GELD en waarde in de samenleving

Horizontale geld-circulatie en verticale waarde-circulatie

Jan JC Saal

Wanneer we de maatschappij als één geheel beschouwen, zonder geledingen, kunnen we nooit tot een goed begrip van de economie, waarde en geld komen. We moeten een onderscheid gaan maken tussen verschillende levensgebieden, zoals: het natuurlijk leven, het economisch leven, het rechtsleven en het

culturele leven. Alleen op zichzelf aangewezen zou het economisch leven in het geheel niet kunnen bestaan. Aan de ene kant wordt het economisch leven namelijk begrensd door de natuur en aan de andere kant door het rechtsleven. Ik besef, dat het aanwijzen van deze grenzen nog niet zo veel kan zeggen, zonder op de aard van die levensgebieden en die grenzen nader in te gaan. Dit zal ik dan ook in het navolgende proberen te doen.

In het normale dagelijkse leven hebben wij met deze verschillende

levensgebieden te maken, die we het culturele leven, het rechtsleven, het economisch leven en het natuurlijk leven kunnen noemen, zonder dat hem dat opvalt of stoort. Wanneer hij echter persoonlijk invloed op deze gebieden wil gaan uitoefenen, of wetmatigheden van deze gebieden wil onderzoeken, is het van groot belang om ze van elkaar te kunnen onderscheiden. Wat in het ene gebied gezond is en goed werkt, is in het andere gebied vaak ongezond en werkt dan negatief.

Zo kunnen we allereerst het 'natuurlijke' levensgebied onderscheiden van het economische gebied. Het natuurlijke leven is het gebied waar de aarde, plant en dier leven. Wanneer wij niet direct aan dat leven deelnemen, ontstaat op aarde een eigen evenwicht van soorten planten en dieren, een zogenaamd 'ecologisch

Samenleving van mensen Cultureel leven Rechtsleven Economisch leven Natuurlijk leven Aarde Verbinden In groepen Leren en ontwikkelen Produceren en consumeren Besturen en organiseren Leven en sterven

evenwicht', dat op een bepaalde manier in stand blijft. De complexiteit van dergelijke evenwichten op kleinere en grotere schaal, wordt ons in de huidige tijd steeds duidelijker, vooral doordat het zo moeilijk blijkt om verstoringen van zo'n evenwicht te herstellen.

Mensen kunnen volledig onderdeel van dit evenwicht zijn, zoals bijvoorbeeld het geval is bij natuurvolken of culturen. Men leeft dan van hetgeen de natuur biedt en vormt zelf een natuurlijke schakel in het evenwicht. Zodra mensen echter planten telen of dieren fokken die voor de handel bestemd zijn, dus niet alleen voor de levensbehoeften van zichzelf of zijn directe familie, wordt het ecologisch evenwicht verstoord en wordt tevens het gebied van het economisch leven betreden. Het gebied van het economisch leven grenst dus aan het gebied van het natuurlijk leven, maar in deze gebieden heersen echter volkomen verschillende wetmatigheden.

Zo voltrekt zich het natuurlijk leven voornamelijk zonder toedoen van mensen. Wij kunnen daarin wel regelend optreden, maar wij kunnen het leven niet scheppen. Een boom groeit tot boom zonder ons toedoen.

Het leven in het economisch gebied kan zich echter niet zonder het toedoen van de mens voltrekken. Planken worden nooit een tafel, wanneer wij deze niet samenvoegen, oftewel wanneer wij niet handelend, vervaardigend optreden.

Wanneer wij in het economisch leven stoppen met handelen, dan komt het economisch leven niet tot leven. Wanneer wij niet handelen in het natuurlijk leven, dan leeft het natuurlijk leven gewoon verder. Ons handelen in de natuur brengt vaak dood en verderf met zich mee voor plant en dier. Op boerderijen bijvoorbeeld is het bevorderen van de groei vrijwel uitsluitend gericht op de oogst. Alleen wanneer we uiterst nauwkeurig handelen binnen het natuurlijk leven, kan dit leven voortbestaan en zelfs bevorderd worden. Zo zien we het boerenbedrijf eigenlijk op de grens tussen het natuurlijk en het economisch leven functioneert. Wanneer we van het boerenbedrijf te veel economisch leven maken, door te veel te handelen, te veel in te grijpen in de natuur, dan ontstaat vervuiling en bio-industrie en daardoor dood en verderf. Wanneer we te weinig handelen en binnen het boerenbedrijf, dus te veel natuurlijk leven de kans geven, dan ontstaat een verliesgevende situatie, dus een economisch slecht lopend bedrijf. De boer bewaakt het evenwicht tussen de natuur en de economie en is daarmee een soort grenswachter van zowel het economisch levensgebied als ook het natuurlijk levensgebied.

