RAPPORT B-307
BEÏNVLOEDING VAN DE KWALITEIT VAN KALFSVLEES DOOR ELEKTROSTIMULATIE, KOELING EN MOMENT VAN UITSNIJDEN
P.G. van der Wal, A.H. Bolink en R.G. Kauffman
The effect of electrostimulation, chilling and the moment of dissection on veal quality
november 1987
Instituut voor Veeteeltkundig Onderzoek "Schoonoord" Driebergseweg 10 D - tel. 03404 - 29611
Postbus 501, 3700 AM Zeist
1. INLEIDING 5 2. MATERIAAL EN METHODEN 6 2.1. Statistische analyses 8 2.2. Opmerkingen 8 3. RESULTATEN EN DISCUSSIE 10 4. CONCLUSIES 15 5. LITERATUUR 16 6. SAMENVATTING 18 7. SUMMARY 19 8. UITGEBREIDE SAMENVATTING 20 DANKBETUIGING 21 TABELLEN 22 GRAFIEKEN 30 BIJLAGE 34
5
-BEÏNVLOEDING VAN DE KWALITEIT VAN KALFSVLEES DOOR ELEKTROSTIMULATIE, KOELING EN MOMENT VAN UITSNIJDEN
P.G. van der Wal, A.H. Bolink en R.G. Kauffman
1. INLEIDING
Half augustus 1986 werd een experiment uitgevoerd bij een grote kalver-slachterij met als doel meer inzicht te krijgen in de factoren die bij kalfsvlees de kwaliteit beïnvloeden.
Elektrostimulatie, de temperatuur gedurende de eerste uren volgend op het doden en het moment waarop de spieren worden losgemaakt van hun aan-hechtingen aan het skelet, beïnvloeden de malsheid, het waterbindend vermogen en de kleur van kalfsvlees. Welke combinatie van behandelingen
de beste is om een optimale vleeskwaliteit bij vleeskalveren te verzeke-ren, is echter niet geheel duidelijk. Niet eenduidige literatuurgegevens ten aanzien van elektrostimulatie (ES) en conditionering (b.v. BUTS et al., 1986; CASTEELS et al., 1986; UNRUH et al., 1986) maken het moeilijk te verklaren hoe het opzwellen van spiervezels, de lengte van de
sarco-meren (-= sarcomeerlengte, SL) en de myofibrillaire fragmentatie index (MFI) de malsheid, het waterbindend vermogen en de kleur van kalfsvlees
beïnvloeden.
Om meer inzicht te krijgen in bovengeschetste problematiek werd het praktijkonderzoek uitgevoerd waarbij het effect van ES, conditioneren en uitsnijden op een tweetal tijdstippen na het slachten, werd nagegaan met behulp van diverse vleeskwaliteitsparameters, zoals pH, temperatuur, wa-terbindend vermogen, kleur en taaiheid (- malsheid) op de vleeskwaliteit bij kalveren.
2. MATERIAAL EN METHODEN
Het diermateriaal bestond uit 40 uniforme zwartbonte kalveren. De dieren waren afkomstig van één leverancier, zodat de mest- en houderijaspecten binnen de gehele proefgroep gelijk waren. De karkassen werden volgens onderstaand schema aan de diverse combinaties van behandelingen onder-worpen:
diernr. ES/NES koeltunnel/conditioneren tijdstip uitsnijden
1 • 6 • 11 • 16 • 21 • 26 • 31 • 36 • • 5 - 10 • 15 • 20 • 25 • 30 • 35 - 40 ES ES ES ES NES NES NES NES koeltunnel koeltunnel o conditioneren (15 C) o conditioneren (15 C) koeltunnel koeltunnel o conditioneren (15 C) o conditioneren (15 C)
24 uur post mortem 72 uur post mortem 24 uur post mortem 72 uur post mortem 24 uur post mortem 72 uur post mortem 24 uur post mortem 72 uur post mortem
ES: elektrostimulatie; NES: geen elektrostimulatie
Op 18 augustus 1986 werden alle dieren tussen 07.30 en 08.00 uur gedood na schietmaskerbedwelming in een restrainer. Direct na het slachtproces werden van bedrij fswege alle karkassen gewogen en beoordeeld op
slacht-type (bevleesdheid: 1 - uitstekend - 10 - slecht), kleur (1 - goed, licht - 8 - slecht, donker) en vetheid (1 - geringe - 5 — zeer vet). De eerste 20 karkassen uit de serie van 40 werden onderworpen aan ES (85 V, 0,07 A, 14 Hz). Hiervan gingen 10 karkassen via de snelkoeling, terwijl
o
de andere 10 werden geconditioneerd bij 15 C. De snelkoeltunnel bestond o uit 3 compartimenten (volgens bedrij fsopgave: -10, -6 en -2 C ) . De
ge-o
meten temperatuur in het eerste compartiment was -5 C; die van de beide andere compartimenten werd niet gemeten. De karkassen verbleven ca. 1,5 uur in de koeltunnel, waarna ze werden overgebracht naar een koelcel
o
(ca. 5 C ) . De luchtsnelheid in de koeltunnel bedroeg 6,5 m/s.
De te conditioneren karkassen werden in een ruimte gehangen met een o
- 7
De pH, de temperatuur en de FOP-waarden (Fibre Optic Probe) van de m. longissimus van de beide helften van alle karkassen, werden gemeten ter hoogte van de laatste rib op 90 min., 3 uur 45 min., 6 uur 45 min.,
9 uur 45 min. en 11 uur 45 min. post mortem. De geconditioneerde
karkassen werden naar de koelcel gebracht na het meetmoment op 11 uur 45 min. post mortem, nadat de pH was gedaald tot beneden pH 6,0. Op ca. 24 uur post morten en 72 uur post mortem, juist voorafgaande aan het uit-snijden, werden nogmaals pH-, temperatuur- en FOP-metingen uitgevoerd. Van ieder karkas werd een stuk van 15 cm uit de longissimus lumborum
genomen. In het craniale deel van het resterende stuk van deze spier werd met de Armour tenderometer (HANSEN, 1972) de malsheid bepaald en met de filtreerpapiermethode (KAUFFMAN et al., 1986) een score gegeven voor de hoeveelheid vrij water. Daarnaast werd een groot aantal
laboratoriummetingen uitgevoerd:
a. kleur: Cielab L*a*b*-waarden, gemeten met een Hunter Labscan, licht-bron D65 (- overeenkomstig daglicht met een kleurtemperatuur van
on-o on-o
geveer 6500 Keivin), 10 observer, 30 mm sample port. De metingen werden gedaan aan het verse snijvlak nadat dit circa 15 min. was blootgesteld geweest aan de lucht. De meetmomenten waren 48 en 72 uur post mortem en vervolgens 48 uur na deze tijdstippen.
