Democ atische Verkenningen Chr·sten

Chr·

sten

Democ

atische

Verken

ningen

OCUMENT TIECENTRUM

EOERLA OSE POLITIEKE

TIJE

Zorg op maat

van

de deugd

4

Respect en respons

1 5

De basis herstellen is

onvoldoende

l 7

Democratie en medische

ethiek, een spanningsveld

26

God in Nederland

30

Maandblad van

het

Wetenschappelijk lnstituut

voor

het

CDA

C:hnsten Dcmocratische Verkcnningcn " het maandhlad van het Wetcnschappelqk Jnqituut voor het C:DA. Het is de

voortzet-tmg van AntJ-RcvolutJonaire StJatkundc

Chnstclijk Hiqonsch Ti,dschnlt en l'olltlek l'erspecticl.

Redactie

drs tv1. llcinema

prof dr. ,\ 1.1.. Kcmclmam- V1dec drs WI. Dcctman

mr 1.1 A ,\1 van Cen111p mr I C. de Hoop Scheller

prot. dr. E lvt H 111rsch llcllin (voorzlllcri prof dr E_lllv1. Kimman S.l

dr. A. Kl,nk drs. f f. l.aning-Hocr<.,cma dr H.A c,\t t'(otenhoom mr. drs. Fl l'aas prol.dr A Wessels I.WI' \X'1ts dr~ .. ~1 lJn<.,cn 1-;ccretari'-.l Redactie-adres

Wctenschcppclijk ''"lltuut voor het Cl lA J'oqhus :l045:l, 2500 CL Den Haag, tclc-foon 070- .i-+2 --IR 40 t.a.v drs ,\1. lansen

Secretarc">'iC: A. Vlee-.chouwcr- Van W'i..,<.,cn

De rcdact1e stclt er pri1s op artikelcn I tot

maximaal -t-000 woordcn) te ontvangcn die

pa"isen in de opzct van Chn..,tcn

Democra-ti<>chc Vcrkcnn1ngen, tcr rcccnsre gezondcn bockcn kunncn n1et worden geretournccrd

lntcrnct-adres http)twww.cda.nl E-ma,J-adrcs. wi(acda nl

Christen DcmocratiSchc Vcrkenningcn wil ccn geweten..,functic vervullen hinncn de chn.;;ten-democratic; verkenncnd, grcnzcn Jttastend, orinterend, zowcl hJ<;tonsch-analitisch al<::. tockomstgericht en intcrnatJO-naal geonentccrd. Het doet dn vanuit ccn kriusch-,olidairc en onafhankci,Jke OJ"tel-ling ten opz1chtc van hct C:l lA. Hct ,chrl)lt over en vanlllt hct -.pann1ng-;veld tu-.-.cn geloof en politick.

Hct vraagt de Jandacht voor de bctckcni-. van christen-democratische Ultgang-.punten voor pol1t1ckc en maabchappell)ke vraag-stukken

Chnsten DcmoLratJsche Vcrkcnningen richt z1ch op de trend in hct politiekc en

maat-.chappclijkc gcbcurcn, ook 111 de pol1llekc actualiteit van de dJg

Uitgever

\Vctcmchappcll)k [nq,tuut vonr hct ( :DA l'osthu' '0~5' 2500 CL Den I laag telcloon 070-H2~B70 Eindredactie dr,_ ,\!CB ,\!cl)n H.C 1\1 Vcnnga-L()(lll1an' Vormgeving en productie ,'- 1. van Schaik

:-\. Vlcc-.chouwcr van \\/i-.-.cn

Druk

Sdu Crai~Sch llcdn,t

Abonnementen

De ahonncn1cntspr1J" hcdraogt I 77.50 per )JJr incl. BT\'\/ en vcrzendko<..,tcn Studentcn CD lA- \eden I --1(>,5() Los.;,c nummcr-. I

R.-Ahonnementcnadmini-.tratle: rcdJctlc C:hn<:..ten J)cmoLratJschc Verkcnningcn, Post bus :l0-t5l, 25011 CL Den I laag

Bccindiging abonncmcnt

Ahonnemcntcn kunnen -.chriltclqk tot Lllterlijk I december van hct lopcndc ahon-ncmcnl'-.Jaar \'/Orden opgczcgd. hq voorkcur met opgave van rcdcn1 en 1 Bq 111ct tijd1gc orzegglng wordt hct ahonncmcnt automa-ti-,ch voor ccn ]Jar verlcngd

Adrcswijzigingen

B11 wiizigmg van naam en/of adrco.., vcrzoc-kcn wi1 u een gcwqzigd adre-,handjc toe tc zen den aan de rcdauic Chn-.ten I )cmocrJ-liSche Vcrkenn111gen l'ostbu' :l0--15,, 2500 CL !len Haag

Betalingen

Cchruik voor Ll\\' hctal1ngcn hq voorkcur de tc ont\'angen -.tortJflg<.,JLceptgirokaarten, d1t vergemakkcll)kt de vcrwcrk1ng

Advertcnties

Ter i ntroductie

Zorg op maat van de deugd

Profdr

PIA1. van Tongercn

Column

Pwf.dr Ei\1H

Hirsch

Ballin

INHOUD

De basis herstellen is onvoldoende

Profdr

CJ

K/op

Democratic en mcdischc cthiek, cen spanningsveld

Lody 15

thl11

de Kmnp

Periscoop: Cod in Nederland

Mr. /JAl\.1.

um1

Gen111p

\.)

z

z

I

n de eeuw dte btJna afge'>loten 1s

heeft de neutt ale staat de samenle-vmg gerepresenteerd De organen van de staat werden neutraal ge-symholiseerd en de mJnicr van spreken was zo Jlgemccn mogelijk. Fr zijn eeu-wen van dit millennium gewcest. waarin de kerk die samenleving repre-senteerdc. De organen van de kerk stonden ten dienste van de samenle-ving, zoals de hospitalen, annenzorg en scholcn. De manier vJn spreken wJs theologisch. Dezc neutralisering of ver-algemenisering van de staat en het openhare Ieven is lang als iets onver-mijdelijks gezien: het was een vooruit-gang ten opzichte van vroeger, zo werd in de Verlichting al ge'>teld en in de ne-gentiendc eeuw door velen verkondigd. Eigenlijk hehhcn de christen-dcmocra-tische partijen dit neutrale karakter ook geaccepteerd, toen ze opkwamen voor een -;oevereiniteit in eigen kring. Wa<; die acceptatie een fundamentele aan-vaarding van het neutralc karakter van

het opcnbare levenJ

or

was het een

stap uil een situatie van onwaarachtig-hcid naar een iets billijker situaticJ Nu zijn cr altijd we! kleinere christelijke parlijen gcwee<;t die erop wezen dat

Vmwf dit J1lln11ner zullen de illlrodr;tlies worde11 _qesclmuc11 door redaclieledCI1. Hw wordt zoe de ruimle _qchode11 om een flersoon-lijke uis1e

ofi

ee11 artikel of de samet11)(111_q in

CCII 11W1!mer le tjeuen. De ucrtrouwde colwm1

uindt t1 in

het

midden Pan elk nummer.

christenen cigenlijk hct theocrat"che brakter van ecn ruhlieke orde moe<;tcn voorstaan, maar in de 'mllillslrrlllll,

chri-;-ten-democratie is dat nooit een idcaal geweest. Ook niet nu fundamentalis-tisch georienteerde regcringen in -,taten met een islammcerderheid die wcg op hun manier wei willen inslaan. Wat mccr twijfe] over die aanvaarding van het neutralc karaktcr vJn de publieke orde, van het openharc handelen, van het puhlieke sprcken en argumentcren znu op zijn plaats zijn. In enkele artike-len van dit nummcr wordt die twijfel gezaaid.

Die twijfc] uit zich al wannecr iemand gaat nadenkcn over de ideologic van de 'maakbare samenleving' Aan het einde van de 'column' over respect en res-pons, geschrcven door Ernst Hirsch Ballin, wordt gcrcfcreerd aan het gc-mecmchapsdenken, zoal-, dat te vinden is bij communitaristisch georicnteerde denkers als Amitai ltzioni. Dczc -;ocio-loog poogt ecn alternaticf te ot1lwikke-len voor onze publiekc ordening die hij een gebrek aan gemccnschap<;zin en historisch bcscf verwijt.

vcrant-woordelijkhcid als gevolg van de hu-n:aucratisering. De rcchtszekerheid van een bureaucratic zou gebaseerd zijn op neutraliteit en gelijkheid. Subsidies worden pas ver<,trckt a I' er een belcid is dat strookt met de eenzijdig vastge-stelde sub,idicvoorwaarden. En dar werkt in de hand dat alb-lei maat-schappelijke organisaties prokssioneel en hureaucratisch [)C<,tuurd moeten worden. l'rolc"ionelc hesluurders ot managers ziJI1 uitwis<.clhaar. Manage-ment zou ccn neutralc vaardighcid zijn. En de participatie van de initiatidne-mcrs en de dircctbetrokkcncn wordt gelcidelijk teruggedrongen ot hureau-cratisch vormgegcven in een clicnten-raad. Klop pieit voor een hernieuwd gcbruik van de bcginsclcn van <,oeve-rcinitcit in cigcn kring en van subsidia-riteit, voor ccn ontneutrali,cring van de ntaatschappelijkc organisaties en voor ccn cxplicietc nwrelc dimemic van de non-prohtclienstvcrlening. Hoe bekos-tigingwoorwaarden dan mocten wor-den gdormuleerd zou hmdamenteel door de overhcicl hekcken moetcn wor-den

llehalvc de horde die hureaucratisering

opwerpt, i' cr, volgens Paul van

Tongercn, ook sprakc van de horde van de commcrciali,ering. Kan cr wei van 'clicnten' worden gesproken in de zorg-verlening' [lit klantvocahulaire dreigt zowel de zorgvragcr als de zorgverle-ner te bcrovcn van ztjn identiteit. Een patient is geen klant, maar hij i' op hulp aangcwezcn. Hij komt niet winke-lcn, want niet zelden is hij in noocl. Hct is waar dat zicken, bejaarden, geestelijk gchanclicapten en nog velc andere zorgvragcrs volwaardige burgers zijn, maar het zijn ook mensen die op de zorg door andere meclcburgers aange-wezen zijn. Zorgvrager en zorgverlener

(IJV 1/'JH

zijn ten opzichte van elkaar mccr clan klant en verkoper: zc zijn als morele

subjecten op elkaar aangewezen.

