co 00

00

r v

<u

to

co

<L>

C

l

X

a>

z

s

s

s

x

s

s

s

:

Een onderschat probleem

In de campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen van vorig haar heeft de VVD geprobeerd de staatsschuld op de politieke agenda te plaatsen. Wij stonden hierin alleen. Als ik bij de media aandacht vroeg voor dit probleem was de reactie in de meeste gevallen: 'Ach, de staatsschuld, dat is een oude koe in een dichtgeslibde sloot'. Slechts weinigen zijn geïnteresseerd in een discussie over de nationale schuld. Toch zal de VVD niet ophouden erover te spreken. Daarvoor zijn twee goede redenen aan te geven.

In de eerste plaats bedraagt de hoogte van de schuld inmiddels 500 miljard gulden. De rentebetaling in 1996 bedraagt 30 miljard gulden. Er zijn in Nederland zes miljoen gezin­ nen. Dat betekent dat elk jaar ieder gezin 5000 gulden moet betalen aan rente op de staatsschuld. Dat is 400 gulden voor het gemiddelde gezin per maandj De inkomens­ positie van ieder gezin kan er op vooruit gaan als de staatschuld vermindert. Dat is geen Korte-termijn-politiek, maar een structurele oplossing waardoor het gehele economische klimaat zal verbeteren.

De tweede reden hiervoor aandacht te blijven vragen, is onze financiële positie in Europa. Eind 1997, begin 1998 zal in de Europese Unie op basis van de schuldontwikke­ ling in 1997 worden beslist over deelname aan de EMU. Dat betekent dat onze harde gulden dan misschien zal worden ingeruild voor een Europese munt. Burgers en bedrijven profiteren nu van een harde gulden, een lage rente en een zeer lage inflatie. Wij geven dus veel op. Nederland moet er daarom van overtuigd zijn dat we een even sterke Europese munt terugkrijgen.

Bij de onderhandelingen over de totstandkoming van de EMU moet Nederland sterk in zijn schoenen staan. Wij moeten in staat zijn volgens de gestelde criteria mee te doen aan de EMU. Bovendien moeten wij in de positie verkeren de zwakkere broeders buiten de EMU te houden. Onze onderhandelingspositie zal alleen dan sterk zijn als Nederland zelf overtuigend aan de EMU-eisen voldoet. Daarom is daling van onze - te hoge - schuldquote van zeer groot belang.

Wij zijn dan ook van mening dat verdere economische meevallers in 1996 uitsluitend voor verkleining van de staatsschuld mogen worden aangewend. En in 1997 moet verkleining van de staatsschuld voorrang krijgen boven lastenverlichting.

Frits Bolkestein

Algemene beschouwingen

Donderdagavond werden de debatten rond de Algemene Beschouwingen 1995 afgeslo­ ten. Er werden een twintigtal moties inge­ diend waarvan er slechts twee werden aangenomen.

M a s sa m e d ia

De PvdA-fractie diende een motie in betreffende het leren van het Nederlands. Tijdens de debatten werd geconstateerd dat veel mensen die Nederlands willen leren daartoe niet in de gelegenheid zijn. Omdat het gebruik van televisie hierbij nuttig kan zijn, riep de Kamer het kabinet op met een plan van aanpak te komen om iedere burger de gelegenheid te bieden via de massame­ dia en met de name via de televisie Nederlands te leren. Deze motie kreeg de steun van de VVD-fractie.

R u zie

Tijdens de tweede termijn nam PvdA fractie­ voorzitter Wallage afstand van het beeld dat donderdag in een aantal dagbladen was geschetst van de Algemene Beschouwingen. De indruk werd gewekt als zou er ruzie zijn ontstaan tussen PvdA en VV D over

diverse onderwerpen. VVD-fractievoorzitter Bolkestein sloot zich bij zijn collega aan door te stellen dat er een volwassen, volwaardig debat had plaatsgevonden, voortkomend uit de verschillen die er nu eenmaal bestaan tussen VV D en PvdA. 'De twee partijen hebben een andere traditie en andere idealen. Een volwassen debat a f te schilde­

ren als een ordinaire ruzie is ronduit bela­ chelijk. Voor de media is dit debat eigenlijk zeer teleurstellend, w ant er zijn nu zeven televisiezenders en er is geen nieuws', aldus Frits Bolkestein.