b. waterbindend vermogen:
1. bepaling van het dripverlies via weging voorafgaande aan en na be-o
waren bij 4 C gedurende 48 uur (HONIKEL, 1985). De monsters waren gedurende de bewaarperiode voorverpakt in polystyreen schaaltjes en afgedekt met polyethyleen verpakkingsfolie;
2. de Wierbicki zweltest (WIERBICKI et al., 1962), zijnde het percen-tage opgenomen water door gehomogeniseerde spiervezels ;
3. filtreerpapiermethode, waarbij naast een score voor het in het filtreerpapier opgenomen vocht, tevens de gewichtstoename van het filtreerpapier werd geregistreerd (KAUFFMAN et al., 1986).
c. kookverlies nadat tevoren de dripverliezen waren vastgesteld. Hiertoe werden de monsters verpakt in licht vacuum getrokken polyethyleen
o
zakjes en gedurende 1 uur in een waterbad bij 75 C geplaatst, waarna o
gekoeld werd in stromend water (^ 10 C) (BOCCARD et al., 1981). Na het droogdeppen van de monsters volgde de uiteindelijke weging voor het kookverlies.
malsheid van de monsters na de bepaling van de kookverliezen. Hier-voor werden uit de gekookte monsters 12 cylindertjes geboord (1,26 cm diameter) die met een Warner-Bratzler mes, gekoppeld aan een Adamel Lhomargy (DY 20 B) werden doorgesneden. De gemiddelden van de 12 me-tingen in Newton worden gegeven.
sarcomeerlengte in ym met de laser diffractie-methode (VOYLE, 1971). Deze bepaling werd uitgevoerd aan materiaal dat was verzameld direct na het uitsnijden van de karkassen. In tegenstelling tot de andere metingen werd de sarcomeerlengte in verband met de benodigde tijd al-leen bepaald van de linker karkashelften.
2.1. Statistische analyses
De waarnemingen zijn geanalyseerd met een zogenaamd split-plot model. Dit model bevat bijdragen van twee bronnen van toevalsvariatie die res-pectievelijk variatie tussen en variatie binnen karkassen representeren. Daarnaast zijn als 'fixed' effecten de hoofdeffecten en interacties (tot en met de vierde orde) van de volgende vier factoren opgenomen: elektro-stimulatie (wel, niet), temperatuur (hoog - conditionering, laag - snel-koeling), tijdstip van uitsnijden (24, 72 uur post mortem) en karkas-helft (links, rechts). Afhankelijk van de hoogste orde interactie onder de significante interactie termen, zijn de gemiddelden van bepaalde com-binaties van de factoren nader paarsgewijs vergeleken met Fisher's LSD-methode. De berekeningen zijn uitgevoerd met behulp van het statistisch pakket GENSTAT. Daarnaast zijn enige correlatieberekeningen uitgevoerd.
2.2. Opmerkingen
Getracht werd om via een bepaling van de myofibril fragmentation index (MFI) na te gaan in hoeverre er een verband bestaat tussen deze MFI-waarden en de taaiheid van kalfsvlees, vastgesteld met behulp van de Warner-Bratzler shear force bepaling. Het bleek evenwel niet mogelijk de bepaling van de MFI reproduceerbaar uit te voeren. Dit in tegenstelling tot wat bekend is ten aanzien van het vlees van volwassen runderen,
9
-waarbij zowel de MFI-bepaling gedaan kon worden als een verband kon wor-den vastgesteld tussen deze bepaling en de Warner-Bratzler shear force waarden (OLSON et al., 1976).
Een bepaling van de scheurweerstand van rauw monstermateriaal in de vorm van spierstrips (2 x 2 cm met een lengte van 15 cm), genomen uit de m. semitendinosus, bleek door storingen in de apparatuur (bij een
3. RESULTATEN EN DISCUSSIE
Ondanks het feit dat reeds voor het begin van het experiment de indeling van de karkassen in de diverse groepen vaststond, bleek dat de 8 groepen niet gelijk waren van samenstelling. Dit kwam tot uiting in significante verschillen bij de bedrij fsbeoordelingen voor slachttype c.q. bevleesd-heid en karkaskleur (tabel 1). Bij de genoemde verschillen was geen
sprake van hoofdeffecten, alleen significante interacties. Bij beide be-oordelingskenmerken bestonden er significante interacties met onder an-dere elektrostimulatie, die op het moment van beoordelen reeds had
plaatsgevonden en het tijdstip van ontbenen dat nog plaatsvinden moest en derhalve bij de bedrij fsbeoordelingen op geen enkele wijze van in-vloed kan zijn geweest. De gevonden verschillen in karkaskleur kunnen,
in tegenstelling tot de verschillen in slachttype, gedeeltelijk worden verklaard daar een ES-behandeling normaliter aanleiding geeft tot
lich-ter/bleker vlees bij kalveren (EIKELENBOOM & SMULDERS, 1982; SMULDERS & EIKELENBOOM, 1985). De gemiddelde kleurscores van de gestimuleerde (ES) groepen lagen dichter bij elkaar dan die van de karkassen uit de niet
gestimuleerde (NES) groepen.
De pH (tabel 2, grafieken 1 en 2), bepaald op verschillende tijdstip-pen post mortem, was in de ES-karkassen significant lager dan in de NES-karkassen. De eind-pH's op 24 en 72 uur post mortem waren vrijwel gelijk
o
(^ 5,4). Conditioneren bij 15 C van de NES-karkassen veroorzaakte een snellere pH-daling dan die in de ES-karkassen. Dit gold dan wel de pe-riode van bijna 4 uur tot circa 12 uur post mortem. In de ES-karkassen viel in dezen geen duidelijk patroon waar te nemen. Met betrekking tot de pH was er een significante interactie tussen elektrostimulatie en de temperatuurbehandeling (snelkoeling versus conditioneren).
De temperatuur in de karkassen was op 90 min. post mortem rond de o
35 C. Door de snelkoelingsprocedure werd een temperatuurverschil ge-creëerd met de geconditioneerde karkassen (tabel 3, grafieken 3 en 4 ) .
o Op 3 uur 45 min. post mortem was dit verschil reeds 4 C, te weten 24,3
o
ten opzichte van 28,3 C. Op het tijdstip 11 uur 45 min. was het
ver-o ver-o schil verder toegenomen tot 7 C, bij 13,2 tegenover 20,2 C. Na dit
laatste meetmoment werden de geconditioneerde karkassen overgebracht naar de koelcel waarin zich de karkassen bevonden die reeds vroegtijdig
11
via de snelkoeling waren gevoerd. Op 24 uur na slachting was het ver-schil tussen de karkassen van de beide temperatuurbehandelingsgroepen
o o teruggelopen tot circa 1 C, bij gemiddelde waarden van 8,1 en 9,4 C.
De verschillen in temperatuur evenals die in pH tussen de behandelings-groepen die in eerste instantie werden gesignaleerd, bleken dan ook op 24 uur post mortem vrijwel verdwenen.