Er zijn nog meer grenswachten aan deze kant van het economisch leven, die zich met stoffen bezig houden. Wanneer we delfstoffen uit de aarde winnen en/of afvalstoffen in het natuurlijk milieu lozen, wordt eveneens de grens

overschreden. Het economisch leven breekt dan door het natuurlijk leven heen en grijpt direct in de aarde in. Mensen en bedrijven die zich hiermee bezig houden hebben eveneens een functie als grenswacht tussen natuur en economie. Het is dan ook niet zo verwonderlijk, dat wanneer bij deze processen weinig rekening wordt gehouden met het op de aarde aanwezige leven uit deze processen veel ziekte, dood en milieuschade tevoorschijn komt.

aarde

economisch

leven

De mens is de schakel, die het natuurlijk leven met het economisch leven

verbindt, door in eerste instantie voedingsmiddelen te verbouwen, die niet voor hemzelf bestemd zijn, en die vervolgens te verhandelen. Geschiedkundig is de ruilhandel ook de vorm waarin een economisch leven voor het eerst optreedt. Het is ook de handel die het mogelijk heeft gemaakt dat veel later een

industrialisatieproces kon optreden, waarmee het economisch leven pas werkelijk kracht heeft gekregen. Het economisch leven kwam hierdoor los te staan van het natuurlijk leven en er werd directer en dieper in de aarde ingegrepen. Voordat het echter zo ver was, deed eerst het geld zijn intrede. Oorspronkelijk wordt het geld vanuit de geestelijke leiders van volken geïntroduceerd. Vanuit de tempels is het geld als goud ingevoerd in de

samenleving. Later is dit goud vervangen door respectievelijk zilver, brons, ijzer, nikkel en papier. Inmiddels is bij het girale geld het papier verdwenen en

spreken we van plastic geld met betrekking tot betaalpasjes. Door het geld werd een ruilhandel over veel grotere afstand en tijd mogelijk.

Wanneer we geschiedkundig vervolgen welke producten verhandeld werden, kunnen we aan deze producten een zekere ontwikkeling van het economisch leven waarnemen. Hierbij kan dan ook de eigen kwaliteit van het economisch leven steeds verder verhelderd worden, namelijk "Het produceren, verhandelen

voedingsmiddelen grondstoffen

en consumeren van goederen en diensten". Wanneer we het hergebruik van grondstoffen hierbij betrekken, zien we een cyclisch proces ontstaan.

Productie — handel — consumptie — hergebruik — productie — handel enz.

p r o d u k t i e c o n s u m p t i e h a n d e l h e r g e b r u i k

g e l d

economisch leven

Ook in de natuur bestaat een cyclische proces tussen leven en dood. Dit proces maakt het in principe mogelijk dat generaties mensen, eeuwenlang op de aarde kunnen leven. Doordat de weefsels van plant, dier en mens weer vergaan, is de aarde in de loop der tijd nog niet veranderd in een grote vuilnisbelt van

organische materialen, die het gevolg zijn van de groei van levende organismen. In de huidige tijd zien we, dat dit cyclische karakter door de mens doorbroken wordt, doordat in het economisch leven materialen worden vervaardigd, die niet door de natuur kunnen worden afgebroken. Daar waar het cyclische karakter wordt doorbroken, ontstaat in de natuur de milieuproblematiek. We worden dus als mens opgeroepen, om door hergebruik van deze moeilijk afbreekbare

materialen het cyclische proces, dat in de natuur aanwezig is, in het economisch leven na te bootsen, waarbij het er natuurlijk wel iets anders uit komt te zien. De kwaliteit die heerst in het natuurlijk leven kan gekarakteriseerd worden met groei en verval, met leven en dood. De kwaliteit van het economisch leven kan gekarakteriseerd worden met vervaardigen en verbruiken, met produceren en consumeren. Voedingsmiddelen en grondstoffen worden vanuit het natuurlijk leven het economisch leven binnen gebracht, terwijl organisch afval en

anorganisch afval, door verrotten, corrosie en slijtage, vanuit het economisch leven terugvallen in het natuurlijk leven.