D e rd e te rm ijn

Tijdens de derde termijn van de kant van de Kamer vatte Frits Bolkestein het debat samen. 'Vóór het begin van het debat was de VVD-fractie tevreden over het kabinet, na de beschouwingen is de VVD-fractie dat nog steeds. Het financieel-economisch beleid is gezond; de lasten gaan omlaag, de uitgaven eveneens. De staatsschuldquote daalt nog niet snel genoeg, maar dat kan verbeteren. Er is geen behoefte aan extra uitgaven; de miljoenennota laat genoeg intensiveringen zien. De uitgaven voor crim inaliteit en veiligheid verdubbelen bijna. Dit is géén boekhouderskabinet dat uitblinkt door zelfgenoegzaamheid, dit is een kabinet dat getuigt van daadkracht.

De Minister-President is ambitieus; hij wil in de komende jaren meer lastenverlichting, een overtuigende daling van de staats­ schuldquote bereiken en de koppeling handhaven. De VVD-fractie betwijfelt of dat te realiseren valt en heeft voorkeur voor een verder terugdringing van de staatsschuld.'

W a ll S tre e t Jo u rn a l

De fractievoorzitter citeerde tot slot uit een

Vervolg op pagina 4

e x p r e s s e

178

Algemene Beschouwingen

Sam envatting tw eede term ijn Frits Boikestein

B e g ro tin g 1 9 9 6

De oorsprong van het Parlement is een rem te zijn op de uitgaven van de Koning. Die moest zijn oorlog maar een jaar uitstellen of mocht slechts een halve vloot bouwen. Nu zit de schoen aan de andere voet. Ik ken geen voorbeeld waarbij de Tweede Kamer minder heeft willen uitgeven dan de Regering. Altijd komen er extra wensen. Zo ook gisteren de Heer W allage. Wij hebben tien uitga- ven-verhogende voorstellen geteld. De meeste daarvan klinken sym pa­ thiek. W ij zouden eigen wensen er naast kunnen leggen. Ook wij vinden dat het basisonderwijs veel aandacht verdient. M aar de Regering heeft een tekort in 1996 van zo'n f.2 0 miljard. En de rente die moet worden betaald op de staatsschuld is f.3 0 miljard. Zoals ik gisteren heb gezegd komt dat neer op zo'n f.4 0 0 gulden per maand voor het gemiddelde

Nederlandse gezin. Hoe sympapthiek sommige voorstellen van de Heer Wallage ook zijn, helaas er is geen geld. Hij illustreert het oude spreek­ woord, dat het net zo moeilijk is voor een democratisch verkozen politicus een gezond begrotingsbeleid te voeren als voor een hond om een worstvoorraad aan te leggen.

1. Fiscaal stimuleren arbeid/zorg en arbeid/scholing

2. Lastenverlichting loonkosten van 115% naar 130%

3. M eer geld OS (internationaal milieubeleid: circa 650 mln) 4. Geen eigen bijdrage Zfw voor

huisarts-consult

5. Overgangsrecht A O W - broers/zussen versoepelen 6. Hoger opgeleiden met uitkerings-

geld aan ae slag

7. M eer geld voor de grote steden = f.1 0 0 mln.

8. M eer geld voor het basisonder­ wijs

9. Extra huursubsidie voor mensen met hoge woonlasten.

10. Fiscale stimulans voor korter werken.

L o o n e ise n

Het kabinet wijst terecht op het belang van een gematigde loonont­ wikkeling. Te hoge lonen werken contraproduktief voor meer w erkge­ legenheid. De koopkrachtuitkomsten van het kabinet maken hoge loonei­ sen ook niet noodzakelijk. Bovendien zullen te hoge loonontwikkelingen op basis van de W K A er in ieder geval toe leiden, dat er geen sprake van koppeling zal kunnen zijn. Gematigde looneisen laten overigens onverlet, dat er per bedrijfstak of onderneming

afhankelijk van de situatie differentia­ tie in loonontwikkeling zal plaatsvin­ den.