De lichtreflectie, gemeten met de FOP, gaf aan dat de ES-karkassen significant hogere waarden hadden dan de NES-karkassen. Hierbij was dui-delijk sprake van ES als hoofdeffect. De gemiddelde waarden bedroegen respectievelijk 130 voor de ES-karkassen en 116 voor de NES-karkassen, bepaald op 90 min. post mortem. Dit verschil bleef gehandhaafd tot 24 uur na slachting met waarden van 158 en 148 (tabel 4 ) . Binnen de
NES-karkassen bleek dat de vleeskleur, vastgesteld via lichtreflectiemetin-gen, positief werd beïnvloed door het conditioneren. Dit kwam op circa 10 uur post mortem duidelijk tot uiting en was 24 uur na slachting nog steeds aanwezig in de vorm van hogere reflectiewaarden. Met betrekking tot de FOP-metingen werd er een significante temperatuur-karkashelft interactie gevonden. Dat wil zeggen, dat de beide zijden van een karkas niet identiek reageerden op eenzelfde temperatuurbehandeling. De hogere FOP-waarden, gekoppeld aan een snellere pH-daling, konden bij deze
groepen gemakkelijk worden verklaard uit de hogere karkastemperaturen tengevolge van het conditioneren. Hierdoor kunnen namelijk diverse che-mische processen in het weefsel sneller verlopen. Op 72 uur post mortem waren er, in afwijking tot de bevindingen op 24 uur, niet langer
ver-schillen aanwezig in FOP-waarden tussen de diverse behandelingsgroepen. Uit de bovenstaande gegevens kan worden geconcludeerd dat wanneer geen ES wordt toegepast, conditioneren kan bijdragen tot een snellere pH-daling en tengevolge daarvan een lichtere vleeskleur, gerepresenteerd in hogere FOP-waarden.
Vleeskwaliteit wordt echter niet enkel bepaald door pH, temperatuur en kleur. Naast deze kenmerken zijn er ook andere kwaliteitskenmerken zoals de waterbinding, taaiheid/malsheid en drip- en kookverliezen. In de koelcel bij het uisnijden werd daartoe op 24 uur post mortem, nadat een deel van de longissimus lumborum (- dunne lende) was uitgenomen uit het karkas, met behulp van de filtreerpapiermethode (KAUFFMAN et al., 1986) een score gegeven voor de hoeveelheid vrij water in het deel van
de dunne lende dat in het karkas was achtergebleven. ES (tabel 5) resul-teerde in de slechtste waterbinding op 24 en zelfs 72 uur post mortem.
Vergelijkbare waarnemingen werden gedaan ten aanzien van conditioneren bij de NES-karkassen. Bij de NES-karkassen die door de snelkoeltunnel waren gevoerd, werd de geringste hoeveelheid vrij water gevonden; deze hoeveelheid was zelfs significant minder dan bij de andere behandelings-groepen.
De laboratoriumresultaten van de filtreerpapiermethode voor de bepa-ling van vrij water (tabel 6) waren vergelijkbaar met die welke werden verkregen in de slachterij. De NES-karkassen die door de snelkoeltunnel waren gevoerd hadden op 24 uur post mortem gemiddeld de geringste hoe-veelheid vrij water, terwijl de karkassen die werden onderworpen aan elektrostimulatie en daaropvolgend door de snelkoeltunnel werden
ge-o
voerd, dan wel werden geconditioneerd bij 15 C, gekenmerkt werden door de grootste hoeveelheden vrij water op het moment 72 uur post mortem. Ook ten aanzien van het vrije water werd een karkashelft-effect vastge-steld. Bij de Wierbicki zweltest, die een interactie te zien gaf voor E x t x K (E: elektrostimulatie, t: tijstip van uitsnijden, K: snelkoe-ling/conditioneren), ontbrak echter een duidelijk patroon.
Nauw verwant aan de bovenbeschreven methoden voor de bepaling van wa-ter in vlees zijn ook de methodieken waarbij drip- en kookverliezen wor-den bepaald. De dripverliezen (tabel 7), vastgesteld na een
bewaarperio-o
de van 2 x 24 uur bij 4 C van voorverpakt vlees, bleken een weinig ho-ger voor de geconditioneerde karkassen dan voor de snelgekoelde. Ver-schillen in kookverliezen tussen de diverse behandelingsgroepen bleken niet aantoonbaar. Wel bestond de indruk dat deze kookverliezen hoger wa-ren bij de op 24 uur post mortem genomen monsters in vergelijking met die van de monsters welke 72 uur post mortem werden verzameld.
De Hunter L*-waarden (helderheid) van de verse monsters waren hoger bij de ES-karkassen dan bij de NES-karkassen, namelijk circa 55 tegen-over ongeveer 53 (tabel 8). Dit verschil was significant bij de rechter karkashelften. De Hunter a*-waarde (roodheid) van de op 24 uur post mor-tem genomen monsters was lager dan die van de op 72 uur uitgenomen mon-sters; de waarden waren respectievelijk 7,6 en 9,6. De Hunter b*-waarde (geelheid) gaven geen verschillen te zien. Na een bewaarperiode tot 48 uur na de monstername hadden alle monsters hogere L*-, a*- en b*-waarden
- 13
gekregen; de bestaande verschillen tussen de behandelingen bleven even-wel gehandhaafd. De correlaties (r) tussen "vers" en na 48 uur bewaren waren voor de L*-, a*- en b*-waarden respectievelijk .39, .84 en .41. Na 48 uur bewaren trad er een significant verschil op voor de b*-waarde tussen de groepen die door de snelkoeltunnel waren gegaan en de groepen
o
die bij 15 C waren geconditioneerd. De hierbij behorende b*-waarden waren respectievelijk 17,4 en 18,2.
De taaiheid/malsheid, bepaald met de tenderometer aan vers vlees bij het uitsnijden op 24 uur post mortem, gaf geen duidelijke verschillen
tussen ES en NES, noch tussen conditioneren en het gebruikelijke snel-koelen (tabel 5). Wel kwam naar voren dat naarmate het uitsnijden later (72 uur post mortem) geschiedde, de taaiheid minder was. Dit wijst er op dat met het verstrijken van de tijd de malsheid toeneemt. Daarnaast werd een significant verschil gevonden in taaiheid tussen de beide zijden van dezelfde karkassen. Hoewel niet werd onderzocht in hoeverre deze ver-schillen in taaiheid kunnen worden teruggevoerd op verver-schillen in be-spiering (BUTTERFIELD, 1963; BERGSTRÖM, 1966), is een mogelijke invloed daarvan niet uit te sluiten. Daarnaast is er nog een andere factor, de
wijze van ophangen tijdens verbloeden en elektrostimulatie, die een rol gespeeld zou kunne hebben (VAN DER WAL & BOLINK, 1987). Daar niet bekend is aan welke achterpoot de kalveren tijdens de behandeling waren opge-hangen en evenmin of dit voor alle dieren dezelfde achterpoot was, kan ook hierover geen nader oordeel worden uitgesproken.
