haar
De (on)zichtbare macht
van lichaamshaar.
Masterscriptie
Kunst- en Cultuurwetenschappen: Kunstgeschiedenis
Eerste lezer
Dr. M.I.D. van Rijsingen
Tweede lezer
Dr. S.Y. Berrebi
20 juli 2016
Inhoud
Voorwoord 3
Inleiding 4
1. Hoofdhaar 9
1.1 Biologische kenmerken 10
1.2 De mythologie van lang hoofdhaar 11
1.3 Kort hoofdhaar: alles behalve sexy 13
1.4 De transformerende macht van een andere haarstijl 16
2. Okselhaar 21
2.1 Biologische kenmerken 22
2.2 Okselhaar en cosmetica advertenties 23
2.3 Zichtbaar okselhaar: protest, stunt of trend 25
2.4 De status quo van okselhaar als taboe 31
3. Schaamhaar 34
3.1 Biologische kenmerken 35
3.2 Schaamhaar en vrouwelijke seksualiteit 36
3.3 De fabel van schaamhaar als onhygiënisch 38
3.4 Schaamhaar onder invloed van de norm 40
3.5 Manscaping 43
Conclusie 47
Lijst van afbeeldingen 50
Literatuur 54
I just wanna be myself
And I want you to love me for who I am I just wanna be myself
And I want you to know, I am my hair Lady Gaga, Hair, 20111
Inleiding
Ieder mens heeft het: haar. Zij het in meer of minder mate, afhankelijk van zowel biologische als culturele factoren.2 Van nature heeft de een krullend haar, de ander overbeharing op armen en
benen en weer een ander kan maar geen lang haar laten groeien. Door deze biologische
kenmerken te bewerken probeert men de natuurlijke verschijningsvorm van het haar aan de door de maatschappij gecreëerde normen te laten voldoen.3 Per cultuur, tijd en sekse verschillen de
normen waaraan het uiterlijk van het haar moet voldoen.4 Net zoals kleding draagt de manier
waarop iemand met het hoofd- en lichaamshaar omgaat bij aan het vormen van een eigen identiteit.5 Het lichaam wordt daarbij niet als een vaststaand gegeven gezien waarbij genetisch
bepaald is hoe iemand eruitziet, maar als een oneindig project waaraan gewerkt kan en moet worden.
De relatie die wij met ons haar hebben en hoe deze in de mode en kunst gereflecteerd wordt, was afgelopen voorjaar onderwerp van een tentoonstelling in het Centraal Museum te Utrecht.6 Uit de recensies blijkt dat deze relatie niet alleen gecompliceerd, maar vooral
persoonlijk is.7 Het is een relatie die niet graag besproken wordt. Wanneer er wel aandacht aan
wordt besteedt dan gaat dit gepaard met een gevoel van walging.8 In het geval van vrouwelijke
lichaamsbeharing is de afschuw nog groter. Volgens de Engelse literatuurwetenschapper Karin Lesnik-Oberstein is er zelfs sprake van een taboe rondom dit onderwerp.9 Vrouwelijk
lichaamshaar mag niet gezien of besproken worden. Hoofdhaar vormt hierbij een uitzondering. Als het ultieme teken van vrouwelijkheid, schoonheid en verleidelijkheid kan het niet genoeg aandacht krijgen.10 Een opvallend gegeven, gezien het beeld dat de westerse samenleving van
zichzelf heeft als één waarin gevestigde taboes rondom seksualiteit en het lichaam doorbroken
2 Chaeng en Biddle-Perry 2008: 10. 3 Perrot 1987: 8.
4 Perrot 1987: 198.
5 Chaeng en Biddle-Perry 2008: 7-8.
6 Centraal Museum Utrecht. Centraalmuseum.nl. 27.02.2016.
http://centraalmuseum.nl/bezoeken/tentoonstellingen/haar-in-mode-en-kunst/.
7 Rossum, Milou van. ‘Maatpakken van borsthaar’. NRC Handelsblad. 24.02.2016.
http://www.nrc.nl/handelsblad/2016/02/24/maatpakken-met-borsthaar-1592115.