Zonder zieken, oudercn en gebrekki-gen zou er geen echte samenleving zijn. In ziekte, ouclerdom en gehrekkig-heid worclt uilgedrukt wat mens-zijn is, zoals dat ook kan geheuren in ecn sportpre<,tatie, een kunstwcrk ot een to-neelvoorstelling. Her communitaris-tisch pcrspectid i' een alternaticf voor het liberalismc, clat hijna twee eeuwen her westcrse politieke debat hccft bc"in-vloecl. Het liberale dreigl de slanclaard te worden, zo onderkent rahbijn Lody van de Kamp. De zorgsector wordt on-noclig veralgemeniscerd.

De kerken hebben tot op heden nog wcinig gezegd over de resultaten van cen enqw'te, gepubliceerd al' vergelij-kende srudie met de titel 'Cod in

Nederland 1966- I 'J'J6.' Ook in deze

studie vall tc lezen hoc sccularisatie het sociaal kapiraal van de -,amcnleving bc-dreigt De kerken hcbben zich Iaten clringen naar de marges van de samcn-leving. In een neutrale <,amenleving ra-ken de burgers vervrecmcl van clkaar en zijn ze steeds minder te motiveren voor een helangeloze inzet voor anclcrcn en voor de samenleving als gehcel. Jos van Cennip reflccleert op dit onderzoek in de 'peri'>coop'

I

f-De medische technologie maakt steeds meer mogelijk en de vraag

van de patient maakt steeds meer nodig. De commercialisering van

de zorg en de leus 'zorg op maat' wekken de indruk dat de

zorgbe-hoefte en -aanbod naadloos op elkaar kunnen aansluiten. Maar de

patient is geen klant, hij zoekt geen product maar hulp. De

com-merciele verleiding in de zorg moet het hoofd worden geboden

door cultivering van de deugd van de maat. Dat heeft

verstrek-kende consequenties.

D

c uitdrukking 'zorg op

maat' is in zeer korte tijd merkwaardig sterk inge-burgerd

lcdereen kent de uitdruk-king en velen gehruiken haar Wic echtcr hulpver-lener'> of managers uit de zorg'>cctor of zichzelf -de vraag stelt, wat die leuze eigenlijk hctekent, zal vaak de bekende mond vol tandcn zien en cen hoop gcstuntcl horen. De uitdrukking staat weli'>·

kelt, wordt minder optimistisch ge· stemd. In september jongstleden heeft hisschop lvlll'.kem van die

ontwikkelin-gen een '>chcrp en '>chrij-nend hceld gcschetst on-der de titel 'Stop de

verarming van de zorg' 1 _lk

zal die hehartigenswaar-dige kritiek hier nict her-halen. In plaats daarvan zal ik de vraag stellen of vanuit de dcugdcthiek ecn constructicve bijdragc ge-lcvcrd kan worden aan het denken over ccn

maar-waar voor een programma

Profdr.

PJA1. ua11 voile, passende zorg. Die

waarvan men wei weer dat

Tongcren

bcnadering mag verbazing

hct nog uitgevocrd moct worden, maar wekken, maar is mindcr vrecmd dan ze

ze kondigt dat aan in het lriomfantelijk lijkt. Hct begrip 'maat' heeft immers

vertrouwen dar zorgaanbod en zorgbe-hoefte naadloos op elkaar kunnen aan-sluiten. Wie kijkt naar de praktijk van de zorg, en naar de wijze waarop de zorgsector in Nederland zich

ontwik-ccn belangrijke gcschiedcni'> in de tra-ditie van de deugdethiek Omdat het huidige spreken over maat echtcr ver van die traditie lijkt algedwaald te zijn. begin ik met ecn korte kritischc <,chets

van het huidige -.preken over maat, zo-al-. dat in de uitdrukking 'zorg or maat' doorklinkt.

Zorg op maat

• ~len hodt niet huitengewoon wantrou-wJg te zijn om te vermoeden dat een leuze a!-. 'zorg or maat' pa-.t in onze titd. al-. een tijd die heheer-.t wordt door reclame. Onze tijd i-. een tijd van reclame, een tijd waarin we verleid worden -.pullcn te kopen door de

aan-trekkelijkhcid van de verpakking

waarin ze worden aangcboden, of door de plaatje-. ol de kreten ('nieuw•') die op die vcrrakklllg -.taan. Uat geldt niet ai-leen voor ondernemingen die hun pro-ducten verkopen door ze in aantrekke-lijkc verpakkingen te -.torpen, maar ook voor organi-.atie-. die zichzelf ver-koren door een aantrekkeliik heeld van zichzell te pre-.entcrcn zc werkcn aan hun imago, hcct het dan. Dat litkt ccn van de helangrijk-.te redenen waarom ollcrlci organi<.,atic-. tcgcnwoordig nict mccr zonder een '111issio11 siiiiCJIICIIi' kun-nen.

I )c rcclan1c \Vaarn1cc hcdrijvcn en orga-ni-.atie-. elkaar orjagen produceert een heeld van bet rroduct, waardoor we verlcid worden het te kopen. Ze voedt en rrikkelt onze verheelding, zodat we eerder o11Zcc eigen fantasie kopen dan het rroduct dat daarin zit ingepakt \)e

'' I )czc tcht is 3c uil,jnl'crktc Pcrsic '""' WI uoonlracht die f\111/ P<lll Tou,JCITIJ hield tl}de11\

/Jet ullll}res Pllll de K11tho/ieke \'ne11i1}i1uj '"'" Zor,}IIISiel/ill,}cll ( K VZ). a per 'lou} 0111 111<1<11' l11 het Pocnj<111r

z,Ji

m1 l11111dcl Pmchi;11c11 ll'dllrill

o11,/cr 1111dere oak ,/e uoordr11chtl'l1 Ullll /'dslor

i\I<Jriekc i\leycr, Do111 ./now Witbu11 m de

/Jooq/mmll Cor Sfmcllll'ellhm},

Cod11

Fmhiks,

l;~u)ues

,/c

Visscher e11 .los KoldCJPci; <Jcpuhli-ceer,/ zulle11 1J1orde11.

(i\

I. flljlle!l!JJm},

P

1'<111 To111}CITI1, red, Zan} 0111 111<1<11, /),wJOll 1 '1'!H.)

( IJV I 'lH

leuze 'zorg op maat' lijkt thuis te horen in deze cultuur; het i-. cen imago waar-mee een hepaald soort zorg zichzelt wil verkopen, zoal-. een reclameleuze op een verpakking .

Wo11trouww

Wie kritisch wil comumcren, zalmoe-ten lcren door de reclame en de verpak-kingen heen te kijken- hctgeen niet al-tijd gemakkelijk i-. Wie durft nog de motorkap van een auto open te doen,

a\-, er zein mooie jullrouw op zit7 Ecn

heprocfde tcchniek om je niet door de reclamc te Iaten mi•;\ciden, hestaat erin haar lctterlijke boodschap wantrouwig om te kcrcn. Natuurlijk klopt bet niet

altijd helemaal, maar - probecr het

maar eens uit - heel vaak verraadt de reclame bet zwakkc punt van het pro-duct, doordat ze het tcgcndccl al-.

voordcel crvan af I icheert.

F.

en

zeep-middel waarop met grote letters 'nieuw' -.taat, is waar-.chijnlijk weer hetzellde a!-. altijd Len product dat wordt aangc-prezen al-. 'andcrs dan anderen' had h\ijkhaar niet-. waarin het zich kon on-der-,cheiden. Wanncer we de leuze 'zorg op maat' op die manier lezen, zou ze wei eens kunnen -.raan voor cen zor-gelozc matiging ol hezuiniging, en ccn matelozc ontkenning van wat zorg ei-genlijk i-.

Misschien wortlt de bood-.chap van ma-tiging wei heel -.luw verpakt doordat de

tern1 'tnaat' de suggc'-.tic van het

vcr-I

f-marketing van de zorg. lk noem hier ai-leen kort twee punten van kritiek, die beide samen tc vatten zijn onder de ti-tel 'vcrvrcemding' Het klantvocahulaire dreigt zowel de zorgvrager als de zorg-verlcner te vcrvrcemden van zijn iden-titeit.