De correlatie tussen de diverse taaiheidsparameters, zoals de tende-rometerwaarde en de scheurweerstand, gemeten met de Warner-Bratzler ap-paratuur, was vrij gering (r - .34). Dit gold eveneens voor de
sarco-meerlengte met de tenderometerwaarden (r - -.06) en voor de sarcomeer-lengte en de scheurweerstand onderling (r - -.20). De genoemde sarco-meerlengte (tabel 7 ) , als maat voor de malsheid, werd slechts bepaald van de monsters van de linkerzijde van de karkassen. Dit geschiedde in verband met de beschikbare tijd. Van deze monsters was daarnaast circa
25 % om technische redenen niet te bepalen. Uit de gevonden waarden ten aanzien van de sarcomeerlengte viel geen duidelijk patroon af te lezen. Een overeenkomstige tendens als bij de tenderometer was aanwezig ten aanzien van de scheurweerstand (tabel 7 ) , gemeten met een
Warner-Bratz-o 1er apparaat aan vlees dat gedurende 1 uur tot circa 70 C
(kerntempera-tuur) verhit was geweest. Ook hier werd een lagere scheurweerstand geme-ten aan de monsters die 72 uur post mortem werden verzameld in vergelij-king met monsters die reeds direct op 24 uur na slachting werden geno-men. Tussen de groepen die op 24 uur, dan wel op 72 uur na slachting
wa-ren bemonsterd, konden echter geen significante verschillen in scheur-weerstand worden aangetoond. Op deze laatste bevindingen vormde de com-binatie NES - snelkoeling een uitzondering doordat het vlees van deze karkassen op 24 uur post mortem een significant hogere scheurweerstand vertoonde, dus taaier was dan dat van de andere behandelingsgroepen. Dit betekent dat wanneer snelkoeling wordt toegepast, zonder dat daaraan ES is voorafgegaan, dit gemakkelijk kan leiden tot cold shortening (- kou-dekrimp) met alle gevolgen van dien voor de malsheid.
15
4. CONCLUSIES
- De pH in de m. longissimus 1umborum (dunne lende) van kalveren daalt
sneller in karkassen die onderworpen werden aan ES (elektrostimulatie) in vergelijking met niet gestimuleerde (NES) karkassen. Het pH-ve-rschil tussen ES en NES bleef gehandhaafd tot in ieder geval 11 3/4 uur na slachting.
o
- Bij NES-karkassen resulteerde conditioneren bij 15 C in een snellere pH-daling in vergelijking met snelkoeling.
- De lichtreflectie, gemeten met de FOP (Fibre Optic Probe), was sterker in ES-karkassen dan in NES-karkassen. Deze verschillen bleven tenmin-ste 24 uur bestaan.
- Geconditioneerde karkassen vertoonden de neiging tot hogere FOP-waar-den op het moment 24 uur post mortem in vergelijking met snel gekoelde karkassen.
- Het waterbindingsvermogen van karkassen onderworpen aan snelkoeling is geringer in ES-karkassen dan in NES-karkassen.
- ES-karkassen hebben hogere L*-waarden dan NES-karkassen.
- De dripverliezen zijn in ES-karkassen groter dan in NES-karkassen. - De Warner-Bratz1er shear force waarden van ES-karkassen zijn geringer
dan van NES-karkassen.
- De Armour tenderometer waarden van de diverse groepen, gemeten 24 en 72 uur na slachting, vertonen slechts kleine verschillen, met dien verstande dat de waarden op 72 uur lager zijn dan op 24 uur.
- De combinatie van ES en conditioneren levert vrijwel dezelfde resulta-ten op als ES in combinatie met snelkoeling voor wat betreft kleur, drip- en kookverliezen en Warner-Bratzler shear force waarden. - Bij de NES-karkassen verbetert conditioneren de malsheid, omdat bij
snelkoeling het optreden van cold shortening niet geheel kan worden vermeden.
5. LITERATUUR
Bergström, P.L., 1966. De asymmetrie bij runderkarkassen. Vleesdistribu-tie en Vleestechnologie, 1(8): 352-353.
Boccard, R., L. Buchter, E. Casteels, E. Cosentino, E. Dransfield, D.E. Hood, R.L. Joseph, D.B. MacDougall, D.N. Rhodes, I. Schön, B.J. Tinbergen and C. Touraille, 1981. Procedures for meas-uring meat quality characteristics in beef production expe-riments. Livest.Prod.Sei., 8:385:396.
Buts, B., M. Casteels, E. Claeys and D. Demeyer, 1986. Effects of elec-trical stimulation, followed by moderate cooling, on meat quality characteristics of veal longissimus dorsi. Meat Sei., 18:271-279.
Butterfield, R.M., 1963. A study of the musculature of the steer car-case. Thesis, Brisbane.
Casteels, M., B. Buts en I. Verhees, 1986. Invloed van elektrostimulatie op de kleur van het verse snij oppervlak en op het waterbindend vermogen van kalfsvlees. Landbouwtijdschrift, 39:957-965. Eikelenboom, G. and F.J.M. Smulders, 1982. The effect of electrical
sti-mulation on veal quality. Proc. 28th Eur.Meeting Meat Res.Wor-kers, Madrid, September 5-10.
Hansen, L.J., 1972. Development of Armour tenderometer for tenderness evaluation of beef carcasses. J.Texture Studies, 3: 146-164. Honikel, K.0., 1985. How to measure the water-binding capacity of meat?
Recommendation of standardized methods. CEC-Seminar 'Evalua-tion and control of meat quality in pigs', Dublin, November 21-22, 1985.
Kauffman, R.G., G. Eikelenboom, P.G. van der Wal, G. Merkus and M. Zaar, 1986. The use of filter paper to estimate drip loss of porcine musculature. Meat Sei., 18:191-200.
Olson, D.G., F.C. Parrish and M.H. Stromer, 1976. Myofibril fragmenta-tion and shear resistance of three bovine muscles during post mortem storage. J.Food Sei., 41:1036-1041.
Smulders, F.J.M, und G. Eikelenboom, 1985.• Elektrostimulierung von Tier-körpern. Entwicklung neuer Vollautomaten. Fleischwirtschaft, 65:1391-1394.
17
-Unruh, J.A., C L . Kastner, D.H. Kropf, M.E. Dikeman and M.C. Hunt, 1986. Effects of low-voltage electrical Stimulation during exsangui-nation on meat quality and display colour stability. Meat
Sei., 18:281-293.
Voyle, C A . , 1971. Sarcomere length and meat quality. Proc. 17th Eur. Meeting Meat Res.Workers, Bristol, p.95-97.
Wal, P.G. van der en A.H. Bolink, 1987. Oriënterend onderzoek naar ver-schillen in vleeskwaliteit tussen linker en rechter karkas-helften van koeien. IVO-rapport B-301.
Wierbicki, E., M.G. Tiede and R.C. Burrell, 1962. Determination of meat swelling as a method for investigating the water-binding capa-city of proteins with low water-holding forces. Fleischwirt-schaft, 14(10):951-958.
