckenbruck (eds.), 2016]

Tilburg University

[Review of the book Evil in Second Temple Judaism and Early Christianity by Chris

Keith and Loren T. Stuckenbruck (eds.), 2016]

van Wingerden, Ruben

NTT Journal for Theology and the Study of Religion

Publication date: 2018

Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in Tilburg University Research Portal

Citation for published version (APA):

van Wingerden, R. (2018). [Review of the book Evil in Second Temple Judaism and Early Christianity by Chris Keith and Loren T. Stuckenbruck (eds.), 2016]. NTT Journal for Theology and the Study of Religion, 72(3), 262-264.

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Take down policy

Religious Studies

Ilaria L.E. Ramelli, Social Justice and the Legitimacy of Slavery: The Role of Philosophical Asceticism

from Ancient Judaism to Late Antiquity (Oxford Early Christian Studies), Oxford, Oxford University

Press, 2016, ISBN 9780198777274; xvi + 293 pp., £ 70,00.

impressive overviews of patristic positions towards slavery, social justice and asceticism. What these chapters show is that for many church fathers slavery and freedom were adiaphora, ‘indifferent things’ – neither good nor bad. Although some of them claimed that to God nobody is a slave, they did not call for a release of slaves or an end to slavery. Thinkers such as Augustine and Theodoret of Cyrus even endorsed the status quo by stating that slavery is a deserved punishment for sins. However, John Chrysostom and Basil of Caesarea saw the relation between slavery and sin differently: since neither sin nor slavery were original to creation, there is no need for them. As a consequence, both thinkers criticized the possession of many slaves (cf. Chrysostom’s well-known dictum that one should not own ‘more than one or two slaves’). Chapters five and six constitute the core of Ramelli’s book. In these chapters Ramelli discusses the life and thought of Gregory of Nyssa, the only ancient theologian who held that slavery was an evil that must be abolished, and all slaves should be emancipated (and did so himself). His argument is formed by the ‘theology of the image’ (198) – ‘each human is an image of God and therefore free’ (185) – as well as by the theological analogy that ‘just as the divine cannot be divided into slavery and mastery, neither can human nature’ (187). The only good kind of sla-very, he asserts, is man’s service to God. Impressive is Gregory’s own life, which was congruent with his thinking: he gave up the service of his slaves, condemned the greed of the rich and committed to the care of sick, home-less and the outcasts. Finally, in chapter seven Gregory’s position is com-pared to some of the other late antique ascetics. This comparison shows that there was a strong connection between ascetic life and the rejection of slavery; some of the ascetics organized campaigns for the liberation of sla-ves, and monasteries were often used as asylums for slaves. With this book Ramelli presents a wide-ranging, well-written and overall very convincing contribution to our understanding of slavery in the ancient world. By high-lighting the unicity of Gregory’s position, but at the same time embedding him within the context of (patristic) asceticism, she shows both the ubi-quity of slavery in antiubi-quity and the possibility of countervoices.

Martijn Stoutjesdijk, Tilburg University

Theodore Vial, Modern Religion, Modern Race, New York, Oxford University Press, 2016, ISBN 9780190212551; xv + 277 pp., £ 60.

key argument, if I understand it well, is that thinking in terms of a telos and progress necessarily leads to normative (and depreciative) statements about (religious) groups – and in line with modern religious studies scho-larship Vial is very much against ‘grading’ (if I may use this term) people according to our own modern standards. This is probably good scholarly advise, but on the other hand the question can be asked if evaluation – such as Schleiermacher’s criterion of contributing to human flourishing and free social exchange – should be avoided in all cases. This book is a welcome contribution to the discussion about religion and race, which puts the sometimes fierce debates in historical perspective.

Arie L. Molendijk, University of Groningen

Frans Wijsen & Kocku von Stuckrad (eds.), Making Religion: Theory and Practice in the Discursive

Study of Religion (Supplements to Method & Theory in the Study of Religion, 4), Leiden, Boston,

Brill, 2016, ISBN 9789004309180; viii + 332 pp., € 129 (e-book).

Robert Keller to respond to the contributions. His comments are quite gene-ral, but he also brings in a political-ethical focus by asking for an analysis of violence legitimated by belief as a structuring principle of discursive formati-ons. It seems a bit of a caricature to start about violence when ‘religion’ or ‘re-ligious discourse’ are under scrutiny, and it is not wholly true that this field is underexplored, but it is also powerful to pose a challenge at the last pages of a book. Making Religion is an important contribution to the field of religious studies and might help both scholars of religion and advanced students of re-ligious studies to get more grip on this fascinating and challenging approach.