Grondstoffen

Afval

Bij nauwkeurige bestudering van het economisch leven, kunnen we in de geproduceerde — verhandelde — geconsumeerde goederen twee belangrijke soorten van elkaar onderscheiden.

-Aan de ene kant voedingsmiddelen en grondstoffen, die hun waarde ontlenen aan het feit, dat ze geconsumeerd of verbruikt kunnen worden. Ze worden meer waardevol, naarmate ze meer geschikt zijn voor consumptie of verbruik.

Een klaargemaakte maaltijd is bijvoorbeeld meer waard dan een kilo ongedopte erwten. Een plaat staal is meer waard dan een berg ijzererts. Een belangrijk stuk van economische arbeid bestaat dan ook uit het steeds meer consumptie- of verbruiks-geschikt maken van deze voedingsmiddelen en grondstoffen. Zodra ze niet meer voor consumptie geschikt zijn (bederfelijke waar) verliezen zij hun waarde.

-Aan de andere kant kennen we machines en investeringsgoederen die hun waarde ontlenen aan het feit dat ze niet geconsumeerd of fysiek verbruikt kunnen worden. Het zijn meer gebruiksgoederen dan verbruiksgoederen. We kunnen ook het geld zien als gebruiksmiddel. In de groep van gebruiksgoederen is dat geld het minst aan slijtage of verbruik onderhevig en bevindt zich in het economisch leven qua aard dan ook polair tegenover de voedingsmiddelen, die daar het meest aan onderhevig zijn.

De bovengrens van het economisch leven wordt dan ook aangegeven door het geld, en de ondergrens door voedingsmiddelen.

Het geld kan daardoor een brugfunctie tussen het economisch leven en het rechtsleven vervullen. Dan verandert het van koopgeld in leen- of contractgeld. Zolang het geld als koopgeld, als ruilmiddel, functioneert, maakt het nog deel uit van het economisch leven. Zodra echter het geld wordt gespaard of uitgeleend, verandert het van aard en gaat het deel uitmaken van het rechtsleven.

anorganisch afval voedings-middele grond-stoffen energie organisch-afval warmte hergebruik handel

produktie consumptieslijtage goederen circulatie geld circulatie sparen rente aflossing belasting + schenkingen ontsparen leningen subsidies + schenkingen geld schepping

economisch

leven

Langzaam maar zeker kunnen we het economisch leven ons steeds helderder voor de geest halen, als een proces dat door mensen wordt voltrokken. Vanaf de aarde worden grondstoffen en voedingsmiddelen dit proces binnengevoerd. Een belangrijk deel van de voedingstoffen wordt direct geconsumeerd en dus weer afgebroken. Hierdoor is de mens als wezen in staat om aan het economisch proces verder te werken. Dit werken bestaat uit het omvormen van

voedingsmiddelen en grondstoffen, zodanig dat hun waarde toeneemt doordat er betere mogelijkheden ontstaan voor verbruik en/of gebruik. Planken worden tafels, aardbeien worden ingeblikt of klaargemaakt. Gedurende dit

omvormingsproces ontstaat afval, dat weer terugvalt aan de natuur en eventueel weer als grondstof kan worden gebruikt.

Koopgeld

Bij elke transactie tussen verkoper en koper wordt de waarde vastgesteld en in geld betaald. Als de prijs in de transactie wordt vastgesteld en met geld wordt betaald, noemen we dat koopgeld. Normaal gesproken, wanneer mensen uit vrije wil aan het economisch proces deelnemen en koop/verkoop transacties

uitvoeren, wordt ook bij handelstransacties waarde toegevoegd. Immers de koper heeft liever het product dan de geldwaarde en de verkoper heeft liever de

geldwaarde dan het product. Beiden maken dus winst bij een handelstransactie, die in geld kan worden uitgedrukt.

Het is interessant dat in een verlies— en winstrekening dit proces precies wordt beschreven. Winst betekent daarbij dat er meer geproduceerd dan

geconsumeerd of afgebroken wordt, verlies andersom. Een verlies- en winstrekening is dus een koopgeld-overzicht.

verlies en winst rekening

kosten baten

waarde vernietiging

door gebruik waarde scheppingdoor vervaardiging

In het economische circulatieproces krijgt geld zijn waarde als koopgeld, doordat het als tegenwaarde van voedingsmiddelen, producten, diensten en

investeringsgoederen gebruikt wordt.