K o p p e lin g

De Heer W allage heeft gewezen op de tekst van de W K A , om aan de hand daarvan te concluderen, dat er de komende jaren gekoppeld kan worden. Ik heb hem gewezen op de noodzaak vast te houden aan het uitgavenkader en op de nadelige effecten voor de werkgelegenheid. M aar bovendien wijs ik op de tekst van het Regeeraccoord, dat uitgaat van een gemiddeld halve koppeling in de jaren 1996-1998. Bovendien wordt daar gesteld, dat over de wijze van toepassing van de W K A (volle­ dig, gedeeltelijk of geen koppeling) van jaar tot jaar zal worden beslist. Het Regeeraccoord is ten aanzien van dit onderwerp geen rekenmodel en zeker niet ondergeschikt aan de wet. Laten we ons nu dan ook maar beperken tot de discussie voor dit jaar en volgend jaar bezien w at er in 1997 moet gebeuren.

C 0 2

Vele - hoewel niet alle - w etenschap­ pers waarschuwen voor het broeikas­ effect. Ook mijn fractie vindt dat er voorzorgsmaatregelen moeten worden genomen. M aar dan moeten we wel op het rendement letten. Het broeikaseffect is een mondiaal probleem. Er is een gigantische groei aan C 02 -u itsto o t in opkomende markten als China, India en Brazilië. Daarom bepleiten wij primair een stevige milieu-diplomatie.

Vooral de Verenigde Staten, Japan en de voormalige USSR, samen goed voor 75% van de CÓ 2-uitstoot, moeten maatregelen treffen. In de tweede plaats zal een Nederlandse "C 02-g ulden'' ongeveer 20 keer méér rendement hebben wanneer die in Oost-Europa of in emerging

markets wordt ingezet. Laten we dat

dan ook doen. Is er, derde punt, niet w at voor te zeggen om een gedeelte van OS-gelden in te zetten in econo­ mische opkomende ontwikkelingslan­ den voor het bereiken van substan­ tiële milieuresultaten in plaats van voor marginale effecten bij armoede­ bestrijding? Ook in Nederland kunnen we overigens nog wel extra resultaten behalen. Bijvoorbeeld door beter gebruik van afval-warm te; door duurzame woningbouw en door meer energiebesparing.

N e d e rla n d se A n tille n

Mijn fractie is zeer bezorgd over de escalatie van de financiële crisis in de Antillen. Er dreigt een noodsituatie:

• de schuldenpositie is bijna 80% van het BBP;

• het begrotingstekort bedraagt in totaal f.1 7 0 miljoen antilliaanse guldens;

• ae tragische ramp op St.Maarten zal (nu nog) onoverzienbare finan­ ciële gevolgen hebben.

Minister Voorhoeve wil de Kamer in een vertrouwelijke bespreking nader en meer in detail over de actuele situ­ atie informeren. Mijn fractie ziet dat met meer dan normale belangstelling tegemoet. M aar wij willen nu al de Regering enkele gedachten meege­ ven:

(1) Het is primair de verantwoorde­ lijkheid van de Nederlandse Antillen zelf schoon schip te maken. Vrijheid brengt ook verantwoordelijkheid met zich mee. Leunen op Nederland kan nooit een structurele oplossing zijn.

(2) Minister-president Pourier heeft al enkele saneringsvoorstellen gedaan. M aar die zullen pas op langere termijn effect krijgen. Er moet dus ook aan maatregelen voor de korte termijn worden gewerkt.

(3) Zachte heelmeesters maken stin­ kende wonden. Het water staat de Nederlandse Antillen aan de lippen. Pappen en nathouden kan niet meer. En vluchten ook niet meer.

D e fe n s ie

e s s e

₁₇₈

Miljoenennota 1996

Hans H oogervorst

VVD-financieel woordvoerder Hans Hoogervorst is van mening dat de Miljoenennota 1996 'een mijlpaal op de weg naar gezonde overheidsfinan­ ciën' is. De meeste doelstellingen van het regeerakkoord worden overtrof­ fen. Het kabinet is er in geslaagd onder het ambitieuze uitgavenkader te blijven. De economische meevallers worden niet verjubeld, maar terugge­ ploegd in het tekort en in lastenver­ lichting. Al in 1996 zal van de voor­ genomen lastenverlichting van f. 9 miljard bijna geheel zijn gerealiseerd. Daarnaast blijft het financieringste­ kort zowel in 1995 als in 1996 onder het plafond van het regeerakkoord. Dit is een prestatie van formaat van de Minister van Financiën en zijn collega's.