Lucien van Liere, Utrecht University

Biblical Studies

B. van ’t Veld, Exodus, Vol. 2 (De Prediking van het Oude Testament), Utrecht, Kok, 2015, ISBN 9789043525657; 387 pp., € 39,90.

Genesis (A. van Selms) en op Deuteronomium (C.J. Labuschagne), én dat van F.C. Fensham op Exodus, ter vervanging waarvan Van ’t Veld aan de slag is gegaan. Een fundamentele kwestie die met betrekking tot de geko-zen benadering (en die van andere behoudende exegeten) aan de orde gesteld kan worden, is: brengt een deugdelijke analyse van de grondtekst van de Bijbel dichterbij het Woord van God? Of moet men op zoek naar het Woord van God zich feitelijk niet (ook) verstaan met de geschiedenis van de interpretatie van de Bijbel? De Bijbel bestaat immers alleen in de vorm van interpretatie, van traditie en is zelf ook traditie. Laat ik dit punt toespitsen op één element uit de commentaar van Van ’t Veld, de uitleg van de decaloog: is de ‘authentieke’ betekenis meer Woord van God dan bijvoorbeeld de uitleg ervan in de Heidelbergse Catechismus of in een andere, meer recente geactualiseerde versie?

Cees Houtman, Wijhe

Aly Elrefaei, Wellhausen and Kaufmann: Ancient Israel and Its Religious History in the works of

Julius Wellhausen and Yehezkel Kaufmann (Beihefte zur Zeitschrift für die alttestamentliche

Wissenschaft, 490), Berlin, De Gruyter, 2016, ISBN 9783110454338; xiv + 304 pp., € 99.95.

evolutionary view, Israel as a nation began – without particularities – with Moses, but its political history started with David; ‘what set Israel apart from their neighbours was not a divine covenant, but acceptance of Canaanite culture.’ (91). After the fall of Samaria, Israel shrunk to Judah’s territory and survived as the people of Yhwh. Josiah’s reform, related to Deuteronomy’s cult centralization, inaugurated the rise of monotheism. Finally, theocracy can be recognized in the Priestly Code (the law after the prophets!), dated to the Second Temple; through the exile, Judaism had evolved. Kaufmann, however, does not distinguish Judaism from ancient Israel in this way, as monotheism stems from Moses’ genius and accompanied the one people of Israel uninterrupted throughout history: since the conquest of the promi-sed land by prophetic theocracy, since David in form of the monarchy, and after the exile as hierocracy. He supports this with the view that the Priestly Code predated Deuteronomy and the prophets. Judaism did not arise in the exile, but Israel’s religion ensured Jewish survival – so is his phenomenolo-gical interpretation. His essential idea of Israelite religion is that Yhwh is God. For Wellhausen, this idea is only a projection; he approached the tex-tual sources critically to grasp history, whereas Kaufmann ultimately accep-ted the texts and critically engaged himself with biblical criticism (unlike other Jewish scholars such as Benno Jacob and Umberto Cassuto). Elrefaei’s evaluation: ‘It thus appears that Wellhausen differentiated a bit too much between ancient Israel and Judaism, whereas Kaufmann was determined to find Judaism in ancient Israel’ (210). Elrefaei goes on: ‘Wellhausen’s presenta-tion, however, is hindered by two flaws: an anti-institutional bias and an ob-session with original forms of tradition’ (281), thus pointing to Wellhausen’s rejection of Judaism as ritualistic. ‘My impression is that Kaufmann, in his emphasis on the creative genius of the people of Israel, claimed too much for the people of Israel and too little for God’ (191) and ‘Kaufmann exalted the idea of monotheism higher than history’ (281). Thus, Elrefaei gives his analysis but his book remains descriptive, his criticism implicit. On the one hand, he can remark that Wellhausen and Kaufmann shared an interest in the history of Israel, for which they turned to the text without reference to external data; on the other hand, he urges scholarship to engage with new discoveries today. Nonetheless, his analysis deserves respect. His study corresponds with ongoing reception of Wellhausen and a revived interest in Kaufmann, also marked by Yindo, Sommer, and Staubli’s recent volume

Yehezkel Kaufmann and the Reinvention of Jewish Biblical Scholarship (2017).

in what has surprised ‘a native of Egypt and a Muslim’ (vii)… yet, Elrefaei aims for academic ‘objectivity’, and I recommend his overview!