Deze waarde is bij voedingsmiddelen gekoppeld aan de natuur, zolang de voedingsmiddelen nog niet verkocht zijn. Tijdens de verkoop wordt de waarde overgedragen op het geld, waarna de waarde los kan komen te staan van de natuur en een kwaliteit op zich kan worden, in geld uitgedrukt. Het geld gaat dus waarde dragen, wanneer het in kooptransacties wordt gebruikt. Daarna kan later deze waarde met behulp van het geld overgebracht worden in het

rechtsgebied, als leengeld. Anders geformuleerd kun je zeggen, dat de natuur door het economisch leven sterft in het geld en weer opstaat in de waarde. De waarde als concreet fenomeen kan dan het rechtsleven worden binnen gevoerd, om daar ten dienste te kunnen komen van mensen met capaciteiten en met vermogens. Dan komen we bij het leengeld.

Leengeld

Hoe onderscheiden we nu de grens tussen het economisch leven en het

rechtsleven? Dat is niet zo moeilijk als het lijkt, omdat rechten en plichten van mensen duidelijk verschillen van de handelingen die mensen verrichten die economische effecten veroorzaken. Het eigendomsrecht op een auto is eenvoudig te onderscheiden van het gebruik van een auto. Het feit dat iemand zich

eigenaar kan noemen is een rechtsverhouding op zich. Wanneer de eigenaar iemand anders is als de gebruiker, ontstaat er een andere rechtsverhouding tussen deze twee, die bijvoorbeeld de verplichting tot het betalen van huur veroorzaakt. Het betalen van huur is dus geen tegenwaarde meer van een product, dienst of goed, maar een tegenwaarde van een gebruiksrecht. Daar waar geld een tegenwaarde wordt van een recht, maakt het deel uit van het rechtsleven, waarmee tevens de ondergrens van het rechtsleven is aangegeven. Het is interessant dat deze grens tussen het economisch leven en het rechtsleven

exact wordt beschreven in een balans, wanneer we tenminste ook de debiteuren en deelnemingen op de

passieve kant van de balans plaatsen.

balans

waarde die opgeslagen is in rechten en plichten, dus in verhoudingen

We zien dus het economisch leven geplaatst tussen twee velden, die elk hun invloed op dit economisch leven uitoefenen. De ondergrens van het economisch leven wordt gevormd door de natuur. Daar waar deze zijn invloed op het

economisch leven uitoefent, ontstaan grondstoffen, handelswaar en bederf. Goederen worden waren, zodra ze in het economisch leven worden opgenomen. De bovengrens van het economisch leven wordt gevormd door het rechtsleven. Daar waar het rechtsleven zijn invloed uitoefent, ontstaan eigendomsrechten en ontstaan ook kapitaalsrechten en 'waarde-dragers', zoals geld en

vermogenstitels. Als derde veld naast het economisch leven kan de mens zelf worden gezien. Daar waar de mens zijn invloed op het economisch leven uitoefent, ontstaan arbeid, consumptie en productie.

Omgekeerd oefent het economisch leven op zijn beurt invloed uit op de aangrenzende gebieden.

De invloed van het economisch leven op de natuur veroorzaakt afval. De invloed op het rechtsleven veroorzaakt 'waarde — rechten' oftewel vermogensrechten.

De invloed op de mens tenslotte veroorzaakt vermoeidheid, zingeving en behoeftebevrediging.

economisch-

leven

rechts-leven

mens

natuurlijk-leven

Op dit punt is het goed om te wijzen op de inzichten en vaardigheden van mensen, die op hun beurt via de menselijke arbeid invloed uitoefenen op het economisch leven. Zonder inzichten en vaardigheden kunnen we niet actief worden in het economisch leven. Omgekeerd kunnen ervaringen in het economisch leven via het denken invloed uitoefenen op de inzichten en

vaardigheden van een mens. Inzichten en vaardigheden grenzen dus niet direct aan het economisch leven, maar indirect. De ontwikkeling van vaardigheden en inzichten maakt deel uit van een volgend levensgebied, namelijk het culturele leven.