L a s t e n v e r lic h tin g

De VVD-fractie is verheugd over de omvangrijke lastenverlichting van 4 miljard die in 1996 aan burgers en bedrijven wordt teruggegeven. Daarbij heeft het kabinet terecht wigverkleining en werkgelegenheid centraal gesteld. De ruim f. 2 miljard verlaging van werkgeverslasten leidt tot groei van de werkgelegenheid. Het pakket van f. 500 mln lastenver­ lichting voor het M KB is een krach­ tige impuls voor deze sector van de economie. De koopkracht van de meeste huishoudens blijft op peil.

W e rk g e le g e n h e id

Het begrotingsbeleid van dit kabinet vertaalt zich in goede economische resultaten. De groei van het aantal banen met 180.000 in de jaren 1995- 96 laat zien dat de vrees voor banen- loze groei onterecht is. Het werkgele- genheidsdoel van het regeerakkoord (3 50.000 in vier jaar) ligt binnen bereik. Voor het eerst in decennia neemt het aantal mensen dat afhan­ kelijk is van een uitkering zelfs iets af (4 0.0 00 in 1995-96). Het economisch draagvlak voor de Nederlandse samenleving wordt daarmee ver­ sterkt.

V e ilig h e id

De VVD-fractie is verheugd dat het kabinet binnen het uitgavenkader

ruimte heeft weten vrij te maken voor enkele belangrijke uitgaven. Vooral de intensivering van ruim f. 400 mln voor politie en cellenbouw is van groot belang. Daarmee wordt de oorspronkelijke inspanning voor poli­ tie en justitie bijna verdubbeld. Tegelijkertijd wijst de VVD-fractie er op dat in 1996 in totaal voor ruim f. 3 miljard aan beleidsintensiveringen wordt gepleegd. Daarmee is de rek er wel uit.

R is ic o 's

De VVD-fractie wijst op een aantal risico's bij de uitvoering van deze Miljoenennota. Ten eerste dreigen vanaf 1997 overschrijdingen op de rijksbegroting. Dit dwingt tot voor­ zichtigheid. Ten tweede moeten dit najaar nog enkele forse bezuinigingen worden gerealiseerd (AN W , privatise­ ring ZW ). De VVD-fractie houdt vast aan volledige uitvoering van deze ombuigingen. Verder is er reden tot zorg over de voorgenomen bezuini­ gingen op de arbeidsvoorwaarden overheid. Ook aan deze ombuigingen houden wij het kabinet. Inzake de W A O opting-out tekent de VVD- fractie aan dat uitstel geen afstel mag betekenen. Als deze bezuinigingen niet lukken, kan het kabinet de nog resterende gelden uit de clusters ( f . 1,5 mrd) niet (volledig) uitdelen. In dit licht is het ook verstandig dat het kabinet uit blijft gaan van een gemid­ deld halve koppeling in 1996-98. De volledige koppeling in 1996 is geen precedent voor latere jaren.

Z o rg se c to r

De VVD-fractie wijst verder op het grote risico van verdere uitgaven­ overschrijdingen in de zorgsector, w aar ook het Sociaal en Cultureel Planbureau onlangs voor heeft gewaarschuwd. Al in 1995 heeft een ongecompenseerde overschrijding van f. 500 miljoen in de zorg heeft plaatsgevonden. Daarom dringt de W D -fra c tie aan op een overtuigende beslissing inzake het 'eigen-risico'- dossier. De discussie hierover wordt te veel beheerst door oneigenlijke, inkomenspolitieke overwegingen. Zo lang het kabinet niet met een bevre­ digend alternatief komt, blijft de afspraak van het regeerakkoord staan.

S ta a ts s c h u ld

Hoewel de tekortreductie naar wens verloopt, zien we nog geen overtui­ gende daling van de EMU-schuld- quote. Dit is het grootste punt van zorg van de VVD -fractie. Aangezien op basis van de schuldontwikkeling in 1997 zal worden beslist over deel­ name aan de EM U , is daling van de schuldquote van groot belang. De VVD-fractie is daarom van mening

dat verdere economische meevallers in 1996 en 1997 moeten worden aangewend voor verkleining van de staatsschuld. Strakke handhaving van de uitgavenafspraken is ook vanuit deze gezichtshoek onontbeerlijk.