Izaak J. de Hulster, University of Helsinki

Walter Dietrich (ed.), The Books of Samuel: Stories – History – Reception History (Bibliotheca Ephemeridum Theologicarum Lovaniensum, 284), Leuven, Peeters, 2016, ISBN 9789042933712; xxiv + 650 pp., € 96.

Dietrich starts with a novel (1972) by Stefan Heyms, which rewrites the sto-ries of Saul and David. All the characters were deepened, the male as well as the female ones. The tone of the book is one of total ambiguity, which is probably more typical of the times of the novel than of the times of the books of Samuel. Yet, Dietrich draws conclusions concerning the books of Samuel themselves, if he states that ambiguity is the main characteristic of the ‘courtly tale’ – his name for the basic narrative in Samuel. Investigation into reception history, however, should also be done in a historical-critical way: the time in which a book is received and used thoroughly affects the way in which the book is received and used. Clearer in this respect are the contributions by Oberhänsli-Widmer about the Jewish reception, actually rehabilitation, of king Saul and by Hügel about queer appropriations of David and Goliath. Last but not least, the article of Johannes Klein must be mentioned, in which he gives examples of how to make the Talmud fruitful for the interpretation of the books of Samuel. It is a promising endeavour to look for textual, hermeneutical and theological issues that can be raised again nowadays.

Eveline van Staalduine-Sulman, Vrije Universiteit Amsterdam

Nazek Khalid Matty, Sennacherib’s Campaign against Judah and Jerusalem in 701 B.C.: A Historical

Reconstruction (Beihefte zur Zeitschrift für die Alttestamentliche Wissenschaft, 487), Berlin,

Walter de Gruyter, 2016, ISBN 9783110447880; xii + 225 pp., € 89.95.

is depicted as a bird in a cage within Jerusalem. The analysis of the re-pertoire on the Lachish reliefs – read through the lens of the extensive Neo-Assyrian sculptures – seems to lead to the conclusion that this city was not conquered and devastated by the Assyrian army. Matty, however, refers to the fact that archaeological findings at Lachish undoubtedly make clear that this city was destroyed by the Assyrians. Her way of co-ping with this difference is to assume that the city was devastated by the Assyrians, while the aim of the reliefs is not to display a conquest but to express the mighty power of the Assyrian army. Finally, she turns to the biblical evidence. This section is – in my view – less thorough than the other chapters. There are a few important insights. With regard to 2 Kings 18:13-16 – the short report on the payment of a large tribute – Matty opts for the view that (a) verse 13 is an integral part of the report (I would like to challenge this opinion) and (b) that the short narrative, although adopting an archival note, was rephrased by the Deuteronomistic writers of the book of Kings to fit into its context (I would not like to chal-lenge this opinion). Her main question is whether the Biblical account(s) could supply a clue for the relatively sudden return of Sennacherib to Nineveh. His turning away from Jerusalem was not caused by the pay-ment of the tribute, nor by an Egyptian intervention, a plague, or the appearance of the angel of the Lord. In Matty’s view, the ‘rumour that was heard’ by Sennacherib was a report on activities of Babylonians stri-ving for independence. The king had to return to settle this uprising. In my view, this ‘rumour’ is far from historically trustworthy. It is part of a prophetic oracle that dates from a later period. No traces of a Babylonian uprising in 701 BCE can be found in the abundant Neo-Assyrian archives. One question that Matty does not answer is the reason why Hezekiah’s tribute was so large. She probably was not aware of my suggestion that the tribute being five times higher than standard was paid by Hezekiah to regain political control over the areas in Judah that Sennacherib had given to other kings while Hezekiah was caught up like a bird in a cage. Despite my critical notes, Matty should be praised for her monograph which has brought scholarship a few steps closer to solving the historical riddle of 701 BCE.

Bob Becking, Utrecht

Knight emphasizes the composite nature of this writing (chapters 6-11 form a unity as well as 1-4, with the former being older), in which the cosmologi-cal nature of evil is central: rebellion of humans as well as creatures in the firmament. The nature of evil is moral in character and focuses on not kno-wing how to live according to the heavenly beings in the seventh heaven. The first chapters of the Ascension of Isaiah exhibit a concern with ethical behavior: the situation in the community must change, otherwise the visi-on will be lost. Overall, this volume cvisi-ontains very interesting cvisi-ontributivisi-ons, some of them taking the scholarly discussion further, e.g., those on Paul and apocalyptic writings. Apocalyptic and eschatological themes are dominant, not surprisingly. This volume is carefully edited and not only usable for re-search on evil in Second Temple Judaism and Early Christianity: it shows that evil can be creatively surveyed from various valuable perspectives.