Wanneer we nu vanuit de aarde gezien de verschillende levensgebieden in een schema neerzetten, kan daarin worden aangegeven dat in het economisch leven grondstoffen worden omgevormd tot waarde. Deze waarde kan via het

rechtsleven worden bewaard en verplaatst. Via kredietverlening en ontsparing kan waarde weer teruggebracht worden in het economisch leven. Het is echter ook mogelijk dat waarde in het rechtsleven een omvormingsproces doormaakt van materiële waarden in relationele waarden. Het gaat dan om de warde van menselijke relaties, in verwachtingen die we van elkaar hebben. In relaties gaat het om vertrouwen en om zekerheden en risico's. Zakelijke verhoudingen kunnen we uitdrukken in leningen en deelnames. De contracten die hierbij worden gemaakt beschrijven dan de menselijke verhoudingen die afgesproken zijn. De rechten die uit dergelijke contracten voortkomen, worden

In het rechtsleven zijn twee belangrijke soorten vermogenstitels te

onderscheiden, te weten: risico-dragende en risico-mijdende vermogenstitels. Deze twee soorten zijn polair en wel zo dat de risico-mijdende uiteindelijk de ondergrens vormen en de risico-dragende de bovengrens. Normaal gesproken zullen mensen proberen om zoveel mogelijk hun vermogen in risico-mijdende vermogenstitels onder te brengen of zelfs (via speculatie) in eigendomsrechten die zeker in waarde stijgen. Een bepaald risico is echter niet te vermijden. Risico's worden meestal niet vrijwillig genomen. Alleen wanneer ze

onvermijdelijk zijn of wanneer we ze niet overzien, worden we met risico's geconfronteerd. Alleen wanneer we bepaalde doelstellingen nastreven zijn we bewust bereid om daarvoor risico's te lopen. Wanneer een risico zich realiseert, wordt een waardevermindering veroorzaakt van vermogenstitels.

Dus via risico-mijdende vermogenstitels wordt de waarde van een vermogen vermeerderd door rente- en/of dividendbetalingen en via risico-dragende vermogenstitels wordt meestal ook waardevermeerdering nagestreefd, maar kan de waarde van een vermogen soms verminderen, doordat potentiële risico's realiteit worden. Banken zijn instituten in het rechtsleven die zich vooral bezighouden met risico mijdende zaken, zoal sparen en lenen. Verzekeringen hebben zich op juist de risico's gericht en zijn instituten geworden in het rechtsleven die de risicovolle zaken behandelen. Zij houden zich bezig met deelnemingen en verzekeringen.

Al die vermogenstitels die in het rechtsleven worden gebruikt zijn eigenlijk contracten die rechten verlenen op kapitaalsgoederen in het economisch leven

Cultureel leven Rechtsleven Economisch leven Natuurlijk leven Aarde Samenleving koopgeld leengeld schenkgeld zekerheid risico banken Verzekerings maatschappijen

of op waarden die in het economisch leven worden gecreëerd. In eerste instantie wordt leengeld dan ook gebruikt om te investeren in gebouwen, machines enz. die zowel gemaakt worden in het economisch leven, alsook weer ingezet worden in het economisch leven. Daardoor treedt een versnelling op van het economisch leven, doordat die investeringen de productiviteit in het economisch leven vaak sterk verhogen. Die versnelling in het economisch leven heeft tot gevolg dat er meer winsten worden gemaakt. Die winsten worden weer afgevoerd, met behulp van geld, naar het rechtsleven, via rente, aflossing en winstuitkeringen. Daarmee wordt meer vermogen gevormd, dat weer geïnvesteerd wordt, waardoor het economisch leven verder versneld wordt. Zo ontstaat een spiraal, waarbij steeds meer waarde in het rechtsleven terecht komt en steeds meer investeringen in het economisch leven worden gedaan. Door overschot aan vermogen in het

rechtsleven ontstaan zowel de handel in aandelen en andere vermogenstitels, als ook het fenomeen dat steeds risicovoller geïnvesteerd zal worden. Met de handel in aandelen en vermogenstitels ontstaat er een soort economisch leven in het rechtsleven. Deze contracten worden dan financiële producten genoemd en men maakt winst met de handel in die producten. De aard van de winst is echter totaal verschillend van de winst die in het economisch leven wordt gemaakt. Er is niet echt voor gewerkt en je zou het dan ook schijnwaarde kunnen nemen die daarbij ontstaat.