G een z e lfg e n o e g z a a m h e id

Het succes van deze Miljoenennota en de meevallende economie mogen niet leiden tot zelfgenoegzaamheid. De VVD-fractie wijst er op dat slechts een jaar geleden diep pessimisme over de houdbaarheid van onze sociale zekerheid gemeengoed was. Het lijkt stug dat in die korte tijd alle problemen zijn opgelost. Het CPB wijst er op dat in de nabije toekomst het beroep op de W A O weer zal stij­ gen. De voor 1997 geplande funda­ mentele discussie over de toekomst van de sociale zekerheid mag daarom geen papieren debat worden.

F le x ib ilis e r in g a rb e id sm a rk t

De VVD-fractie is van mening dat het arbeidsmarktbeleid te weinig is gericht op flexibilisering en te veel wordt gedomineerd door banenplan­ nen. De lovenswaardige nadruk op marktliberalisatie van dit paarse kabi­ net is m .b.t. de arbeidsmarkt te weinig herkenbaar.

Het centraal stellen van het uitgaven­ kader heeft het kabinet in staat gesteld een begrotingsbeleid met een trendmatig karakter te voeren. Hierdoor is de rust in het begrotings­ beleid teruggekeerd. Dat is goed voor de bestuurbaarheid van het Tand en ook goed voor het kabinet. De VVD- fractie wenst het kabinet toe dat de resterende begrotingsvoorbereidingen even weinig spectaculair mogen zijn als die voor de huidige M iljoenen­ nota.

Inlichtingen:

Hans Hoogervorst, 070-3182897.

Colofon

VVD-Expresse is een uitgave van de “Mr Annelien Kappeyne van de Coppello Stichting", onder redactie van Ernst van Splunter, voorlichter VVD-Tweede Kamerfractie. Eindredactie: Tom van der Maas, hoofd afdeling Voorlichting van de VVD-Tweede Kamerfractie. VVD- Expresse wordt gedrukt bij Roeland Druk te Scheveningen. Een jaar­ abonnement kost fl 80,- en is schrif­ telijk aan te vragen bij de VVD-frac­ tie, Tweede Kamer der

&

e s s e

₁₇₈

O PIN IE

Onderwijs en normen

Tijdens de eerste termijn van de kant van de Kamer vroeg Frits Bolkestein aandacht voor het Onderwijs en normen in de samenleving. De betreffende passage is hieronder afgedrukt.

O n d e rw ijs

Volgens het Wereld Concurrentie Rapport dat elk jaar in Zwitserland wordt opgesteld, is Nederland van de achtste naar de zevende plaats geste­ gen. Van de Europese landen doen alleen Zwitserland en Duitsland het beter.

Een van de ongeveer 400 criteria die in dat rapport worden gemeten, betreft het onderwijs. Daar wil ik nu wat over zeggen. Eerst het basison­ derwijs. Het taalonderwijs aan leerlin­ gen met een taalachterstand baart ons zorg. Gebrek aan kennis van onze taal bevordert segregatie en verhindert integratie. Het verklaart ook de ontwikkelingsachterstand van twee jaar die allochtone kinderen in sommige achterstandswijken van de grote steden op vierjarige leeftijd vertonen. Een achterstand die moei­ lijk is in te halen.

D o elg ro e p e n b eleid

Voor net bestrijden van achterstands­ situaties is in Nederland het zoge­ naamde doelgroepenbeleid ontwik­ keld. Kenmerkend daarvoor is dat de achterstandsgroep wordt gedefinieerd en vervolgens daar gestandaardiseerd beleid op wordt toepepast. De VVD- fractie plaatst daar vraagtekens bij. Het instrumentarium is vaak log en de effectiviteit onzeker. In navolging van het rapport van de voormalige Adviesraad voor het onderwijs:

"Plurale samenleving, tweedeling en (onderwijs)beleid", pleit mijn fractie daarom voor een kentering. Achterstandsbestrijding blijft wense­ lijk, maar dan wel graag op maat! Mijn fractie vraagt de Regering om haar standpunt terzake, waaruit een andere visie blijkt. Een visie die past bij de versterkte rol van de gemeente en bij het uitgangspunt.' achterstands­ bestrijding waar nodig en op maat.