Vervreemding

Ongetwijtcld is het mogelijk om zorg op te vatten a], een product, dat wordt geproduceerd. verkocht en atgenomen; cen product dat cen prijs hedt en waar-voor cen markt is. Die markt kan be"i"nvlocd worden, aan de vraagzijde bijvoorbceld door reclame. Het prijsni-veau op die markt kan he"invlocd

wor-den, bijvoorbeeld door

heeft. Als de koop gesloten is vcrdwijnt de gedicnstigheid; voor de ka'iSa mag je weer gcwoon in de rij staan wachten. De onwezcnlijkhcid van dczc klant-vriendelijkheid zou de zorg wei eens op een heel specialc manicr kunnen be-dreigen. lk noem ccn enkel punt hct vcrnwedcn dat het klant-denkcn tunc-tioneert om contradicties die de zor-gaanbiedcr ervaart te vcrdoczclen. Hoe kan ccn arts ol ecn vcrplccgkundigc zich hct ene moment vol toewijding richten up de vraag van ccn patient om cen zwangcr<,chap at te breken, en het andere moment met dezcltde toewij-ding op de vraag van een andere pa-tient om hulp om zwangcr te worden.

ot op de zorg om ecn tc concurrcntie. Het hele

jar-gon kan nok op dit seg-ment van de markt, het

segment dat H. Achterhuis

jaren gelcden a! "de markt

van wclzijn en geluk"

De leuze 'zorg op

vroeg geborcn baby in

lc-ven te houdenc

maat' verraadt een

commercieel model,

dat bedreigend lijkt

De spanningen die dat bip1a onvcrmijdeli)k moet geven in de persoon van de arts ol vcrplegcr, wor-noemdc van

voor de zorg.

worden gcn1aakt.2 den vvcggcwcrkt in het

En toch i'i ecn patient

geen klant. Hij zockt niet het product dat hem het mccst aanstaat (via een priJs-kwalitcil vcrgelijkingl, hij zoekt hulp. Hij komt niet winkelen, maar hij is in nood. HiJ wil geen product, maar moet verzorgd worden. J\1aar nier ai-leen de zorgvragcr, ook de zorgaanhic-dcr wordr in zijn identireit bedreigd door hct klantvocabulaire. lederecn kent die typischc vriendelijkhcJd van winkelier'>, die- vaak pijnlijk duidehjk-een dec! is van de '>traregic om te vcrko-pen. Nergen-, wordt zoveel hulp aange-boden als in winkek "Kan ik u mi'>-'>chien helpen, mcncer'" Men schrikt zells voor archa·isch raalgebruik niet tc-rug, "Waarmec kan ik u van dicnsl zip1!" Meestal duurt die gcdicnstigheid rotdat de klant zijn kcuze gcmaakt

klant-model. !)at maakt

de gebodcn zorg inccn~ nict nlcTr

tc-gensprckclijk. maar in aile gcvallcn idcntiek, het is immer'> steeds dar war de klant wil. Maar kan een zorgaanbic-der werkelijk op dezcllde manicr

OJl-vcr~chillig ".taan tcgenovcr de vrt~ag

van de patient, a]., de vcrkopcr, die het uitcindeliJk ccn zorg zal zip1 ldat wil

zeggen gecn zorg zal zijn J we ike

brock de klant koopr- a is hij maar bc-taalt7

ECf1 !lnder model

De leuze 'zorg op maat' vcrraadt ccn commcrciccl model. dat bcdrcigcnd lijkt voor de zorg. Voorzover hct mo-del sprcckt van matiging, hctekcnt dat doorgaans bczuiniging en ontlecnt het zijn norm niet aan de inhoud van de

zorg, maar aan de heschikharc midde-lcn. De norm is puur formccL hoc gocdkopcr, hoc hetcr. Voorzover het model duidt op klantvriendelijkhcid, ontlccnt hct cvcnmin zijn norm aan de aard en inhoud van de zorg, maar slcchts aan de wens (en de koopkracht) van de klant. In bcidc gcvallcn zcgt 'maat' dus nicts over de kwaliteit van de zorg, maar slechts over cen bepaald soort, namclijk de cconomischc, kwali-tcit van hct pnKc'> waarin cen product

- 1n dit gcval zorg - gcproducccrd,

aangchodcn en afgenomcn wordt.

Tcgenover dit commercii'lc model dat vcrscholcn zit in de leuze 'zorg op maat', wil ik in hct volgendc een ander model plaatsen, het model van de deugdcthick De traditic van de deugd-ethick bn ons wei Iicht hclpcn te sprc-kcn over n1a.:1t op ccn llElllicr die tnccr met de inhoud van de zorg vcrhonden is. De notie 'maar' is min-,tcns op twcc manicrcn aanwezig in die deugdethi-schc traditie Niet aileen is de maat ol matigheid een van de deugden die worden bcschrcvcn, zells ecn van de

zogcnaan1dc kardinalc dcugden, n1aar

ook spcclt zij een centrale rol in het hcgrip van de dcugd in hct algcmeen. t'vlct dit laat<,te wil ik heginnen - ook al om ecrst in grote lijncn dat model van de dcugdethiek tc kunnen pre-,en-tcrcn.

De maat van de deugd

Hct model van cen dcugdcthick is voor hct cerst systcmatisch ontwikkeld door Aristotclcs, mecr dan twcc duizcnd jaar

geleden.1 _{Hct is vcrvolgens door}

allcr-lci auteur". en "'tron1ingcn vcrdcr ont-wikkcld, en maakt tcgcnwoordig weer steeds mccr opgang. lk bepcrk me in hct volgende tot ecn paar clcmcntcn uit de wijzc waarop Aristotclcs de deugd dcliniccrt.

(ilV I <JH

Geen maatlat maar een ideaal

Op de eerste plaars moctcn we ons re-aliseren dat deugdethiek gcen cthick is die normen of regcls voorschrijft. Er

zijn - grofwcg - twee soorten van

cthick. De nonncthiek zegt wat clke

n1cns in ieder gcval rnoet docn, of nog

strikter gcformuleerd: wat hij moct Ia-ten. De doelethiek geelt aan waarnaar een mens moet streven en hoc hij aan dat strcvcn het heste vorm kan gevcn. De eerste is ccn cthiek van de grens. Ze zcgt cigenlijk aileen waar de grcns ligt die jc niet mag ovcrschrijden. Wie dat wei doct, begaat ecn ovcrtreding en is tout Over wat gocd is zegt dczc ethiek eigcnlijk niet zo vee!. De tweede daar-entegen is ccn cthiek van hct idcaal. Ze zcgt niel zozccr wat foul is, maar heschrijlt her gocde Ieven als ccn ide-aal dat jc mccr of mindcr kunt hena-dcren. De dcugdcthiek hoort in dczc twecdc snort van cthick thuis. Deug-den zijn gccn wcttcn waaraan icdcrccn zich moet houdcn. Hct zijn manieren

waarop pcrfcctic, volmaakthcid,

waarop het ideaal bcrcikt of henaderd kan worden. Dcugdcn zijn de houdin-gcn waarin hct gocde Ieven zich con-crctiscert.

I

1-Fr zijn du-, velc verschillende deugden Plato nocmt de vier bebngrijhte (kardinalcl deugden wijsheid of ver-'>tandigheid, moed ot dapperheid, maat

of matigheid en rechtvaardigheid

Aristoteles wa-, de eerste die niet aileen die verschillcnde deugden beschreef (hij noemt er nog veel meer dan deze vier), maar die ook meer in het alge-meen probeerde aan tc geven wat voor soort houding de deugd eigenlijk is.

/)e dnu;d is

m1

midden

Fen van de belangrijkste en meest be-kendc kenmerken is dat de deugd altijd ecn midden is. len voorhceld kan dit verhelderen. De deugd van de moed i., de deugdzame houding inzake onze \vaarncrning van en onzc cn1otic.;.; in verband met gevaar. Die deugd is cen midden, en wei tu<,<>en twee cxtremen Het ene extreem - voor wat betreft de

waarneming - is dat van degene die

ovcral gevaar ziet en altijd op zijn hoede is, het andere dat van degene die zich nooit van gevaar bewu<,t is. Het midden hestaat erin op het jui<>tc

mo-ment en in de juiste mate aandacht te

hebben voor het gcvaar dat jc bedreigt Vervolgens- voor wat betrctt onze

re-acttc op dat gcvaar dot \VC waluncnlcn

- zal het ene extreem erin hestaan. aile gevaar te ontvluchten; dat noemen we latheid. Het andere extreem he<;taat erin altijd maar op het gevaar

attestor-men, zonder gocd je kan<,en te

bereke-nen; dat noemen we overmoed. De moed ol dapperheid is het midden tu<;-sen die twee cxtremen.