Door dit ontstaan van schijnwaarden en door het toenemende risicovolle investeren komt de waardevoorraad in het rechtsleven in een soort

bubbeltoestand terecht. De waarden in het rechtsleven kunnen daarbij zeer snel toenemen, maar door een crisis vervolgens weer net zo snel verloren gaan. Zonder maatregelen zal hierdoor vanuit het rechtsleven crisis na crisis ontstaan. De recente kredietcrisis zal worden opgevolgd door grotere crises. Eigenlijk is dus het te veel aan bubbel-waarden in het rechtsleven een maatschappelijk ziekmakend proces. De waarden kunnen niet terug naar het economisch leven, omdat ze daar inflatie veroorzaken. Ze kunnen ook niet in het rechtsleven blijven, omdat daar crises veroorzaken. Ze moeten dus als schenkgeld naar het culturele leven.

Schenkgeld

De uiterste grenzen van de polaire kwaliteiten zekerheid en risico brengen ons aan de grenzen van de aansluitende levensgebieden van het rechtsleven. De uiterste grens van risico nemen is het wegschenken van geld. Het risico van waardevermindering verandert dan in de zekerheid van waardevermindering. Schenkgeld vormt daarmee de basis van het culturele leven. De uiterste grens van risico vermijden, de ondergrens van het rechtsleven, is de relatie met een andere mens vermijden. Dit kunnen we doen door bijvoorbeeld zelf een huis te kopen in plaats van het verstrekken van een risico-mijdende hypothecaire lening. Dit uiterste brengt ons over de grens, in het economisch-leven, omdat we daarmee een activa bezitten in plaats van een vermogens-titel, zoals te zien is bij de balans.

De ontvanger van het schenkgeld kan zich met andere zaken bezighouden dan het verdienen van geld (economisch leven) en het terugbetalen van een lening of het onderhouden van een relatie (rechtsleven). Met behulp van het schenkgeld kan hij zich toch in zijn levensonderhoud voorzien. Hij doet dat vooral door eten en drinken te kopen en huur te betalen. Via het kopen van eten en drinken brengt hij het geld als tegenwaarde in de onderste regionen van het economisch leven. Via het betalen van huur brengt hij het geld in het rechtsleven terug.

Verticale waarde-circulatie

Geleidelijk hebben we nu een zogenaamde verticale waarde-circulatie gekarakteriseerd. Het geld krijgt waarde in het economisch leven. Via het rechtsleven wordt door leningen en deelname die waarde, verplaatst naar mensen met potentiële capaciteiten. Deze mensen krijgen zo de gelegenheid om hun capaciteiten toe te passen in het economisch leven met behulp van

investeringen. Voorzover het niet lukt om die waarde uit te lene, blijft deze in het rechtsleven hangen. Dan kunnen ze worden aangewend om vermogenstitels te kopen. Ook dat is niet altijd zinvol. Voorzover ook in dit rechtsleven door betrokkenen op enig moment geen mogelijkheden worden gezien voor een vruchtbare inzet van waarden, kan het overtollige deel als schenkgeld zijn waarde verliezen. Hierbij worden mogelijkheden van opleiding en ontwikkeling gecreëerd voor diegenen die het schenkgeld ontvangen. Deze laatste brengen het geld weer terug in het economisch leven door het kopen van voedingsmiddelen, producten en diensten, waarbij het als koopgeld nieuwe waarde opneemt in het economisch leven. Via deze weg vernieuwt de waarde zich door actualisering in het economisch leven.

Voorzover bijvoorbeeld huur, rente en aflossing wordt betaald vloeit het geld terug in het rechtsleven, hetgeen feitelijk geen verjonging inhoudt maar een verplaatsing naar de eigenaren van de vermogenstitels. Daarmee wordt het te veel aan waarde in het rechtsleven niet geconsumeerd en blijft gewoon bestaan.

Een gezond maatschappelijk leven komt tot stand wanneer de waarde die geproduceerd wordt in het economisch leven uiteindelijk via consumptie, verplaatsing en schenkingen weer uit het economisch leven verdwijnt, waarbij

Leengeld = waarde verplaatsen Cultureel leven Rechtsleven Economisch leven Natuurlijk leven Aarde Samenleving zekerheid risico banken Verzekerings maatschappijen Verticale waarde-circulatie Investeringen ontsparen Horizontale geld-circulatie Schenkgeld = waarde consumeren Koopgeld = waarde produceren Kopen van voedingsmiddelen verbruiksproducten Betalen van huur

het rechtsleven hulpmiddel is, waar waarden ook langere tijd bewaard kunnen worden. Een soort opslagplaats van waarden waarbij die waarden over tijd, ruimte en personen verplaatst kunnen worden. De hoeveelheid waarden die als koopgeld in het economisch leven functioneert, moet in verhouding blijven met de transacties die in het economisch leven worden afgesloten. Het gaat dan om een stromingsbegrip: geld/tijdseenheid.