6. SAMENVATTING
De effecten van verschillende combinaties van elektrostimulatie (ES) o
versus niet-stimulatie (NES), conditionering bij 15 C versus snelkoe-ling en uitsnijden van de karkassen 24 uur versus 72 uur na slachting werden bestudeerd aan 40 zwartbonte kalveren. De dieren waren verdeeld over acht groepen met vijf dieren per groep.
Gevonden werd dat de pH van de dunne lende (m. longissimus lumborum sneller daalde na ES in vergelijking met NES. Dit verschil in pH bleef in ieder geval tot circa 12 uur post mortem gehandhaafd. Conditioneren resulteerde eveneens in een snellere pH-daling wanneer deze behandeling werd vergeleken met snelkoeling. Het vlees van de ES-karkassen was
lich-ter van kleur, vastgesteld via lichtreflectiemetingen met de Fibre Optic Probe (FOP), dan dat van de NES-karkassen. Ditzelfde gold ten aanzien van conditioneren. De waterbinding van het vlees bleek na ES verminderd te zijn, wat ook zichtbaar werd in de grotere dripverliezen. ES bleek verder te resulteren in lagere scheurweerstanden, gemeten met Warner-Bratzler apparatuur aan vlees na voorafgaande verhitting. De scheur-weerstand die werd bepaald in monstermateriaal van de dunne lende, was geringer bij de karkassen die 72 uur na slachting waren uitgesneden, in vergelijking met uitsnijden na 24 uur.
De combinatie van ES en conditioneren leverde vrijwel dezelfde resul-taten op als ES gecombineerd met snelkoeling. Dit gold voor de kleur, de drip- en kookverliezen en de malsheidsmetingen. Bij NES-karkassen verbe-tert conditioneren de malsheid, in tegenstelling tot snelkoeling welke aanleiding kan geven tot cold shortening (koudekrimp).
20
-8. UITGEBREIDE SAMENVATTING
Met betrekking tot een uitgebreide samenvatting willen de auteurs ver-wijzen naar de publikatie in Vleesdistributie en Vleestechnologie 22
(9):36-37(1987) onder de titel "Invloed op kwaliteit van kalfsvlees: Van elektrostimulatie, koeling en uitsnijmoment". Deze publikatie geeft het gehele, in het rapport beschreven, onderzoek in verkorte vorm weer. Ter informatie van de lezer is de betreffende publikatie als bijlage aan het rapport toegevoegd.
7. SUMMARY
The effect of electrostimulation, chilling and the moment of dissection on veal quality
P.G. van der Wal, A.H. Bolink and R.G. Kauffman
The effects of various combinations of electrostimulation (ES) versus o
non-stimulation (NES), conditioning at 15 C versus rapid chilling and dissection of carcasses at 24 h versus 72 h post slaughter were studied on 40 black and white veal calves. The animals were distributed into eight groups with five animals each.
A faster pH-fall was found in the m. longissimus lumborum (sirloin) after ES compared to NES. The difference in pH remained till about 12 h post mortem. Conditioning compared to rapid chilling also resulted in a more rapid decline of pH. Veal of ES-carcasses was more pale than that of NES-carcasses, indicated by Fibre Optic Probe (FOP) measurements. Comparable results were obtained with conditioning. Water-binding capac-ity, expressed by higher drip losses, appeared to be reduced after ES.
Furthermopre, ES resulted in lower Warner-Bratzler shear force values of previously heated veal. Shear force values of sirloin samples were lower
in carcasses dissected 72 h post slaughter in comparison to those dis-sected at 24 h after slaughter.
ES in combination with conditioning gave nearly identical results as ES combined with rapid chilling. This was valid for colour, drip and
cooking losses and tenderness measurements. In NES-carcasses condition-ing also improves tenderness, in contrast to rapid chillcondition-ing which may cause cold shortening.
21
-DANKBETUIGING
De auteurs zijn de EKRO zeer erkentelijk voor de verleende gastvrijheid en de ontvangen hulp bij de uitvoering van de experimenten.
Een woord van dank geldt verder de heer B. van de Haar voor zijn in-zet bij de planning en de uitvoering van de proeven en drs. B. Engel voor zijn statistische inbreng.
u •a Ol x> oi • X B Ol ra o . C 01 o> o oo u H 0 0 O co > os c C - 4 tl I - I 0 0 0) c -o • H S 1-4 03 a J = •o o ^ . ß o 0 4J 01 X . O u n ai • o 01 •o c Ol 4-1 • H e s ai • u C CJ l-i » > 01 f-4 oo eg - d oi • o c (I) B > tg > 0 T3 C/3 - H w O) X 01 4J 01 O) • f4 •> 4J a c •f4 01 > 01 h • O 3 • O 01 H i - l cg TS -B 01 eg a •u >> O) 4-1 B 4-1 01 h o r \ o i x ca B 01 • o T-l 01 TJ •O • f4 E 01 O co | t 3 + 1 CD 03 + i Ä a co ca R. <» - P - s : • P co CL. O 3 - P O S, K •*» - P ^ 3 * SH to O O Ö 03 c o - p c Oi § K O S.S ca co .SS - p t v i e T3 t l c a «>» _ <3 co ca - P » to««-, •*» O Cfl a «o co ca ca - s : e • p - P « K £