Ruben J. van Wingerden, Zeist

R. Alan Culpepper and Paul N. Anderson (eds.), John and Judaism: A Contested Relationship in

Context (Resources for Biblical Study, 87), Atlanta, SBL Press, 2017, ISBN 9780884142423; xx + 442

pp., $ 60.95 (paperback), $ 80.95 (hardcover).

In his excellent introduction to the eighteen essays of this volume, Tom Thatcher begins by citing the encyclical Nostra aetate (1965), which marks the profound re-orientation that has taken place in official Roman-Catholic thought vis-à-vis the Jews, joining up, we must add, with the less-centralized re-orientation going on in mainline Protestant churches. Thatcher goes on to describe the significance of the book’s subject: ‘One may safely say that the question of “John and Judaism” … has been one of the most significant research problems in New Testament studies since the Second World War’ (5). Linking up with its predecessor, the Leuven volume Anti-Judaism and

the Fourth Gospel (ed. Bieringer, Pollefeyt, and Vandecasteele-Vanneuville,

story of John addresses two periods: that of Jesus, and that of the evangelists. Reading John as a ‘two-stage drama’, we are able to explain both the confron-tation with ‘the Jews’ in many parts of the Gospel, and the seemingly earlier passages that reflect a less confrontational situation. Most scholars accept Martyn’s ‘two-level reading’, even if they differ on the details of the presu-med history of John’s community that explain its story. Thus in her contri-bution, Adele Reinhartz elaborates on the ‘tipping point’ experience she had when first reading Martyn, indicating also the contours of her own quest for a more adequate history of the Johannine community. Jonathan Bernier, ho-wever, summarizing his 2013 monograph, squarely rejects Martyn’s approach and thus is forced to make the unlikely argument that Christians were ‘put out of the synagogue’ in the days of Jesus. Craig Evans sees positive elements in both approaches yet registers evidence of late-first-century conflicts with Jews in Johannine literature at large. Accepting Martyn’s basic approach wit-hout saying as much and comparing two gospels, Alan Culpepper concludes that whereas Matthew still argues on a Jewish basis, John has already left Judaism behind. Jörg Frey sees the separation from the synagogue as a dispa-rate and drawn-out process, using Ephesus as a testcase documented in Paul, Acts, and other sources. Paul Anderson considers reading ‘anti-Semitism’ in John an anachronism, confusingly stating that ‘Jesus, Paul, and John were thoroughly Jewish’ or ‘Semitic’, yet he sees ‘anti-Semitic views’ arising among Christian readers of John. Ruth Sheridan makes an interesting contribution in analyzing the genre of modern scholarly commentaries, focussing on John 8:31-33. Unjustly skipping some contributions, three must still be men-tioned: Craig Koester’s use of John as a source for late first-century Judaism, confirming a number of rabbinic phenomena; Catrin Williams’ careful ana-lysis of John’s use of Scripture as compared with ancient Jewish exegesis; and last but not least, Harold Attridge’s surprising study of John 11:50, ‘It is better for one man to die…’, in comparison with Stoic and rabbinic ethics. These three essays are important in a larger perspective, for too often, the subject of ‘John and Judaism’ is studied in isolation, focussing on Johannine ‘theology’.

Peter J. Tomson, KU Leuven

History of Christianity

In dit deel zijn 358 brieven van en 230 brieven en kaartjes aan Ernst Troeltsch (1865-1923) opgenomen. Daarvan zijn 105 brieven gericht aan zijn uitgever Siebeck en 179 van de uitgever aan Troeltsch. Zo kan de lezer de totstandkoming van veel van Troeltschs publicaties in de periode van be-gin 1905 tot zijn vertrek naar de universiteit van Berlijn in mei 1915 tot in detail volgen. Troeltsch was rubrieksredacteur voor dogmatiek van de theo-logische encyclopedie Die Religion in Geschichte und Gegenwart (1909-1913) en werkte met tussenpozen aan zijn ‘lievelingsboek’ Die Soziallehren der

christlichen Kirchen und Gruppen, dat in 1912 als eerste deel van zijn

ver-zameld werk bij Siebeck zou verschijnen. Bij andere uitgevers publiceerde hij zijn veel toegankelijkere monografie Protestantisches Christentum und