Toe

/JtlSS

i

1li}

Voordat we verder gaan. kunnen weal proheren de tot nu toe genoemde ken-merken toe te pa<;sen op het domei n van de zorg Dat de deugd geen regel is maar een ideale houding, herinnert ons

eraan dat de deugdethiek niet gehruikt kan worden als een '>OOrt checkli<;t. Het gaat cr eerder om je geleidelijk aan te oefenen in een hepaalde houding. In een deugdelijke ot deugdzame zorg zal het niet gaan om het oplcggen of

vol-gcn van ccn regcl, lllJJ.r om hct

ont\vik-kelcn van een cultuur, waarin de jui<;te houding aangelcerd en geoefend kan worden. Dat de deugd een midden is, impliceert onder meer dat je steed<> op

minsten-, twee manieren ernaast kunt zitten: je kunt zowel te vee I als te

wei-nig doen, zowel te hoog a]<, tc laag

mikken. Het gaat crom 111 de deugd, de juiste maat daartuS'>en te vinden.

bgenlijk zouden we voor een

toepas-sing van de deugdethick op hct domein

van dc zorg moctcn analyr.;crcn \VJt

voor soort r.;trcvi ngcn, \vaarncnli ngcn en crvaringcn hicr in hct gcding zijn, en vervolgcns probercn aan tc geven wat inzake al die '>lrcvingcn en ervarin-gen ccn tcvccl en ccn tc wcinig zou zijn, om langs die weg het juiste mid-den tc kunnen hcpalen. Zonder dat nu in extenso te doen, kunncn we aannc-men dat het hier gaat om ervaringen van nood, lijden. verdriet en pijn. Zowel de lijdende (de zorgvragcr) al-, de helpende (de zorgaanhieder) kan

daarvoor cxtn_·cnl gcvoclig ol cxtrcctn

ongevoelig zijn Die gevoeligheid zit niet aileen in de mate waarin iemand het zich aantrekt. maar ook al in de mate waarin hij het opmerkt, waar-nccmt. Neemt iemand aileen de pijn of aileen het verdriet, of heide waar" Het zijn vervolgens stuk voor <,tuk ervarin-gen die een appcl doen op deervarin-gene die waarneemt 1\laar dat i-, ccn gccompli-ceerd appel: een vraag om hulp, om troost, om aandacht, enzovoort. De deugden in verhand met zorg heh-hen du<, op de eerste pbats te make11

met ccn jui"tc wJJrncnling, ccn Jdc-quate crvaring. ln dat hetrelt niet ai-leen de waarneming door de zorgaan-biedcr, maar ook die van de zorgvragcr. Een deugdcthi<.chc henadering ziet die twee niet a], klant en producent/verko-pcr in een economi'>che relatie verhon-den, maar al, morelc subjcctcn, die beide mccr of minder deugdzaam kun-ncn zip1 Dat hetekcnt dat de patient niet koning klant is, aan wie ik mij als winkelier onderwerp, maar een mede-moreel <,ubject die ik ook kan aampre-ken op zijn eigen deugdzaamheid, of gehrek daaraan. AI, morelc <,uhjecten zijn men<,en elkaars hoeder en opvoe-der De vraag van cen klant is mij a]<, winkclicr heilig, maar de hehoefte van ecn medemoreel <,ubjcct meet ik aan hctzelfde moreel ideaal dat ik ook zelf na'>lrecl

lfet 111iddm is relaticf

Overigen'> i'> dat gcen lcgitimatie voor cen onheperkt morali,me tegenover de

(I lV I 'JK

Uoto

D1rk Hoi)

onderda-I

f-nigheid, cnzovoort. De relativitcit van de deugd implicecrt geen relativisme. Hct zou dwaas zijn te zeggcn dat hct er niet toe doct wat je kie.,t, 'omdat hct te kiczen midden toch maar relaticf is' Wat hct juiste midden is, hangt af van de situatie, maar er is in elkc situatic wei dcgelijk ecn echt bestc, en je kunt er ook echt naast zitten.

Oefening en voorbeelden

Om het juiste midden te vinden is zelf-kennis nodig (want wat jc moet docn, hangt af van wie en wat je zell voor ie-mand bent), en ocfening; want nie-mand kan in clke situatic opnicuw ccn omvattendc analyse makcn van aile omstandighcden, om daaruit vervol-gcns af tc leidcn wat hct beste is om tc docn. l'den zal z1jn emoties en neigin-gcn getraind mocten hcbben, zodat zc als vanzelf op de juiste manier zullen rcagcrcn in clke vcrschillcnde situatic. Deugd vereist crvaring, en vonning en begcleiding in de tijd waarin men nog niet crvaren is. Daarom ook zijn

voor-beeldcn van zo'n grout helang.

lcdcreen kent ze, die dokters waarover paticntcn rocmen, omdat zc aandacht hcbben, omdat ze de nwns achter de patient zicn, omdat ze wetcn mec te lij-den, enzovoort.

Hetzelfde gcldt voor verplegenden en de andere actoren in de zorg. Hct zijn die voorbecldigc voorbcclden van wic we kunnen lercn hoc hct moct. Zij zijn als de ervaren timmerman, die ook niet kan uitlcggen waarom hij prccies doet wat hi) doet, maar die wei met onfcil-bare zekerheid steeds het juiste gcrced-schap en matcriaal pakt. Zo iemand heeft geen maatlat waaraan hij meet wat hij doet, maar hij is een maat voor dcgene die her moet lcren. Hct voor-heeld is de maat. Het is een cigen en

ci-gcnaardig soort weten dat zich toont in die voorbeclden van ervarenhcid. Dat weten hecft allcs tc makcn met die bc-paaldc deugd waar het ons nu vooral om te doen is, de deugd van de maat.

De deugd van de maat

Zoals gezegd is de maat cen van de voornaamste dcugden in de klassieke deugdethick, maar cen die vecl wordt misverstaan. Onder invloed van ecn be-krompen moralisme en van cen vcr-keerd begrcpen ascese, is de maat ge-wordcn tot matigheid en is die soms verworden tot de boodschap dat min-dcr altijd beter is. Dat is een grove ver-simpcling, die misschicn wei hieruit voortkomt dat hijna nict'> zo mocilijk is als het vinden van de JUiste maar. voor veel mcnscn is matig drinkcn of roken nog vccl moeilijker dan helcmaal nict. Omdat het zo mocilijk is om maat te houdcn, versimpclcn we die maat dan maar tot de matigheid van de onthou-dlllg. i\laar de deugd kan cigenlijk nooit in ecn dergelijkc ncgativitcit be-staan, deugd is nooit een ncgatie of on-dcrdrukking van natuurlijke ncigingcn, n1aar cen vorn1ing crvan. Voor dcgenc die maat wect tc houdcn is totalc ont-houding even mateloos als de ovcr-maat.

Eigenlijk is de deugd van de maat de houding die- als vanzelf- in allerlei

si-tuaties de juistc maat, dat IS• de maat

van het midden, weet tc vindcn en tc houden.

lk denk dat we kunncn zeggcn dat de deugd van de maat van tocpassing is op aile verlangcns die gemakkclijk grcnzc-loos en mategrcnzc-loos worden. En misschien zijn ze dat wei allcmaal.

Andre Comtc-Sponville, ecn hcdcn-daagsc hansc auteur die een mooi hock hecft gcpuhliceerd waarin hij op

<;icke wijze de grote deugden he,chrijlt, zegt dat die grenzeloosheid eigenlijk

niet zozeer in de verlangens zit, maar

in onze vcrheelding. 1 _{Onze begeertes}

komen wei tot rust al-; zc bevredigd ziJn, maar onze verheelding zweept ze op tot over die natuurlijke grcnzen heen. Fn dan steilen we om de heme! voor al-; een 'ceuwig' ga<;tmaal ot prik-kelcn we op andere 111anicren onze tan-ta-;ie 0111 de ge<;tilde begeerte weer te wekken. Voor een adequaat hegrip van de deugd van de 111aat moeten we daaro111 kijken naar al die 111ensclijke verlangeno; die door de verbeelding grenzelom ge111aakt kunnen worden. lk denk dat dat een 111ogelijkheid is van aile 111enselijke verlangens, en zal pro-bcrcn dat uit tc wcrkcn in een toepa<;-sing op de situatie van de zorg.

rol <;pelen in de zorg, en vooral hoc de verheelding ze dreigt grenzeloos te

maken. lk ged van aile drie slccht'i een

voorbceld, steed-; hetrokken op een andere groep van hetrokkenen in de zorg.

Hebbm- de f)(llif"rJt en zijn gezondheid

Ons verlangcn om te hebben kan opal-lcrlei wijzen grenzelooo; worden. De <;al11enleving van overvloed waarin wij wonen 111aakt dat op veel manicren dui-delijk: naar mate we mecr hehben, io; er 111eer dat we nog bcgcren te bezitten. Elke vcrvulde begecrte lijkt slecht., de aanlciding tot nieuwe begcertcn, en

onze ovcrvloed lijkt paradoxalerwijze

de oorzaak van de schaarste die we me-nen waar te nemcn. De paradox is ove-rigens wei degclijk te begrijpen. We

zijn niet tevrcden als we Zo'n uitwcrking kan

ai-leen maar bcpcrkt en

<;chctsmatig zijn: de

men<;e]ijke verlangens zijn

te vcclsoortig lk duid

slcchh een <;chcma aan, clat gebruikt zou kunncn worden voor cen analy-;c van hct terrein van de

Mateloosheid in de

nu hehhcn wat we willen

hehhcn, omclat we de ze-kerhcid wiilen dat we het zuilen hehhen a!, we hct later weer zuilen wiilen. Dus wiilen we een twecdc auto en voorraadka'>t, en-zovoort. ln we willen cen

zorg is minstens

voor een deel toe te

schrijven aan die

mateloze vraag.

zorg, en een tocpa-,sing van de clcugd van de 111aat; voor een soort moreel zellonderzoek dus. lk neem mijn toe-vlucht tot cen kla'i'iiek schema, waar volgem de 111ensclijke vcrlangem wor-den sa111engcvat 111 de driedeling van het verlangen 0111 te hehhen ( tc bczit-ten), om te kunnen (kunne11 doen, het vcrnwgcn ot de macht hebben) en om te zijn (en te geldcn, onze gelding<;-drang) Hct meest herkenhaar zijn die dric typen van vcrlangen weilicht in hun kwaliJkc cxtre111cn van respcctic-velijk: hehzucht, hccr-;zucht en eer-ZLICht. We zoudcn kunnen kijkcn of en op welkc manieren die vcrlangcns een

( llV I 'IH

vcrzckering voor hct geval dat we, door wat clan ook, die dingen weer verliczcn. Het verlangcn om te hchhen wat we nodig hebbcn, wordt -,teed., mccr een verlangen om zeker te zijn dat we hct altijd zullen hehhen: ze-kerheicl voor aile Ol11'itandigheden en een vcrzekering tcgen aile toeval.

ge-I

f-brekkigheid prohercn we op allerki

manieren uit le ,]uiten, de,nood<; door

te verklaren dat wij er niet mecr will en ziJn a]<; we er nog <,lecht<; gebrekkig kunnen zijn. Hct i'> niet aileen de 111edi-'>che technologie die <;teed, mecr 1110-gelijk maakt, het i'> ook de vraag van de patient die <,teeds meer nodig maakt.