°^
§6
- * - co co co ca c c O ' P • P 4^ "2 ° O ca • P E ca §. f4 ca co s T 3 .-H
- N ca I H • » Ö4 • 03 3 s > s ^ •» <3 ca Ä ca SL, i « <» R - P « K O , « K •S ^ - > ^ — 1-4 01 X n H T - l ca T--i - O „Ö & i 01 4J CO B CU cg . H u 4J •f4 U t4-4 cg • H U B 0 ) 00 4J •f4 c CO 'i-I B 01 I 4J T J CJ 14-1 CJ O u-i O "4-1 Q C/3 • J B U O 3 CJ 3 C/3 CM W f » B U O 3 CJ 3 C/3 - 3 W CM. •* 3 C/3 C M W r» • * 3 " . 3 C/3 - 3 W CM B O M O 3 - 3 C/3 W CM Z f " » s o u O 3 « 3 C/3 W - 3 Z CN CO co o m ^ m m vO *— r~~ •« m os *— ON « i U"l «3 * o\ ca u 3 3 C/3 W CM Z f-» ca 3 « 3 C/3 Z CM 0 0 B B •r4 CU 0) - i - l T3 >H B S cg ia . e « O) > w CS s co \ o v o vO u i — co CM ui » -oo vO o> •r-u-i ^ £ 00 cg >—' H • I X ca » 0 1 01 O 00 a C/3 0 1 a i-i i o — o ^ en 4-1 K H X w 1 r^ O 0 0 * vO 0 0 vo vO vD vD M r^ CM vO vO M V O -» « V O vD a i vO X s j -•> O •* O m o m « O -» O m • t O m « O m *> o Q C/3 4 J X Ed 1 0 0 CM « i -* O «3-> 3 C O « 3 * - 3 CM I T I vO A co « 3 •> - 3 O *> CO *-*. 0 0 1 ^ s . ^ u 3 1 X 01 i—l u. m •> o\ • t ,— m •> 0 0 *> - 3 O O» •> O o\ • I o r** M ^ a C/3 ^^ u-i t ^^ 7 3 • r 4 CU J = 4-1 0 1 > 1 1 ^* •> ^ 0 0 M co « ^ o CM V O *> - 3 CM O CM V O * "-- 3 «. ^ 1 X 0 0 o 0 0 o l>» m O o •> o o\ o rs. m O t y i • t o O N M O o C/3 0 ) CJ B ai 01 14-4 U-l • H O 4-1 B cg CJ • f 4 U-l • H C/3 4 J ca co ai •J •>• O C/l • J a S CO O ca t ~ > ca O • ^ * . 01 ••-I 4 J tg 3 e •S 4 J co o 4-1 01 i - l 01 B 01 01 oo • • C/3 W Z CO +> f j .<» « t - ^ ' t - , ca cg
B 01 4 J CJ 01 14-1 U-l 01 •o 14-1 0 o XI O5
^ *f3 +i CO O +i O ca t - j ca • * * -01 • H 4 J «g i—i 3 E • H 4 J CO 0 «4 XJ * 01 f - 4 0 1 • • VI ( d « IS o •*» <3S
ca •< • t i CÎ4 • f » CO *** 10 01 • H 4 J CJ cg 01 4-1 B • H 01 4-1 B (0 CJ • I - I I H •rt B 6 0 • H CO Ö l e • t » «0 T3 •^5-1*
£ • v ^ 1—1 01 B B 3 4-1 ^ J 01 o .* 1-t 01 B 0 1 • • M co •*» «3 •^ co +i ü ca i~> ca 01 • i - I 4 J cg l - l 3 E • - 4 4-1 CO O U 4-> .* 01 i—1 01 w o 0 U 3 • P O Ca e V K o +i K o o o I f ï *— •1—1 • H Xl 0 0 B • H U i 01 B O • H 4 J • H •o s o CJ • • s o CJ +i ci
C355
+i ca • p S ca ca - p ••^ 00 B • H I - I 01 •o B CO X. 01 x> u 3 3 4 J eg u 01 ! • 01 4 J H •o 0 1 01 01 1—1 > 01 0 0 M 01 II 03 to ca •*» - p C3 E • " ^ •o • H 01 X. T3 0 1 01 01 r-l > 0 1 - O \—/ 0 1 c o • r i •4J ca co 03 $ 1? 11
*"** B 01 •o 'f—l • H B co 4-1 • H 3 B cg > C L • i - I 4 J ca •a •i-i • H 4 J 4 J s. o -51 u X u 01 ^ 4 ia n ^^ O 1 r - \ » 1 O . - P > N 4 J ^^ 4 J M O O co oi
Ä Ê , ca »•s
V co to co o O O Ü cu • o • l - ï • H N 10 <g * V4 cg ^ Ui Î 4•9
u 01 B O •o co 1 ca T ~ i a a, 4 J X CJ • H i—1 ^^z
s! a o T - i O Ü . f 4 3 01 1-4 .* «H. 4 J 01 > 'S i n 1 <3 ca r - i "^^ u 01 0 0 tg B_ «— •• co 03 ca e • p <3 V , ^*--o • H CU X 4 J 01 >23 -E Ol o e CO o e c 01
I
e 01 •o c 01 v CO U 01 > 01 •o a o e 01 •o u « I se a 0) •o e a > •S 0 c CO Ol ^ a Ol OD O 01 u • H CX) 4J VI CO t>0 • H C > - I Ol 1-1 • o oi • O " 3 n e eg to « . s • o oi c « ta 4-1 U œ x. u C a) 01 I X 3 I B _ , C C a i a i u • o a i «-" > a i . - i 7 3 cd •o . * E •<-) ai -H u Xi Ö O E CO O & toI
to s oa
4 i (3 «3 as o, • Ä . w « K J, t o t J s, 4 i » to"2 I
_ +> CO CD T 3 O C - P « * > to C co O ta t ^ i 3 ta ö » to 5: «J «N r-) 01 M te H CVJ «J »•J * « Ei 4-1 CO C 0 1 CO - i - l O 4J •** u tt-l CO OD 4-1 • H C CO - H C Ol I 4-1 "O u I M Ol O U-l O u t x. « a CA • J C u o s O 3 CO CM W r -C U O S Ü 3 CA • » W CM * 3 en H t O CM t O • * W CM C O h O 3 - 3 to Cd CM Z r -C o u O 3 « 3 en w .» z <M * u en 3 » 3 en H CM Z r». * u co 3 - 3 en w -a Z CM eo c c •r* ai •-• "O 01 •<-> •O -H c e CO CS X. 4-1 Ol - H t o l = x H X W H X w X 4-1 H X U H X w H X X X H U sO CM r»» CM SO CM m CM 00 CM r-O co o CM sO e'-e n U1 CM o CM CM ^ VO CM sO o r^ m o «o in o> m O CM en O 00 m CM os o CM \0 m «o os CM O CM «O m • » a« o o o o m 00 o o sO O sO O m o o -» CM CM so r*. CM CM CM CT» O CM O 00 vO •" m vO O ^ -9 m vO O O «s-U"l O u i O «» Os en •* vO r» ci n m i-~ CM CM ^ r«. m o en vO Os *— en • » CM O m m •» •" m ro CM CM C^ CM » • * CM ^ o co ^* m co CM ^ CM •» m o «* m sO O en oo s© « -C M e n CM CM vO » - CM CO OS Os — OS OS «M O sO O 00 m » vO _ r^ •t vD es «— (M O 00 ^ «t o sO m « sO CM m VO m CM M O C ) CM O •* VO •k SO 00 -» » sO O CM » O CM CM » O «* m « vO m m « sO O en M O «* CM * O ^ ^ « sO 00 CM SO v . en » o sO CM * o en -a-« m o «» * m «3-O tk o SO O <* o CM en « in >» o m o e 01 * a 4J •1-, M • H O H a • H | X O OS Q m -=r i x o t o m • * I X Q m « * I X c • H B m I X Vi CM to s i x 3 CM O COe a 4J 1-1 O E BI O a c 01 •u c ai E ai e ai x u en I J 0) > 01 • o Ou o e ai s 4J a ai