Kirche in der Neuzeit (1906/1909) en zijn beroemde voordracht over de

geen blad voor de mond en is ook goed in staat te incasseren. Op scherpe wijze positioneert hij zijn tegenstanders in de historische context. Zijn enig overgeleverde briefje aan Karl Barth laat dat in nuce goed zien: ‘Ich danke Ihnen sehr für die loyale Zusendung Ihrer doch wesentlich gegen mich ge-richteten Abhandlung über Glaube und Geschichte. Ich habe in früheren Jahren diesen Standpunkt zu behaupten können gemeint, er erwies sich mir aber als unhaltbar und als lediglich für Orthodoxe allenfalls wirksam. Ich verstehe auch das Überlegenheitsgefühl, mit dem man von einem sol-chen Standpunkt auf eine so stark tastende Arbeit wie meine herabsehen kann, und lasse es mir gerne gefallen’ (520). Dit is wederom een zeer ver-zorgd deel van de kritische uitgave van het werk van Ernst Troeltsch. De prijs zal velen afschrikken om het boek aan te schaffen, maar dit deel met heel veel nieuw materiaal is zeer de moeite van het lezen waard.

Arie L. Molendijk, Rijksuniversiteit Groningen

M. Svensson & D. VanDrunen (eds.), Aquinas Among the Protestants, Oxford, Wiley Blackwell, 2017, ISBN 9781119265894; xi + 314 pp., £ 26,99 (paperback), £ 60,00 (hardcover).

In de inleiding op deze bundel betogen de auteurs dat de algemene negatie-ve perceptie van Thomas van Aquino noch recht doet aan de geschiedenis, noch aan de hedendaagse protestantse theologie. Zij presenteren essays over de receptie van Thomas en kritieken op hem. Recente correcties op het neothomisme maken het beeld van Thomas gunstiger voor protestant-se lezers, aangezien hij herlezen wordt als theoloog en Bijbeluitlegger in de Augustijnse traditie. Thomas wordt echter al veel langer gerecipieerd dan veelal verondersteld. Het eerste deel van de bundel is historisch van aard en bestaat uit zeven essays. I. Ballor stelt dat er geen sprake is van een radicale breuk met de scholastiek. Protestantse theologen maakten gebruik van in-houd en vorm van deze theologie. De Schriftuitleg van Thomas werd ook vroeg in de Reformatie gebruikt, stelt D.S. Sytsma. In zijn Disputatio de Sacra

Scriptura wordt Thomas vaak instemmend geciteerd door Whitaker, ook al

was er kritiek op diens gebruik van de Vulgaat. De receptie van Thomas door Zanchi in godsleer, methodologie, en natuurlijke filosofie is het onderwerp van de bijdrage van S. Lindholm, die stelt dat het verschil tussen beiden kleiner is dan gedacht. T. Kirby bespreekt de poging van Richard Hooker om de ‘Elizabethan Settlement’ theologisch te onderbouwen, middels het wets-begrip van Thomas. In Loci communes theologici neemt Johann Gerard be-grippen over van Thomas, J. Kilcrease behandelt het gebruik van het begrip

hetgeen schuurt met zijn verder positieve waardering van Thomas’ theolo-gie. Kuyper en Bavinck stonden argwanend tegenover Thomas, aldus J. Bolt. Hij trekt middels vier stellingen het reformatorisch anti-Thomisme in twij-fel. S. Grosse beschrijft hoe de Duitse theologie na Barth zich tot Thomas verhoudt. Daarbij wordt ook de impliciete aanwezigheid van een derde ge-sprekspartner opgemerkt: de seculiere samenleving, die het discours van beide gesprekspartners in twijfel trekt. Het tweede deel van de bundel is meer theologisch van aard en bevat zeven essays over hedendaags ‘con-structive engagement’ van Thomas. S. Rehnman bespreekt de metafysica en ethiek van Thomas. Dit toegankelijk geschreven hoofdstuk komt echter niet tot een discussie met Thomas, en bespreekt ook niet zijn receptie door protestantse theologen. M. Allen vraagt zich af hoe een groot corpus als het werk van Thomas besproken kan worden. Hij beschrijft methode en ethiek in het systematisch werk, en geeft aanzetten voor een ‘Hervormd Thomisme’. In een diepgravende uiteenzetting spreekt S. Swain over welke naam we het beste gebruiken voor God. Hij verzoent hierbij de metafysi-sche en persoonlijke benaderingen van deze kwestie. Een van de heetste hangijzers, de verhouding tussen natuur en genade, is het onderwerp van de bijdrage van P. Helm. Hij stelt dat de reformatorische theologie altijd al in continuïteit was met Augustinus én Thomas. Gerelateerd en net zo om-streden is de rechtvaardigingsleer, besproken door J.V. Fesko. Bij Thomas is deze verweven met de leer over de heiliging van de mens, en die werd aanvankelijk ook door reformatorische theologen benut. Fesko pleit ervoor dat weer opnieuw te doen. D. Westberg geeft een historische beschrijving van de invloed van Thomas op de protestantse ethiek, inclusief de twintig-ste en huidige eeuw. Tenslotte onderzoekt J. Chaplin de verenigbaarheid van protestantse opvattingen over staatsgezag met Thomas’ verstaan van ‘rechtvaardigheid’ en ‘algemeen welzijn’. Hij besluit met vijf punten waarop de dialoog het meest vruchtbaar kan zijn. De gehele bundel bevat korte essays van wisselende kwaliteit. Het is een werk dat inleidend van aard is, en dat de lezer helpt met uitgebreide literatuurverwijzingen aan het eind van iedere bijdrage. De belangrijkste verdiensten van de bundel zijn dat het een vergeten historische receptie van Thomas zichtbaar maakt, en dat alle auteurs uitdrukkelijk ook met primaire teksten van Thomas werken.