1\ 1atelomheid in de zorg i'> mimtcm

voor een deel toe te <;chrijven aan die nlatclozc vraag.

Tegenover de grcnzeloze, mateloze be-geerte 0111 te hebbcn en zich van het hezit te verzekercn, <,taat ecn maatvolle houding, die het nodige vergaart, maar voor wie het bezit geen oh<;essie wordt; de houding die nog ieb van de evange-li<.che onhczorgdheid houdt (zie de vo-gel<; in de Iucht en de lclicn op het veld; en laat de dag van morgen voor zichzelf zorgen). Natuurlijk i<; dat een ri,kante houding, maar de gcdachte dat risico zovcel mogelijk zou moetcn wor-den uitgesloten is jui<,t een effect van dte mateloze houding. De deugd van de maat weet nict aiken te zorgen voor zichzelf, maar ook te aanvaardcn waar

die zorg haar grenzen vindt.

k

kunt

niet altijd alks hebben, je kunt niet eeuwig jong hlijven, niet aile lichamen kunnen aile<..

Krmne1t

-de mmuu}cr c11

zijtt

ori}mtisatic

Het verlangcn naar kunnen, macht, be-heer<.ing kwam ook in het vorige tu<,<;en de rege]<; door al ter <;prake Net a]<, al-lerlei andere organisatie<;, wordt ook de organi"atie vJn de zorg "teed~

gcconl-pliceerder. Steed, meer men<,en doen een heroep op <;teeds mecr voorzienin-gen. Naar verhouding tot de mogelijk-heden komen er minder 111iddelen be-'>Chikbaar. Steed<, 111eer '>pcciali'>men ontwikkelen zich of raken bij eenzellde

pattcnt hetrokken. Steed<; 111ecr

deel-tijdwerkers verduhhelen

langzamer-hand het aantal betrokkenen.

At.,tem-ming'>prohlcmen ztJn hct gevolg f-:r

komen steed, meer procedutT'> die moeten zorgen dat aile betrokkenen van elkaar<; handelcn op de hoogte zijn; er 111oeten '>teed<. mecr men<.en in het kader en in de organi<,atie werkzaam zijn om die pnKedurc<; te ontwikkelen. te <,turcn en te controlcren; '>teed'> 111eer zorgenden moeten mcer ti)d he<,teden atln rapportagc, con1n1unicatic, cnzo-voort; en moeten er weer nieuwe pro-cedure<. ontwikkeld worden om te zor-gen dat de kwaliteit van de zorg hewaard wordt en controleerbaar hlijtt, en du<; zal er weer minder tiid he<;teed kunnen worden aan de zorg, omdat die tijd nodig i<. voor de hehcer<;ing van de zorg.

NatuurliJk i<. dit een veel te '>i111pli<;ti.,ch beeld van wat cr geheurt, maar het lijkt me niet gcheel hezijdcn de waarheid. Het i'> cen voorheeld van de manier waarop on<; verlangen om te kunnen ( te beheer<;en) matelom wordt. Ook het vcr<,]avend karakter van de grenzclom wordende begeerte kan hier worden herkend, voor veel betrokkenen li)kt het een onvcrmiJdelijke ontwikkeling Net zoa]., de vcr,Jaatde rokcr wei wcct dat hi) zou moeter1 matigen. maar er-om de moeilijkheid daarvan de baa<; te

kunncn ~ ecrst nog n1aor ccntje

op-<;teekt, zo ljJkt de doldraaiende organi-<,atie hijna onvermiJdelijk zijn heil te zoekcn in nieuwe procedure<. en tech-niekcn tot hehcer<;ing Het lijkt op zi1n plaat<. om hier te herinneren aan de deugd van de maat, die hct jui'>te mid-den vormt tu<,<,en li!IIIrr f.1irc er1 totalc

bchccr~.,ing, en om tc zockcn naJr \vat dat concreet betekent voor de organi'>a-tic van de zorg.

Zij11 -de zorgverlwer en zijn fnetmtie

Hct vcrlangcn om te zijn of tc ge\den, ten<;\otte, gedt gelegenhcid om niet ai-leen nog ccn andere groep van hctrok-kcncn onder de aandacht tc plaat<;en, de zorgenden zclf, maar ook crop tc wijzen dat matelomheid nict aiken bc-<;taat in ecn tcvcel, maar ook kan hc--,taan in ccn tc wcinig.

1-\et vedangcn om te zijn hedt hctrek-king op de wijze waarop we on<;zclf zicn en waarop we vcrdragcn dat ande-tTn cen hq1aald hecld van on<; hchhen. I )it verlangcn kan op vcr'>chillendc ma-nicrcn grcnzcloo<; worden. Het mec<;t

uitgcwcrkt 111 de traditie "de

matcloos-hcid die zich uit in de iJdelheid: hct vcrlangcn om <;amen te vallen met zijn ideaal via de crkcnning daarvan door anckrcn. lk matclomhcid blijktuit de voortdurendc otlru<;l die crdoor wordt vcroorzaakt: de ijdcle is steeds hezorgd of de ander wei goed over hem dcnkt en raakt vcr'>trikt in de paradox van de atgcdwongcn crkcnning.

,\barer is ook een tc weinig mogelijk: men katl de cigcn kwaliteit

hagatcl\i<;c-rcn uit ang-.,t 0111 haar tc n1octcn

waar-makcn ol rcchtvaardigcn \ct<; dcrgelijks li]kt me <;om<; aan de hand onder zor-gcnden lk gcd tot <;\ot ecn voorhecld, dat on<.., weer zal tcrugbrengcn hij \VJar

we hegonnen: de commcrcialisering van de zorg. Voor ccn tcrugkomdag van de pmtcloctoralc herocp<;oplciding 'ethick in de zorg', maaktcn wij, op vcr-zock van curo..,i".tcn, ccn progran1n1a over hct them a dankhaarheid.' Vclcn hadckn de indruk dat dit ccn helangrijk

thcnlZt \VJ'-,, \Vaaraan ten onrcchtc tc

wcinig aandacht werd hc<,teed. We

he-gonncn de dag n1ct ccn 'sokrati-;ch

gc-<;prck' (ccn hcpaaldc technick, die jc dwingt om zo hcldcr en georgani<;ecrd nwgclijk te dcnkcn en te

communicc-( llV I 'JS

ren met elkaar) over de vraag: 'mag cen hulpverlcncr dankhaarheid verwachtcn van de patient?'

In mijn groep maaktc iemand meteen in hct begin de opmerking dat zij blij wa<; dat er van 'patient' sprakc was, en niet

van 'cliCn( zoal~ -aced~:. n1ccr in zwang

kwam. De zorgrelatic wa<;, zo <;tc\de ze, geen commerciclc rclatic, en icderecn beaamde dat. Het wa'> we!t-,waar moci-li]k om prccic<; aan tc gevcn wat voor relatie hct dan wei wa-;, en wat de iden-titcit van de verzorgende i'>, als hij gccn producent of verkopcr ( toelcvcraarl is, maar daar moe<,ten we dan maar naar zoekcn; en wcllicht had ook het thema dankhaarheid daar wei mee te makcn Toen we vervolgcns op de vraag zc\1 in-gingen hleek echter dat iedereen op vcr.,chillende manieren die cigcn iden-titeit van de zorgverlener prnhecrde weg tc werken in toch weer een soon van economi'>che verhouding.

De mce-,te \eden van de groep meenden dat er eigcnlijk gcen sprakc kon zijn van een vcrwachting van dankhaarheid. De cen zei: je moet gcen dankhaarhcid vcrwachten, want je doet gewoon je werk; en daarvoor wordt je hetaald. Len ander zei: jc moet juist heel argwancnd zijn tcgenover dankhaarheid van pa-tienten, want dankhaarheid i., vaak ecn manicr om jou te dwingen mccr te docn dan wat je kunt of bchoort te cloen. Fen enkcling zei dat hij wei dc-gelijk dankhaarhcid verwachtte, juist ak hij cen patient extra aandacht en tt]d had geschonkcn, maar hij gal na cen tijdjc toe dat die dankhaarhcid dan ccn <;oort extra bctaling was voor wat hij zelf extra had gc'investecrd. Zo waren cr n1ccr <..;tratcgicCn \Vaarn1cc

de

zorgcr~

I

f-rol, in een tunctioneren binnen een re-latie van do ut des, waarin rnet gelijke munt hetaald moet worden.