t
ai ai •o e « > u e ai 4J I X s c c ai ai M •o ai <-< > Ol . - l • 3 cd •o . * • H e ••-> ai - H <3 CD » E ( 0 O CO 5ï CO oa
• M O co • Mg
CDI
*
es 4 i ^-Q C W 01 "•' O . 0 1 co O O l u • H 6 0 4J CO CD 6 0 • H C > — I 01 <-l • O "O t-i C « et) ce f • o Ol C 4 3 CO 4J co co " O R CD • t i o + i CD•8
CO V > CD CO O K Ö , tS CO O ÇD *-•* S CD o » co CD e » O KS S : cj I.H m I - I 01 .O «9 H <"3 CD l-J A 13 E~i >u ce • H u c oi 6 0 4J • H C 0) - H C 01 I *-> • a u CH a i o u-i o u-i . C a i c CA • J e u o 3 u 3 en CN ta f» c u O 3 O 3 e n - a W CN • * 3 ™ 3 W CM W t-. * 3 en -a-W CN c O ki O 3 • 3 C/5 H CN Z r» C O u U 3 • 3 W w «a Z CM • Ü k l V) 3 « 3 C/3 W CN Z f » A ! k l co 3 » 3 C/3 w «a Z CM 6 0 c c • H 01 . - I T 3 01 - i - i T J - H C C cd co X. J-I 01 * H CQ 3 X H X w s * X K H X H X U H C M CJN «k O CO CO en vo en Ui H u: 0 0 O o CN O V© C I CN O f » 0 0 o CN CN CN in vo \0 o CN CN « -CN cn CN «a o en i n •k M m — m o* c* o o o CN m o • «k en — M a» GO O CN O CN O o VD C I •k «k 0 0 — 0 0 (A CN O m VC co o VO o CN • - ON O N O CN — O 0 0 CN 0 0 — m «--a- »-Ch 0 0 r». o vD » -CN en CN o o * O o CN O o> O m «- oo «-CN CN CN — CN O O CN CD C 0 er\ o en m •«— CN o> so CTi ^ r«. «a- 0 0 0 0 r- o oo vD CN O en o m «-CN •a- vo f » «a- Ov O CN •>— E 01 4-1 k l O E 1 3 • r - i CO • H O H O . u e iK •a- I X CO C ••-I E m •* IX Q en c E m •a- en m • a o en o CJv tu «a CN ta ki en 3 3 CN I X Q en25 -Ol • O O . o CU o 01 •U 01 e e 01 AJ 01 • E C 01 01 eo o. 01 • o c ^ 01 eo •o m « e CS * H » ^ 01 0) • H T 3 * J C y cd o> J = .-H 01 IM X> 0) tu u x u u cd a i 3 •o c e o* cd u > Ol > Q cd t o j * : co > H Ol 4 3 4J B cd oi eo S O •*i S,
S
O a, •sr . +> Ä •*i ^ 3 +i 13 § SD S< f. .<» a «K to <*-,83
* • « 4k Ca • p - w Ä (3 Ö i Ca f - J •+} S , * <» - P + i e -^ eo to ca CD • P O O <3> c a> te - H U 4-> • H o I H cd • M I-I e oi 0 0 4-1 • H C ce > H e 01 I *-> • o y I M Ol o u-i O u-i x, aiI
o to • J C u O 3 y 3 lO CM W I » e u o 3 y 3 t o • * [ r i C M t/5 CS l d r » K Cu t o « » Cd CM e ta > M'S g
•o I J 4J cd co cd O •Vc O. cd c AJ 01 ie 4-1 c c oi 0) E Q /-». E I X w 01 • O e c 01 01 •o ^ I - I . - H 01 - H T) X. •o y • H CO 0) co t 3 ca ^ » t j <~> ^ «r
K « - i •S ca to » ts v , K O e _ E —% ta \H +> ^- * < O to E a - w * ? to K Ci) O u y 3 « 3 CO t d CM Z f » C O y u 3 3 CO Cd -3-Z CM CO Ë M 01 013'
•* •—1 0> X I td H \ H ca r J -a a £ u 3 • 3 CO H CM Z I-» ^ l-i eo 3 « 3 CO W s t Z CM 0 0 C C • H y V •!"> •a - H c c cd co • C 4J eu >H « s H X U r». «-CM CM -a-CM en o •» m CM r» o> en CM CM H 0 0 4k r^ eo I N * O CM CM »* •> 0 0 en «n «* •* • ^ CM CM Cd en cjs en e* eo CM e»\ en m en 0 0 0 0 r» CM vO (M vO en <i9 CM 0 0 I T l en Ol a» •* ^ ^ r». 0 0 1 0 0 m «-ir> «a-CM I O 0 0 VO VO »^ en _ 0 0 NO w VO VO t M vO tïv VO Ov vO - •a-0 •a-0 t « . •* vO O 1 en O -a-IT( eyi CM 0 0 OV r~ e»v (M t M ^-CM 4k •* 0 0 • 1 en *— O « m ON * 0 0 ^ en • k CM CM « t VO CM CM « 0 0 m 4 k m en O 4k ^ • 1 — Ov 0 0 •* CM 4k CJV en 4» m •» te 4 en • k VO i n o CM CM 4k OV vO 4k m 4k CM CM *" 0 0 « o CM ^ ™ " •* 4k CM CM CM t M 4b en •* • •* f— eM • • \D •> o CM ^ Ov O CM «» ^ -» • en m «» ^. c*> ^ CD 4k m CM ^~ en 4k «» CM OV ^ «a-• m «a 4k r<-O o • » CM vO CM CM 4k vO CM O o (M 0 0 O r^ «a- — 00 VO 9 • -"o u e ••-> co H B . O . I X a CO c • H E m 3 en I X o to c •w E i r i -a-3 vO I X O co C • H B i r i -a-3 OV Q to Q CO M 3 I X 3 •* CM o u CO 3 3 CM Q COc C cu cd * U > "-> •t-i fi C 0) co 4-1 • 0 «i-t • M 3 QJ j s e oo cd • r l > •u 43 C Cl dl O 4J > c CU M E
° 9
o E > CU co *o Q) - H M CU O 43 V CO 0) •o u ai a • ^ o o. « h p. eu U 4J O) CU a) B M O 4J U 1-1 <u • M -O CM C CU e « cd > « 3 - ^ O n E w u ^ < (0 CU 0) 13 • M 4J 4J Cd CU • r l E > cu e •ö cu X ) t>0 M C cel «H cd 4.) x t a> S B co • - N 4 J 1 CO co •o c -H 01 01 43 • - s co 1 X t - i s ^ cd E e ^ ai 1 •O co i - i - o 0) - H • o CU T3 43 • i-l -i-I g cd 01 cd O 4-1 • m i - i a» 43 cd H • C CU a. eu o H 00 CO öO C •I-I 1-1 a> X ) C et) • C ai •a 4-1 43 o « 4-> •1-1 3 C eu u CU > 1—1 rfl 4«! (U *Ö 13 cd > C eu ca co rfl et w cd 4 * eu T3 C ce) > co to Cû K C O i « V fe-P 3 Ç) O es - P to to t S - t i e ^3 ö to co to co O ca O c fc -P c ca cj 3 . « K S^ O O V - , to - P to C ca ca *< E O O O E co ca Î S 1 « ca -P &, ö -P S i , 0 Js fc ca ca • S i r - i - P e ca ?H .<» < K - P - P V - , t - j ca • P V E t i <*-, O fc ^ H-> ca cyns e - v ca C l - p co" S