Anton ten Klooster, Tilburg University

Augustine and the Cave of Treasures. In that chapter De Wet clarifies the direct connection between sin and slavery in Early Christian thinking, with slavery being a consequence of sin, either as punishment or in order to manage its effects. With reference to Gregory of Nyssa – the only true an-cient abolitionist – De Wet ends his book on a positive note, namely that since slavery is a consequence of sin, it will not have a place in the eschaton (cf. Ramelli’s recent monograph, which I discuss above). With his book De Wet makes an important contribution to the growing field of scholarly works on Early Christianity and ancient slavery, arguing convincingly for the importance of doulology in Early Christian texts. I am, however, not convin-ced by De Wet’s claim that vertical slavery is not a metaphor, since both early rabbinic texts (which De Wet does not take into account) and early Christian texts explicitly address the fact that the relation between God and human beings is like the relation between a master and a slave (see, e.g., Sifre Deut 357). However, I am sure De Wet’s book will challenge future scholarship to keep reflecting on the use of slavery in ancient (Christian) thought.

Martijn Stoutjesdijk, Tilburg University

Systematic Theology

Alister E. McGrath, Re-Imagining Nature: The Promise of a Christian Natural Theology, Oxford, Wiley Blackwell, 2016, ISBN 9781119046301; vi + 250 pp., £ 24.99.

Re-Imagining Nature: The Promise of a Christian Natural Theology is

(72) substantiates his insistence on natural theology as a practice embed-ded in a specific time and place. As such, his proposal offers a helpful cor-rection to those who insist on a reason-only approach. However, that does not mean McGrath sidelines other types of natural theology. In fact, he argues that a Christian natural theology can incorporate what he identi-fies as six approaches to natural theology that have arisen in the Western tradition since antiquity. Christian natural theology has been a ‘thick’ no-tion from the start; the six ‘thin’ descripno-tions may be understood as socio-cultural manifestations of the ‘thicker’ concept. This is a grand claim and perhaps too ambitious. Yet, McGrath’s take to inclusivity is to be commen-ded and, admittedly, heuristically intriguing. However, this is as far as the inclusivity goes. McGrath’s project is, of course, decidedly faith-based; he is after an unmistakably, distinctively Christian natural theology. As such, despite differences, this volume can be compared to other faithful approa-ches to natural theology including Sarah Coakley’s. Both are part of what John Polkinghorne has called a third wave of heightened interest in natural theology. If one wants to come to a better understanding of this third wave, this volume is an important read as McGrath is one of its main proponents. However short, it is meticulously researched. The bibliography, comprising over more than 50 pages, and the countless footnotes alone may be worth the price of the book, although some may find the many quotations dis-tracting. Considering its length, the basic notions that are covered and the fact that it is well-researched may make of Re-Imagining Nature a primer to Christian natural theology, or at least a helpful starting point.