Waarschijnlijk is de vereconorni'>ering van de zorg niet aileen te wijten aan politici ot arnbtenaren die vanachter hun bureaus de zaak prohercn te be-heersen, maar zit ze ook in de hootden van de zorgers zelf. Ze werkt als een strategic waarrnee men zich bescherrnt tcgen de hoge eisen die zoudcn kunnen volgen uit de erkenning van de eigen bijzonderc identitcit van iernand die zijn tijd gedt voor de zorg van een an-der. Ook tegenover deze angstige ont-kenning van de eigen identiteit, kan de deugd van de rnaat ons wellicht wape-nen.

Pmfd,-. Pa11/ I AI. Prill Toll_qcrcn ( 1'!50) IS IJOo<)lcr,wr ti'IJS<)rriqc cthick arm de Fac11ltcit dn Wi;sbeqcerlc llilll de K11tholieke Lhuumileit

Nij111cqcn, twem Poorzlllcr 1'1111 het Centr11111

Poor Ethiek (CEKUN)

No ten

1\lgr. J\1 .~·tu-.kcno.;, 'Stop de Vl'fJrmlng van de zorg' Zorgredc 2 <,Cplclllhcr I 9<J7, gcpuhll-cccrd 1n Kcrkcli)ke DocumcnlJtiC l~)t)( 167-172

I I Achtcrhlll~, De markt van \vclzl)n en gcluk

Ambo, l~)

An-.totcle'> J\.:ikomaclw .. chc Ettm.'k

AndrC Comtc-Sponvdlc. Kienle vcrhandel1ng tJVer de grotc dcugdcn. Am<:.tcrdam'Antwcrpc!l,

Jt)i)7

Po..,tdoctorale herocpo.,ople1dnlg Ethrck Ill de Zorg, ( ·entrum vnor hh1ck, Katholickc

A

I jaren lang volgen de mee<;te verkiezingsprogramma\ en regeerakkoorden de indeling van de overheidsorgani<;atie op de voet. Men redeneert daarin sterk vanuit de taken die de diverse onderde-lcn van de overheid- met name minis-terics, provincies en gemecnten - nu ccnmaal hehben. De steeds terug-kercnde vraag is: doen zich crgem pro-blemen voor die tot een bijstelling van het bclcid aanlciding geven) llestuurs-kundigen nocmen die methodiek

nuch-ter 'voortmodderen' (muddli119 tlnou9h ).

Cccn wonder dat vcrvreemding van de politick en hct gevoel dat het allemaal niet vee! vcrschil maakt zo wijd verbrcid zijn In hct

stra-tcgiedocument 'Nieuwe

wegen, vaste waarden' en het verkiezingsprogramma 'Samen Ieven doc je niet aileen' is ecn begin ge-maakt met een andere mc-thodiek politieke strate-gieen ontwikkclcn vanuit het gczichtspunt van de samenleving en van de menscn die de ovcrheid

dat naar voren komt, is de volksgc-zondheid.

Geen stelselherziening maar

zorgverlening

De vragcn van degene die hchandeling of zorg nodig hccft, zijn van andere orde dan de talloze andere verlangcns om meer middelen van de overhcid: als het gaat om de volksgezondhcid zijn hct immers vragen van menscn die zich nict of maar gcdeeltelijk zelf kunnen redden. Zowcl een benadcring vanuit hct gezag ('het politieke mandaat') van de ovcrheid als een bcnadcring vanuit het zclfbeschikkingsrccht is eenzijdig en schiet bijgevolg tekort. Waar hct op aankomt zijn de relatics tusscn mensen, alsook de door mensen gevormde or-ganisaties. Zondcr markt-werking of politieke con-trolc moet dcgene die om zorg of behandeling vraagt respons krijgen en met respect worden bejegend Celukkig is dat vaak de 'natuurlijke' houding van hulpverlencrs en

behandc-nodig hehhen.

Proj.dr. EM

H.

laars.

In eerste aanleg is dat

Hirsch

R1llin

voorzichtig gedaan, in het besef dat he-

Het wachten aanpakken

stcndigheid van heleid voor velen cen fundamentele waarde is. Toch is in de koers van de christcn-democratische politiekc heweging nu al zichtbaar dat het daadwerkelijk verschil maakt. Een van de belangrijkste werktcrreinen waar

(\JV I.'JH

opera-z

tic nodig i<;, maar ook om het allc-daag<;c wachtcn in de wachtkamer<,_ Wie inderdaad de relatics in de samen-lcving ccntraal stclt, zal inzicn dat vcr-betcringen daarin nict zullen voortko-men uit grootse reorganisaties, maar uit hct doorlichten van wcrkwijzcn en hct <;timulcrcn van vcrbeteringen daarin. Llitcraard zijn daarvoor (extra) linan-cii'lc middclen nodig, maar minstcm zo hclangrijk i<; ecn ontwikkcling van deze profcs<;ionele dicnsten en organisaties op zo'n manier dat ze snellcr de jui<;tc rc<;pons gevcn.

In het programma wordt dan ook nict geplcit voor grootschcepse vcranderin-gen ol nieuwc 'stclscls', maar voor het doclgcricht wcgnemcn van de knelpun-tcn die paticnknelpun-tcn en gebruikcr<; van

zorgvoorzicningen tcgcnkon1cn. l)at i'l

een uitvloeisel van de verandenng van gezichtspunt. Redcnerend vanuit het gezichhpunt van degenen voor wie de zorg en hehandcling bestemd zijn, be-pleit het programma het wachten mel een grootschcep<; plan aan tc pakken. Er is niet aileen extra geld nodig- hct programma hegroot dit op ccn half mil-jard gulden bovenop de andere extra uilgaven en cfficiellcyvcrhetcringcn -maar cen doorlichting van wcrkwijzcn en ccn mccr op dit bclang van de pa-tient en zorgontvanger gcrichtc taak van de inspcctic.

Een activerende overheid

Ook in andere opzichtcn blijkt deze vcrandering van gczichtspunt voor hct programma van bclang. Dat velcn, ook mensen die zorg krijgcn, weerbaarder zijn gcworden, is enorm waardcvol. Net zo min echtcr als strakkc centrale stu ring- de ideologic van de 'maakbare samenlcving' - tot respect en respon-, lcidt, hclpt ht't blind te varen op het 'maakhare zelf'. De medische

techno-logic moet worden beoordccld mel menswaardigheid a\, uitgangspunt, en cr wordt een minder gccompliccerd <;y<;teem van eigen tinanciclc medevcr-antwoordelijkhcid beplcit. Legalisering van euthana<;ie wordt algewezen - zo-dat de vcrplichting van de oil icier van JU<;litie hlijlt bestaan deze in het con-crete geval te toetsen.

De taak van de overheid is in dezc he-nadcring cen he,chermendc jegens mensen in een kwet<;barc positic- maar dat is nict het enige Overheidsbelcid dat door respect en t-c-,pons worclt ge-kenmerkt, i<; acttvcrcnd ten opzichte van de <;amenlcving: het vraagt om ver-antwoordclijkheid, ecn morelc discu<;<;ic over nieuwe tcchnieken, het zoeken

naar ccn n1cn~\vaardigc uitwcg in de

grcn"ituaties van het Ieven.

Gemeenschapsdenken

lluitcn de gezondheidszorg - i11 het

onderwijs hijvoorbeeld, of hij de

criminaliteit<;bestrijding - is dcze an-dere polit1eke methodick ook van hclang Cemeenschap<;dcnken hoeft -zoals de initiator van het Nc1P

Colllllllllli-lorialliSHI Amitai bzioni hccft Iaten zien

- niets gczapigs te hcbben. Het vraagt geen dominantc ovcrheid noch zelfge-noegzame 1 ndividuen, maar een actieve samenlcving.

Profdr Fi\1 II Hirsch H<illill

/11 de coluHJII tjfi'CII de /edm Pi! II de mfaclie hu11

Jrcrsoo11fi]ke ofJi!ollillrJC11 IPCCI'. Zt; hoJlCII daarHJee

m1 ililllZcl lc r}CPCII uoor rc{lcctic of dchat

De stellingname van Van der Lans inzake maatschappeljke

organi-saties in het decembernummer van Christen Democratische

Ver-kenningen is sympathiek volgens Klop. Hij betwijfelt echter of het

algemeen belang en de publieke moraal hersteld kunnen worden

als we de bureaucratisering bestrijden en de basis, betrokken

bur-gers, weer aan het woord Iaten. Nodig is een visie op

maatschap-pelijke organisaties en de door hen te behartigen moraal, die

bin-dend kan werken naar het eigen bestuur en eigen medewerkers,

naar de burgers en de overheid.

h h

de maatschappclijkc organisa-tics en de

bur-heter bctaald en hehhcn mecr status dan de mcnscn die hct handwcrk doen, waarvoor de organisatie

E

r is cen kloof ocuroeid tussen

gers rond de *~\'1111111!~ oorspronkelijk was

opgc-richt. En ook die mcnsen, vrijwilligers vaak, stuiten

op taak- en

functteom-schrijvingcn die nict

aan-<,luiten op de wcrkelijk-hcid waarmee ziJ te maken hehhcn.