co O e E o S M "^ - P « ca - p Ö ca ?H - p to CL, S O *, t ö - p T i + i Ä ca t j Ä -P M3 V Sn 3 *•§ co C - P 0 K - p ca to E CÛ " ö ^ C s Ö co Ö i V ca o - p 0 5 C **» C3i SS o t O ca « - Q —s ca 'vÜ S —s co co ca co S ca^ g
» ca ^ e e ö ca CO ca ^ r ~ i <3 CJ t - i Ö ca ^ m -P s - , s : • -• t O ca t - i r Q Ö h o 4-1 CO n cu ce) - H Ü 4J • H U CM CO • M M C cu 00 4-1 • M C CO - H C cu 1 - u T3 O I M CU O <W O *M 43 CU Q C/1 . J c u O 3 CJ 3 M CO CM W P^ C M O 3 O 3 • t w < • W CN * 3 Cfl CM W r^ * 3 W. 3 t/5 < r W CNI C O u O 3 « 3 W CN Z r^ C O M Ü 3 « 3 CO W « * 55 CN # U CO 3 « 3 W W CN 25 r -£i U co 3 •> 3 w w •* Z CN 00 c c • H 0) 1 • - I T3 U 0) ••-) Jl | « 1 ^ T3 »H CU M T3 CU C C M <U O M et) co 4J - M 43 O 43 4J i - i o , 4J O CU ' M - H cd CU co m ö ' M o. E w H w 4-1 X Cd CN »- O cr« co o •• en CN CN 0 0 O vO O CN CN CJ\ 00 ro O ^ m oo CN O cr« m o o — o >- o vO O CT> « -sD CN CTi CN O •s CN I X CO Q M 3 O B M < 1 O u cu X ) c cu 4-1 M CU 4-1 CU E 4«! 3 co U •O -O c c 3 4) O 00 O . CU ^ 4J I X Q CO27 -C 1 eu C n M a i « o h U Ê Ol Cfl G > > 0) 1-1 > « h u ^ O E o m u > c *o D. c o c CU ^ Cfl OO CU > C 4J •H cfl C i-< S eu m co O . 4J CO tu ai a) X Ä Ü S n 3 C « • H « j«! h > O CU •w C -0 co cu M C O •—* co . o 4J > « J3 l-H u C •H cu 1-4 > "O cfl CU - i - i * J M - r l CU C eu C co S a) -u 4J »H m g C h t l o w eu u eu CO J 2 C ^ CO co > CU C "O /-N O c o -c cu CO 4 J 4-> •^ a» c co c e cu cu o •i-I T H E +J o. co co cu •H Q, cu > U S <D 0 ) 4-> •O CU • Q U O ) P 4J * 0 CO I - I (0 - F I p , •O i n O c CO 0) 4-1 4J "O 0) CO CU C J-> C cfl ,-i oj > cu s / - s CX N 1 X .-1 w 3 . H J= ^ C eu U CU , û - H •O .o i-S 4J |-l eu eu eu •O Ë - H •o s • H 00 e C eu S l - r t -O 60 -a C « CU -i-l T-l Q J 3 > • vO i—1 eu . O cO H • C eu eu tu o 1-4 00 CO 00 c • H 1-1 eu T3 C tO JB eu .o 4-1 X o CO 4-1 •rJ 3 Cö-P C co V» Ca « s r-4 O Ö)+» ^ e e 1 •»* ca Q) r-o Q) +i « s O 3 < K 3 o ) V t J Ss - ^ O Ä O V , O Cu •r» 3 CO r Q O C Is ^ O ea ÖJ •^- P ^ r Ç •** (3 «3J K d l V V Ä e» E +* S O ca Ö - P -p V ^ ^ ^ ca •«* S o c o -P o •p Cu'-* ts s ca S s . r O O Ss TCI ca eo ö - P ca
^ § 3
O Öa^
ü »»à <K"Ö (3 o e ca ö » Q - s <K t o + s O ^ - rST Ö> e CO - P o C ( B V O 3 -P • P Ç) - P ' y ca « e «o V ö 10 » * p^ g - «
^ O tl) t 3 o co Ss co e•S"-8
C Ss <3 ö ca o -P Cu CO <3 s - , Cu O^ r
C Ss W 0 ca -P •p e - N <-^ ca I H V E ^ < K 5 E CO S > ca rO o 3 3 t P 3 > - P . ö -P t J » V » ® Cj i « - P C O 4 i Ö <3 Cu ca • .8» ö - P Ss § ; u ö - n • co ca T P -o ö &s tu 4 J CO C cu Cfl - H U 4-1 • H O 14-1 CO •H M C CU 60 4J •r4 C CO - H C CU 1 4-> TJ O u-i cu o «w o u-i .e cu O Cfl • J c u O 3 CJ 3 tO CN w r>. C u O 3 O 3 M CO >3-W CN * 3 CO C N W r-» * 3 CO «tf W CN C O )-i U 3 - 3 CO W CN Z i>. C O u V 3 •» 3 CO w «* Z CN M u co 3 •> 3 CO W CN Z r^ ^ u co 3 « 3 CO td >* Z CN 00 c c •w cu i I-I -o u eu ••-) cu i eu / - . "O - H CU M T3 CU C C U 0) O M CO CO 4J T 4 J3 O x : 4-1 H a u u 0 ) > H ' i - I CO CU CO pa so i n ft g ^ H w x 4J X H X w X 4J X w r>. O C M m o CT> O « 0 0 0 0 *- o oo oo m oo • ^ o CM « * — O CO | s . tr> m »- os « * O cn co CO CN r- VO ^- «ï vO ^~ co »-• * en C\| IT) r^ o co »-cy> oo o\ CO co co CO CN V f — CO vO m o co ^~ co m vO vO O co co I X O C A I t - l CU O) u M-4 I 1-1 T3 CU O H J2 CU 4J CO <U O. E 00 E cu x u eu oo I X o co oo c •I-I - w • Ü 4 J H U 0 ) i - l • H CU CU X3 4J » J-l i-I N CU 01 • r l ÏK I X o co(-1 3 3 oo u <t eu .-1 m N c -u « c u eu m N 1 0) M • i-l (U r-i C V* M a) m > S a • H Q) T3 ai a> • o « C ai T-i 4J B 00 C o ai v£> i - i i-i a> ai - a ai c 6 ai O M CJ 3 M * 0 (S 0) • c ai p-ai o u 60 CO 60 c • H r H a> 10 60 TJ ai u »a o c m tO r-» > •<-> ^ - s - 1 - 1 Q Xi CO >-" 60 c W - H 0) U •r-l 4-1 4-> -r-l eu xi • H h > ai ai > •a -a to n) tfl c •o ai C N co ai 4J - H W r-l * - l C ai ai > -* <—. o 1 X o ^ ,* C a) 0) X ) T3 r - i « ai u T3 3 "O 3 • H - o e M ai tfl 00 n) S ai ai Q Xi • I-» i—i ai X> s H c c« J= ai . Û 4-1 Xi u tfl C tfl > C ai u ai > . - i ta M c et) > CO ai ai .—i > C « > •a c ta 4-1 CO 1-1 01 Ol ? I-I 3 o> X I a CO co CO CS