De voorraad waarden in het rechtsleven mag ook niet te groot worden in relatie tot investeringsmogelijkheden en de capaciteiten van ondernemende mensen die aanwezig zijn. Daar gaat het dus om een hoeveelheid krediet per ondernemer of per onderneming.

Wanneer waarde onvoldoende wordt geconsumeerd, gaat het overschot aan waarde storend werken. In het economisch leven veroorzaakt ze dan

bijvoorbeeld inflatie of slechte product-kwaliteit. In het rechtsleven veroorzaakt een overschot bijvoorbeeld schuldproblemen of zeer risicovolle en ethisch aanvechtbare leningen.

Voor een adequate aanpak van maatschappelijke problemen is het van groot belang dat de waarheid van deze beschrijving wordt ingezien. Pas dan wordt het mogelijk om de bestaande problemen op een menselijke wijze te benaderen en aan te pakken. Dan kan worden begrepen dat bijvoorbeeld rente op leningen op zichzelf niet schadelijk hoeft te zijn, als er maar voldoende leengeld wordt omgezet in schenkgeld. Dat hoge winsten niet schadelijk hoeven te zijn, als maar wordt gelet op het niet onverantwoord ophopen van waarde bij mensen die daar geen doelstellingen mee hebben, bij mensen die het onvoldoende omzetten in leengeld of schenkgeld. Ook het handelen in aandelen hoeft op zich niet schadelijk te zijn, wanneer het maar met mate gebeurt en wanneer voorkomen wordt dat te veel schijnwaarden ontstaan. Dat kan bijvoorbeeld door

beleggingswinsten te belasten, terwijl ze nu meestal onbelast in het rechtsleven blijven werken. Ook zou het interessant kunnen zijn om te onderzoeken hoe voorkomen kan worden dat schijnwinsten economisch gebruikt kunnen worden, zonder dat ze als schenkgeld bij behoeftige, zich ontwikkelde mensen

terechtgekomen zijn.

Kerngedachte is dus, dat de wereld niet gezien moet worden als een grote soep, waarin zich afzonderlijke processen afspelen, maar dat er een zekere ordening bestaat, die in lagen en levensgebieden is opgebouwd. Het economisch leven vormt een bepaalde laag in deze ordening en is begrensd door andere lagen. Elke laag op zich heeft zijn eigen wetmatigheden en dient dan ook afgeschermd te zijn van andere lagen. Aan de andere kant bestaat er wel een zekere

uitwisseling tussen de lagen. waarbij bij elke overgang het uitgewisselde van hoedanigheid veranderd. Geld is bij dit geheel de transporteur van waarden. Het geld haalt de waarden op in het economisch leven, als koopgeld, en

transporteert de waarde naar het rechtsleven, als leengeld, en naar het culturele leven, als schenkgeld. De economisch wetenschap moet er op gericht zijn om die geldstromen te onderzoeken en de gevolgen in kaart te brengen. De politiek moet er op gericht zijn dat de partijen die die stromen beïnvloeden niet crimineel zijn en niet alleen hun eigenbelang nastreven. Pas dan kan er verbetering ontstaan, waarbij crises kunnen worden voorkomen en waarbij mensen een menswaardig bestaan krijgen door zich te ontwikkelen en de ontwikkelde vermogens weer dienstbaar te maken in het economisch leven.

Dan zal echter ook de regel van Adam Smit niet meer helemaal opgaan: De economie gaat het beste wanneer mensen hun eigen behoeftes nastreven en hun eigen belangen behartigen, terwijl een onzichtbare hand het geheel ordent. Dan komt ook de regel van Rudolf Steiner aan de orde: Het zal in een

gemeenschap van mensen beter gaan, naarmate de enkeling de resultaten van zijn prestaties minder opeist, dat wil zeggen naarmate zijn behoeftes meer door prestaties van anderen worden vervuld.

Jan JC Saal oktober 2010