Jelmer Heeren, Aalsmeer

Eric E. Bouter, Geloven op gezag: Een kritische analyse van de Newmanreceptie bij Noordmans

inza-ke de inza-kerk en de wending naar het subject, Zoetermeer, Boeinza-kencentrum, 2016, ISBN 9789023970842;

315 pp., € 39,90.

gang gekomen en heeft zich sinds de 19de eeuw in volle kracht doorgezet. Ze heeft de kerk doen uiteenvallen en haar leergezag doen verdampen. De wending leidde daarmee niet alleen tot subjectivering, maar ook tot indivi-dualisering. Newman en Noordmans stellen dan beiden: geloven doen we op gezag. Maar ze werken dat heel verschillend uit. Newman betoogt dat de kerk met haar liturgie en haar sacramenten de benodigde objectieve ge-stalte is. Naar zijn mening komt ze voort uit de nieuwe bedeling, die door de incarnatie gebracht is. Zij bewaart de eenheid en de waarheid. Noordmans kan het daar niet mee eens zijn. Hij legt de nadruk op de Geest. Die schept gestaltes, maar verbreekt ze ook weer. Dat geldt zelfs voor de gestalte van de kerk. Ze is geen instituut dat zich op statische wijze op aarde inricht om daar tot in lengte van dagen een mysterie te vieren. Nadat Bouter in deel I van zijn studie over de door Newman en Noordmans gevoelde noodzaak van een nieuwe theologie geschreven heeft en hun reacties op het vraagstuk in kaart gebracht heeft, gaat hij in deel II in op de Newman-receptie door Noordmans. Hij laat zien dat Noordmans de kardinaal lange tijd niet steeds recht gedaan heeft, maar ook dat hij na de Tweede Wereldoorlog meer oog voor diens visie gekregen heeft. Dat is niet zonder gevolgen voor zijn visie op kerk-zijn gebleven. Bouter heeft uitspraken van Noordmans daarover aan het licht gebracht waarvan ik de reikwijdte nog niet had gezien. De ‘Entdeckerfreude’ van Bouter als het om Newman gaat, heeft hem ertoe ge-bracht te pleiten voor kerk-zijn in het spoor van Newman. De auteur wil van kritiek op de man niet weten, hij wil hem zelfs uitroepen tot kerkvader van de 21ste eeuw. Helaas gaat dat hier en daar gepaard met een zekere verteke-ning van de positie van Noordmans. Toegegeven: het verwijt van een zekere vorm van spiritualisme aan zijn adres is begrijpelijk. Noordmans heeft er zelf aanleiding toe gegeven. Maar het is bij hem altijd een kwestie van

his-torisch spiritualisme geweest. Op kerk-zijn toegespitst: de concrete gestalte

kerk’. Noordmans heeft de kerk wel eens ‘een noodgetimmerte’ genoemd – wat het verwijt van spiritualisme voedt. Maar hij heeft dat gedaan om te be-nadrukken dat ze gevormd wordt door pelgrims die zich door Gods woord laten gezeggen en zich naar Zijn toekomst uitstrekken. Ze ‘settelen’ zich niet te zeer op aarde, ook niet in de kerk.

Jan Dirk Wassenaar, Hellendoorn

Herman Paul, Secularisatie: Een kleine geschiedenis van een groot verhaal, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2017, ISBN 9789089649751; 148 pp., € 14,99.

Dit boek is een uitwerking van de inaugurele rede die Paul hield als bij-zonder hoogleraar secularisatiestudies. In tegenstelling tot wat de titel zou kunnen doen vermoeden, gaat het boekje niet over secularisatie, maar over het hoe en waarom van secularisatietheorieën. De auteur neemt dus een metaperspectief in. Hij probeert niet de transformatie van religie in de moderniteit te begrijpen, maar probeert te begrijpen waarom anderen secularisatietheorieën hebben ontwikkeld en hoe die functioneren. Zijn these is dat secularisatie een ‘groot verhaal’ (grand narrative) is dat de-constructie verdient. Hij wijst niet alleen de klassieke secularisatietheo-rieën van Max Weber en anderen af, maar ook die van Charles Taylor en Marcel Gauchet, omdat deze geworteld zouden zijn in het 19de-eeuwse historisme (hoofdstuk 2). Hoewel deze afhankelijkheid van het historisme goed onderbouwd wordt, is daarmee nog niet veel gezegd over de waarde of waarheid van deze filosofische analyses. In het derde hoofdstuk laat de auteur zien hoe secularisatietheorieën niet alleen als verklaring achteraf fungeerden, maar ook zelf bijdroegen aan het conflict tussen moderni-teit en geloof. Het secularisatieverhaal kreeg zo iets van een ‘self-fulfilling prophecy’, zo meent Paul met Brewitt-Taylor (68). Ook het moderne, so-ciologische gebruik van de term ‘secularisatie’, gebaseerd op kwantitatief onderzoek, kan de auteur niet bekoren (hoofdstuk 4). Ook daar werd secu-larisatie ‘de naam van iets groters dan een theorie die empirisch kon wor-den getoetst’ (74). Bryan Wilson, David Martin en anderen moeten het hier ontgelden. In een interessante dialoog met Steve Bruce (86-91) ontdekt Paul dat ‘in haar meest geavanceerde varianten, zoals ontwikkeld in de hoogtijdagen van het CISR … secularisatie geen groot verhaal, zelfs geen