V o o rtg e zet o n d e rw ijs

De invoering van de basisvorming en de nieuwe bovenbouw zijn belang­ rijke vernieuwingen in het voortgezet onderwijs. Die vragen alle aandacht van docenten en schoolleiders. In de

afgelopen jaren hebben zij zich veel bezig moeten houden met fusies. In augustus 1996 zal het aantal scholen in tien jaar tijd tot een derde, dwz. 700, zijn teruggebracht. Grote brede scholengemeenschappen hebben voor- én nadelen. Beide moeten we onder ogen durven zien. Daarom wil mijn fractie ook voor- én nadelen goed in kaart hebben gebracht. Tot aan dient een pas op de plaats te worden gemaakt met de vorming van brede scholengemeenschappen.

H oger o n d e rw ijs

In het hoger onderwijs moet een omslag worden gemaakt. Niet langer zal een ieder kunnen studeren. Een ieder die het kan, zal kunnen stude­ ren. Motivatie, doorzettingsvermogen en discipline zijn naast intellectuele capaciteiten onontbeerlijk. Zij die in het voortgezet onderwijs voldoende capaciteiten hebben getoond, mogen in het propedeusejaar bewijzen dat zij de gekozen studie aankunnen. Aan de hand van een bindend studie-advies moet dan worden beoordeeld of zij geschikt zijn de studie voort te zetten. Dit betekent wel dat het hoger beroepsonderwijs de ruimte moet krijgen om die studenten op te vangen, die voor de wetenschapsbe­ oefening niet gekwalificeerd zijn, maar aanleg hebben voor rr\eer op'de praktijk gericht hoger ondefWijs. VW O-ers en mbo-ers mogen ait traject overigens best wat shëller doorlopen dan havisten.

S tu d e n te n

Mijn fractie vindt dat er een einde moet komen aan de onrechtvaardige lotingsprocedure voor studies in de geneeskunde. Zij pleit er voor op korte termijn over te gaan tot selectie op basis van cijfers die bij het centraal schriftelijk examen voor relevante vakken zijn behaald, aangevuld met een motivatie-gesprek, waarin de geschiktheid voor het vak nader kan worden beoordeeld.

Niet alleen aan studenten, maar ook aan de instellingen mogen heldere eisen worden gesteld: een kritische houding ten opzichte van het aantal en het niveau van de verschillende studierichtingen, alsook de bereidheid docenten en hoogleraren periodiek op hun functioneren te beoordelen. De bestaande universitaire bestuurs­ structuur ontbreekt het aan slagvaar­ digheid. Universiteiten zijn geen poli­ tieke belangenorganisaties, maar hebben tot doel wetenschappelijk onderwijs en onderzoek van hoog niveau te verzorgen. Colleges van bestuur moeten worden aangespro­ ken op hun verantwoordelijkheid

voor het beleid en de daarbij beho­ rende middelen.

Voor de bekostiging van de hoger- onderwijsinstellingen moet niet het aantal ingeschreven studenten maat­ gevend zijn. Dat resulteert alleen maar in het aantrekken van zoveel mogelijk eerstejaars. Kwaliteit, studietempo en het einddiploma moeten de bekosti­ ging van universiteiten bepalen.

Normen

Tot slot van dit deel van mijn betoog wil ik iets zeggen over de overdracht van normen. Ik zeg met opzet niet: normen en waarden, want dat zijn toch verschillende zaken. Ik heb het nu over normen, dwz. geschreven of ongeschreven gedragsregels. Normen worden door kinderen terloops over­ genomen van mensen met wie zij een affectieve band hebben en dat zijn meestal de ouders. Ik heb het nu over normen die overal ter wereld als zodanig worden aanvaard, zoals: de waarheid spreken, respect voor elkaar en eikaars eigendom tonen,

verdraagzaamheid en het afwijzen van gewelddadigheid en vandalisme. Ik heb ook het oog op normen die niet overal gelden maar die in Nederland voor essentieel worden gehouden, zoals gelijkwaardigheid van man en vrouw en het eerbiedigen van ieders levensovertuiging. Ouders staan hier niet alleen.

De school moet de opvoedende taak van de ouders ondersteunen. Dat hoéft overigens niet in een apart vak "nïfrm en". Het hele lesgeven moet er als het ware van doordrongen zijn. Natuurlijk moet de school zich in zekere zin aan de maatschappelijke werkelijkheid aanpassen. Maar zij behoeft daarvan geen afspiegeling te zijn. Zij moet eerder een rustpunt voor leerlingen vormen en een kader zijn voor het leren van burgerschaps- vaardigheden.

Vervolg van pagina 1