representatic van het hlieke helang en de pu-hlicke moraal De oorzaak von dczc ahvczighcid van hct puhliekc bclang in het dagcliJks Ieven \igt in

bu-!Taucrati'-;cring en

protc<.,--,iona\i..,cTing vJn de nlaat-schJppeliJkc organisatics

Die werkclijkheid is intus-scn wei de enigc

werkc-cncrziJds en hct oprukken lijkhcid die de burgers

van het bedrijlsmatige

Projdr. CJ Klop

kenncn. Door de

ontzui-dcnkcn hij de overheid anderzijds. De ling, de individualisering en de

op-profcssionals in allerki organisaties, va-ricrcnd van de politic, de woninghouw-vcrenigingen, de politieke partijen en de zickcnhuizcn tot de geestcliJkc ge-zondheidszorg zaten tot voor kort ach-tcr bureaus en docn wcrk dat hij hun luncticomschrijving past. ZiJ worden

( llV I 'JX

In dit artikel rcagecrt Klop op hct artikcl 'Wcg naar het vcrkden hcdt

on., wcinig te hicdcn' van fo~ van

v: f-<(

z

<( u ....J I :._) <( <(

komst van themati'>che '>Ocialc bewe-gingen zijn <,teed<, minder burger<, lid

van de vcrenigingcn en ~tichtingcn die

het traditionelc 1111ddenveld vormen. Zij hebben geen achtergrondintormatie mecr over het beleid van deze organi'>a-tie'>. ander-, dan uit de ma<,<,amedia en voor de be-,ten onder hen uit hun

cr-varing in acticgrocpcn en "'ocialc

bc-wegingen, die zich veelal kriti<,ch op-<,tellcn tegenover het georgani-,ecrde maal<,chappelijk middenveld, dat ziJ als hureaucrati'>ch ervaren. Dezc

onzicht-horc ~ZII11C1llcving, \VJJrin hct volgcn-,

los van der Lan<, in ziJn bijdrage aan Chri'>ten Democrati'>che Verkenningen van december I 'l'l7 allcmaal niet zo normloo-, toegaat al-, de

cultuurpe">l-mi-,tcn zcggen, n1oct zijn inzicn~ aan

het Iicht worden gehracht en gehono-recrd. Die onzichthare burger doel het eigenlijk voortrelklijk, I'> <,olidair en wtl het milieu be'>l IT'>pectcren, ak de maat-,chappelijke organ1<,at1e'> hem

llltlar cen 'itcuntjc in

de

rug gcvcn. [)at

i-, een '>ympathieke '>lellingname. Tege-lijk hlijl ik met wat onhehagen zitten. Klopt het echt wat hij <,chrijltc Caat het deze onzichtbare burger<, echt om het algenwen belang ot gaat het hen vooral om op Zlchzell zecr lcgitieme eigen he-langcn in hun directc omgcving' Hcr-'>tellcn we het algcmeen bclang en de puhlieke moraal echt, al-, we de ba-,is weer Jan het woord Iaten en de bureau-uali'>ering heslrijden7

De bureaucratische paradox

I k vraag i'> wat cr achter dezc hureau-crati<,cring '>teekt. Waardoor i-, die op gang gebracht en wat houdt die in '>land' \Vat daarachtcr '>leekt i-, mijm inzien<,: de onbedoelde onteigcning van de <,amcnlcvlllg door de overheid. Onhedoeld. want in de wi)ze waarop mensen zich verantwoordelijk weten

voor clkaar en hun on1gcving, en daar in hun dagclijk~c <.;tJmcnwcrking in vcr-handcn en organi..,atic-, vorn1 aan gcvcn

ligl het fundament van de '>amenlcving. Niet prima1r in markt, overheid ol recht, aldu'> ook het

ontwerp-verkic-zing">progranl 'San1cn Ieven doc jc nict

aileen' van het CDA. Hootdquk 2 van

dJt ontwcrp-program zcgt: "W'at

nlcn-<,en hindt i'> het helc <,cala van wijkvcr-banden, paticntenorg<llli'>atie-,,

'-J1<ntor-gani..,atic-,, organi..,atic.., voor vrcdc en <>ntwikkcli ng'->~OillCil\verki ng,

vrc>uwen-milieu-, comumenten- en andere

hewc-gingcn, he'->turcn VZin '->cholcn.

zickcn-huizcn en zorgin-,tellingcn. ot kcrkcn en icvensbe-,chouwelijke organi'>Jtic'>,

tot vokhcvv'Cging, ondcrncmcr"'orgoni--.;atic"' en land- en tuinhouworgonl'-,Otic~.

Daar kunnen men<,cn hun idealcn reall-scrcn. helangcn hehartigcn ot aan hun ledomgcving vormgeven. Daar ligt ook de voeding-,hodcm voor het maat-'chappeli,k vermogen tot verandcring

en 0111 aan nicuwc uitdogingcn tc

hc-antwoordcn. D~t net van vcrhandcn en organisatie-, mogeliJk maken. he-,cher-men en '>timulcren i'> een cCT'>le ta~k van de ovcrhcid."

1\ laar het program vervolgt· "Vaak 1s die

ovcrheid cchtcr ccn hcdrciging,

\Van-neer particulier init1atid en per<,oon-lijke verantwoordeiiJkheid wmden vcr-vangcn door amhtcli,ke quring en

cigcnhcquur \vordt ovcrgclatcn oon

prolc'i,ionelc de-,kundigen." Voorhceld van het eer<,tc i'> het aanlcggen van

bu-tToucTZiti'->chc critcriZI voor hcko'->tiging

die door de hetrokken organi-,atlc

gre-tig nagcvolgd worden op qraHc von

'>llh'>idieverlie'>. De acluelc '>ituatie rond de creche-, i-, daarvan een trellcnd voor-heeld. We zien daar de hureaucrati'>che

paradox in werking: tcr \ville von op

zichzelt goedc doelcn va11 rechhzeker-lwid en kwaliteit wordt het particulier

1nitiatict oan hcko'-ltiging'-lvoonvaardcn vcrbondcn, die ook i11 de inqcJIIIlgcn weer ccn zckcrc male van bureaucratic zullcn uitlokkcn. Lr moctcn immc1·s he-lcidsplanncn worden

ingc-is voor haar nicl aileen onzichtbaar ge-\Vordcn, llliJiJr volgcn'-1 -.;on1n1igcn door de individualiscring ook principicel on-kcnhaar In arrcn mocde proheert de

overheid nu om overal zo-dicnd om bckmtiging tc

vcrkrl)g<:n. ( )ok de poli-tickc partijcn staan aan hct begin van d1t proce'-1 nu minister J)ijk-,tal bcrcid is hen tc gaan subsidicrcn,

maar 1n rud daarvoor ccn

Maatschappelijke

vecl mogelijk

marktwcr-king en bcdrijfsmatig den-ken 111 le vocren. De markt zal als werkzamc llll'tlihlr

/J,,u/

vraag en aanbod allo-LC1Tn, waar de

burcaucra-tle van nvcrhcden en

maatschappeliJke organl-saties niet toe bij machte is Het bcdrijtsmatigc

dcn-k~n rukt op in organi'-latic'-1 en bij ovcrheden die naar hun aard hekmaal geen

bedrijt zijn lcdereen

wordt ineens ofwcl gebud-g<:lteerd en aan de hand van kwant1tatieve rcsulta-ren algerekend op hct pro-duct war hij neerzet, ofwel

verantwoordelijk-heiden

betrokkenheid

moeten weer tot

act1vi lei ten plan

vraagt.

hun recht komen en

;\Is gevolg h1crvan hceh in maatschappeliJkc mganl-satics en instcllingen het pn>lc<;<;ionek he<,tuursmo-del de overhand gckregen. i)ll ten koqc van bcquur en parlicipatic do<ll. bc-trokkcllcn zell In de algc-lopen JaiTll hchbcn we hct

de sturing van de

samenleving moet

worden

teruggebracht bij

burgers en hun

organisaties.

oprukkcn van n1anager'-l en

het raad-van-bc<;tuur-mockl in de non-pmlitinstcllingen mecgemaakt, die de plaals lnnamen van de omspronkelijkc

VC1Tniging'-l- en '-ltichting'-lhec.;tuurdcr'-1

d1e uit de idcclc achtuban gerckrutecrd werdcn. Zulke prole<;<;ionclc bcstuur-ders wetcn vaak ecn clkctievc legcn-macht op tc bouwen tegen de bezuini-gcndc ovcrhcid, n1aar vcrvrcclnden even vaak tcgclijk de organi'-latic van de

oorspronkcl1jke achterban en de

1dcakn die die achtnban drcd. Fn zclls de e1gcn hnocpskrachtcn zuchtl'n on-der de voortdu1Tnde reo1·ganisatics en hezuinigingen die hun radcn van bc-stuur doorvoeren

Cevolg is dat de relatics mel maat-schappelijkc organisat1es voor de over-heid ccn gmtc mate van <,troperighcid krl)ge11 en voor de burgers al-,tandcliJk-hcid. De ovcrheid zit daarhij vaak mel de handc11 in her haar. De samenlcving

l I lV I 'JS

de burger krijgr cen budget waannce hij dil'n<;tcn kan inkopcn. Op dat laatste hcbbcn veel bcstrijders van de bureau-cratic hun hoop gcvc'-ltigd, n1aar hct i'-1 de vraag ol zulke marktverhoudingen

de burger wcrkcliJk helpen ,~>vlarkt­

rclatic'-1 vcrgcn inln1LT'-~

consun1enten-soevereinitcil en die ontbreckt nu jui-,t

al~ burgcr'-1 van\vcgc hun rclaticvc

on-kundc hulpvcrlcners moctcn raadplc-gen.