grand theory’ was (90). Deze ontdekking had gevolgen kunnen hebben

eigen agenda. Hier vervult secularisatie dus opnieuw een legitimerende functie. Hij ziet het postseculiere niet als teken van een nieuwe tijd, maar als aanduiding van de problematiek van het seculiere. De kracht van dit boekje is dat het laat zien dat ‘secularisatie’ mede gefunctioneerd heeft als groot verhaal, als paradigma en als legitimatie van maatschappelijke ontwikkelingen en persoonlijke keuzes. De zwakte ervan is dat daarmee niet is aangetoond dat de secularisatietheorie ‘in haar meest geavanceerde varianten’ geen verklaring van de transformatie van religie in de moderni-teit biedt. In ieder geval levert de auteur geen alternatieve verklaring voor deze transformatie van religie. Daarom is het gewenst dat niet alleen een metaperspectief wordt ingenomen, van waaruit bestaande theorieën ge-deconstrueerd kunnen worden, maar ook een eigen toegang tot de werke-lijkheid van religie en moderniteit gezocht wordt, zodat een betere theorie ontwikkeld kan worden. De (religieuze) werkelijkheid blijft immers vra-gen om verklaring en begrip.

Willem Maarten Dekker, Waddinxveen

Herman Paul, De slag om het hart: Over secularisatie van verlangen, Utrecht, Boekencentrum, 2017, ISBN 9789023950189; 157 pp., € 16,99.

veranderingen. En omgekeerd kan de wetenschap zomaar baat hebben bij een hamartiologie.

Willem Maarten Dekker, Waddinxveen

Practical Theology

Rob van Waarde, Oog in oog: Een missiologische studie naar de betekenis van de

exposure-benade-ring in de stedelijke context, Utrecht, Boekencentrum, 2017, ISBN 9789023951186; 220 pp., € 27,50.

die con-fictieve samenleving en zijn getuige van de residuele positie van de bewoners, waardoor een wezenlijke ontmoeting bemoeilijkt wordt, ter-wijl daar wel naar wordt gezocht. In de exposurebenadering komen even-wel sociale verbindingen tot stand tussen mensen uit de samenleving en uit het sociale residu. In die ontmoeting vindt het iteratieve leerproces plaats, waarbij de beroepskrachten zich openstellen voor de wijk en haar bewoners. Van Waarde beschrijft dat proces, waarna hij de opbrengst ervan weergeeft in de processen van transformatie die optreden. Die transforma-ties voltrekken zich in het reciproke leerproces aan beide kanten. Er ont-staan verbindingen en gemeenschappen die vanuit een theologisch kader als heilzaam kunnen worden gekarakteriseerd. Daarbij hoort dat bewoners in hun situatie van uitsluiting (residu) gezien worden waarbij oog is voor wat in hen omgaat. In de relatie worden zij mensen aan elkaar en komt iets van het spreken en handelen van God dat zich uitstrekt naar het eschaton uit. In de exposurebenadering maakt God het mogelijk dat mensen echt bij elkaar komen en vindt er verzoening en heling over de grenzen die scheid-den heen plaats. Concluderend wijst Van Waarde op de waarde voor de missionaire praktijk van een aantal belangrijke sleutelinzichten, waarvan ik er hier drie noem. Allereerst moet missie gezien en beoefend worden als een gezamenlijk leerproces, waarbij ruimte is voor de unieke bijdrage van iedere deelnemer in dit proces. Vervolgens moet het belang van zien en gezien worden onderkend. Het hoort bij het heil – is er drager van – omdat het mensen een weg kan wijzen naar God. Tenslotte is verbeelding belang-rijk. Er ontstaan in de ontmoeting beelden en inzichten over wat God aan het doen is. Al met al heeft Van Waarde een studie geleverd die respect op-roept en om stevige doordenking vraagt. Het thema verdient het.