Onteigening stopzetten

7:o 'onteigencn' overheid en markt,

door burcaucrati'-lcring ~n

conlnlcrcia-lrsering, de samcnlcving aldu-,

'Samcn-levcn doc JC niel aileen', artikel 2. 1.2.

l_)at proce~ van onteigcning n1oct

u.:

z

:u.: ::L . ...J ,:Jl -1--<t ·<t

:L:

worden teruggehracht hi) burger<, en

hun organi'iatic'l.

Op een hepaalde wijze zullcn we daar-hij de ovcrheid nodig hlijven hehhen. Het liheralc plcidoot om de maahchap-pelijke organi<,atie<, weer vollcdig over te Iaten aan het <,pontatle initiaticf en aan hekoqiglllg uit zelf hiJeenge-hrachte middelcn, zal hun hetekeni<, margina]i<,eren ol voorhehouden aan de welge,telden, dte het kunnen hetalcn en de <,pon<,or<, die er profiJt tnzien. Dat zal cen geweldtge maat-;chappeliJke on-geliJkheicl teweeghrengen en vee] van de cloclen uit de <,ocialc grondrechten onhereikhaar maken. lk clenk dan ook dat marktwerklllg en hedrijl<,matig denken niet de op]o<,<,ing vormen. t'..\aat<,chappclijkc organ~<,Jtie' zullcn zoncler overheid<,optreden onmachtig hlqven om hun rol tc vervullen. De hu-reaucrati<,chc paradox kan niet worden opge]o<,t door de overheid,hemoeieni<, al te <,challcn Wij willctl niet terug naar een nachtwaker"taat. De in de <,o-ciale grondrechten tcrecht erkenclc zorgplichtcn vergen )uridi,che

waar-horgcn en hcko...,tiging-.'->y'-.tcnlcn voor

de maat-,chappelijke organi<,atie<, die deze in<,panningwerplichtingen moeten

rctdi...,crcn

Het prohleem vraagt daamm niet tcrug-tred, maar een andere op<,telling van de overheid: "Een andere henadering in he-lcid, be-,tuur en regulcring. lmtrument i<, het ontwikkelcn en ver<,tcrken van het vennogen tot maat<,chappelijkc

zellrc-gulcring door burgers in en tu'iscn hun cigcn vcrhandcn en orgllni...,atic...,. I )tlt

vraagt een he<,tuur<,<,tructuur en -cultuur die hen~<,t op her uitgang,punt dat de ovcrheid de noodzakelqke <,]uit<,teen i<, voor het lunctioneren van de <,amenlc-vtng, maar deze ntet bij decreet maakt ol verandert", aldu, het otHwcrp-vet·kie-zing<,program van het C::DA Het vraagt

ook ccn \Vending van dczc organi-,attc...,

zeit 0111 weer n1ccr aun~luiting tc

zoe-ken hij de burgerij en ztch voor hun

lc-gitinlering daarin tc vcrankcrcn. l)ic

wending gaat niet vanzell De inmtd-dc]<, geve<,tigdc patronen zip1 uitermate taai en lctterlijk machtig

lJe hun}cr hceft

_- IJuee -

i}ezichtm

Ook )m van der l.am vocrt een plci-dooi om de maat<,chappelijkc organi,a-tie<, en de overheden weer aan,]uiting te doen vtndcn op de belcvtng<,wcrcld van de memcn. ])at pleidooi i' terecht Som<, zullcn claarhi1 wcn<,en van burger<, gewoon bcter zip1 clan het helcid dat overheden en maahchappeliJke

organi-'-,Zltic..., voc-rcn. 1\bar voor ccn a\ tc groot

vertrouwen in de <,potHatle hercidhcicl

van de burger on1 hct algcn1ccn hclang

wcrkelijk goed te bchartigen vind ik geen redctl. Daarin ver<,chil ik mct Van dcr Lam van mening. llij geett tn zip1 hock l)c onzichthare <,amenlcving' het voorhecld van buurtbewoner<, voor wie de veiligheicl van <,pelcnde klllclercn Ctl de lccfhaarheicl van de <,traat ecn

alge-mcncr hclt~ng vcrtcgcn\voordigcn cbn

het verkcer<,circulatieplan van dc plaat-<,e]ijke overheid, die de <,tad voor de ko-mende vier jaar wil voorherciden op de

vcnvcrking van t\vintig proccnt lllClT

auto\ ZiJn qandpunt i' dat het ver-mcencle particuliere helang van de bur-ger~ vt~ak rclcrccrt oon zakcn die onder

ccn algcn1ccn hclang z1jn tc <..,charcn,

terwijl de overheicl vaak een eenziJdtgc

opvatting van hct algcn1ccn hclang

hcelt.

lk maak daarhtJ de bnttckening dat dte

twintig proccnt mCCr auto\ waar de

gc-meentc het over hedt, vennoedeliJk be<,tuurd zullctl worden door dezcllcle mcn<,en die opkomen voor vetligheicl op <,traat. Burger<, kut1nCt1 even <,\crk voor het hclang van het milieu ZtJn a],

voor hun eigen mobiliteit'>wcm. t\lccr in hct algemecn gc<,prokcn kunncn bur-ger<.., tcgcn..,trijdigc hclangcn hcharti-gcn zonclcr ztJn de zdwcging tU"i',CTl die helangcn te wtllcn deelncmcn. Dat geldt nict <liken hct puhlicke domein wJarvoor de overheid vcrilntwoordcli[k i'>, n1aar ook de domcinen van de milat-'chilppeliJke orgJnt'>atie'>. I )c potenticlc conllichtol tu"en lecrkracht en ouder'>, tu"cn at·h en patient, tu"en wclzijns-werker en client. tu,scn woninghouw-vcrcntging en IJ...,tigc huurdcr i"i in dczc getndividualisecrck tijd hoog len llink deel van de men,en zal zeit wei bepJ-lcn hoc het wil Ieven en hedt dJJrbil geen bood,chap JJn een gemeenschJp-peli[k overeengckomen belcid ol norm-hc,el DJt i'> de zijdc van de onzicht-hare samcnlcving dte VJn der Lans nict bchandelt.

Remedie

DJt betekcnt dar er een visie nodig i'> op nlJat,chJppeliJke organt<,aties en de door hen tc behartigen moraJI. cite hin-dend kan wcrken nJar hct cigen he,tuur en de ctgcn tncdcwcrkcr<..,, naZlr de bur-ger'> en die ook de overhcid een hand-vat gcctt hij de hcko...,tiging en rcgclgc-ving. /'o'n Vt'>ie op maJl'>chappcltjke orgJnisaties en hun relatic tot de over-betel i'> mi[m inziem heschikbJJr in de pmte'>lantse en katholieke traditic De hcgin'-.clcn van -,ocvcrcinitcit in cigcn kring en <..,uh-.tdiJritcit vcrv,rtjzcn naar relatiel autonomc maatschappeiiJke or-gont<..,tttic-., die token hchartigcn wclkc in het Jlgemeen hel<1ng ztJn. Zulke or-gani'>aties wortelcn in de hurgerij zeit ZIJ zip1 nict een verlcng'>luk van de

ovcrhcid, maar ccn vcrlcng'-;tllk Vtlll

gmepenngcn in de burgeri]. die Jldu' hun maJt'>chappeiiJke verJntwoorde-li[kheid gc<,talte gcven

Socvcn:initcit in cigcn knng en

;.,ub...,i-( I)\' I 'JS

diariteit wijzen niet op de ecrste plaJt'> nJJr verzuiling. DJt miwer<,tand is

he-laas zeer hJrdnckkig. ~ lct protestJntse

hcgin-,cl van "iocvercinitcit in eigcn kring wijst crop dat cr in de samenlc-ving onderscheiden kringcn zip1 met iedcr een eigen norma tid. in de schep-pingsorde vcrankcrd, mJndJJl. In het

gczin gaat hct on1 lictde, trouvv en zorg

tu"en partners en tu<,<,en nuder' en kin-dcrcn. In de school gaat het on1 ccn pe-dagogl'>ch ideaal, ecn wcnsheeld van waJrtoe men de kll1dcrcn wil vormen en scholcn. In de gczondhcidszorg gJJt hct om her gcc<,telijk en lichamclijk welbevinden voor icdereen, ongeJcht ri[kdom ot atkomst. In het hedrijtslcvcn gaat het om ecn optimaal doelmJtige omgJng met de productiebctoren ar-hetd, kJpitaal. nJtuur en inlormatie met hct oog op maatschJppeli[k zinvolle producten. In de univcrsitcit gaat hct om nicuw~gicrig gchruik van hct

VLT-stJnd gcricht op het zocken nJal· WJJr-heid. De vcrschilknde knngetl dicnen zeit dat normJtieve ideJJI ge<,talte te kunncn gcvcn. Hct ideJJI is socvercin, niet het he<;tuur van de in<;telling In hct ,uhsidiJnteitshegimcl ligt het niet ander' De waarden solidariteit en mensel11ke WJ<lrdighetd dicncn gestalte tc krl[gen in maJhchappcliJke verhan-dcn die zo dicht mogell[k liggen bij de metlscn die hct JJngaJt. De mcm wordt niet opgcvat als een lm individu.

maar als ecn per'>~Hln die zich

ontwik-kclt in reiJtics met andcrcn. De men'> is principiccl ccn gcn1ccn<.;chap-..wczcn llk maJt'>chJppelijk verband, waJrin mcnscn hun ontplooiing vinden. heeh daJrhij volgens de katholieke <,ociak

cthiek ecn eigen aard en doe I. I )aJrom