8 ‘Schaamhaar wordt kunst in het Centraal Museum’. RTV Utrecht. 19.02.2016.
http://www.rtvutrecht.nl/nieuws/1440117; ‘Waarom walgen we van haren die niet aan het hoofd zitten?’. NOS. 19.02.2016. http://nos.nl/op3/artikel/2087920-waarom-walgen-we-van-haren-die-niet-aan-een-hoofd-zitten.html; Admiraal, Natasja. ‘Mode van mensenhaar. Verontrustend en fascinerend’. Fashionunited. 19.02.2016.
https://fashionunited.nl/nieuws/cultuur/mode-van-mensenhaar-verontrustend-en-fascinerend/2016021925663; Korver, Amber. ‘Kleding en sieraden van echt haar in Centraal Museum’. AD. 18.02.2016.
http://www.ad.nl/ad/nl/1039/Utrecht/article/detail/4247451/2016/02/18/Kleding-en-sieraden-van-echt-haar-in-Centraal-Museum.dhtml.
9 Lesnik-Oberstein 2006: 2.
zijn.11 Indien er wel onderzoek naar de relatie die wij met ons haar hebben wordt gedaan, dan is
dit in de meeste gevallen alleen op het cosmetische of medische aspect ervan gericht, met het verwijderen van vrouwelijke lichaamsbeharing als doel.12
Gender is grotendeels verantwoordelijk voor de taboevorming.13 Haar, op zowel het
hoofd als lichaam, is onderdeel van een systeem waarin gender wordt geïdentificeerd en gerepresenteerd, met als gevolg dat er op cultureel en sociaal gebied onderscheidt tussen de seksen wordt gemaakt. De aan- of afwezigheid van het haar maakt de grenzen zichtbaar van de norm waaraan genderidentiteit moet voldoen. Het onderzoek van de Amerikaanse
wetenschappers in de psychologie, Susan Basow en Amie Braman, illustreert dit.14 Hieruit blijkt
dat vrouwen met lichaamshaar als minder aantrekkelijk, sociaal, intelligent, positief en gelukkig worden gezien. Vrouwen met lichaamshaar zouden minder vrouwelijk zijn en meer mannelijk. Dit komt omdat ze als sterker, agressiever en actiever worden beschouwd. Hiermee overschrijden ze de grenzen van hun gender. 15
Een ander aspect dat van invloed is op de taboevorming is dat vrouwelijk lichaamshaar een abject onderwerp is, voornamelijk de aanwezigheid van het haar. De Bulgaars-Franse filosoof Julia Kristeva omschrijft abject als datgene wat identiteit, systemen en orde verstoort.16 Tussen
het concept van een object en het concept van een subject bestaat het abjecte. Het ontstaat uit de delen die niet gedefinieerd kunnen worden als het subject, een deel van het zelf, en de delen die niet gedefinieerd kunnen worden als het object, delen die onafhankelijk zijn van het zelf.17 Door
het superego, de ideale zelf, wordt datgene wat abject is weggeschoven en daarmee behoudt het de abjecte status. Gezien de onzichtbaarheid van het onderwerp zou gesteld kunnen worden dat vrouwelijke lichaamsbeharing een verstoring in het systeem van de heersende maatschappelijke norm is. Het voldoet niet aan de culturele en maatschappelijke idealen, wordt daardoor
onzichtbaar gehouden en behoudt de status van een abject onderwerp.
Het taboe rondom vrouwelijke lichaamsbeharing en de houding ten opzichte van het onderwerp waarbij het als te belachelijk, banaal of afschrikwekkend wordt beschouwd om onderzocht te worden, vormen de aanleiding van deze scriptie. De kern bestaat uit drie
hoofdstukken die allen vanuit een beeld vertrekken dat betrekking heeft op een gedeelte van de vrouwelijke lichaamsbeharing. In hoofdstuk 1 wordt het huidige westerse perspectief op
hoofdhaar onderzocht. Een foto uit 2014 van de Amerikaanse actrice Jennifer Lawrence met een 11 Lesnik-Oberstein 2006: 2. 12 Lesnik-Oberstein 2006: 1. 13 Chaeng en Biddle-Perry 2008: 99. 14 Basow en Braman 1998: 637-645. 15 Lesnik-Oberstein 2006: 4. 16 Kristeva 1982: 4. 17 Kristeva 1982: 1-2.
bob op het Cannes Film Festival (afb. 1) vormt het uitgangspunt van waaruit vragen worden gesteld over welke maatschappelijke en culturele factoren van invloed zijn op dit perspectief. Het huidige westerse perspectief op okselhaar staat in hoofdstuk 2 centraal. Uitgangspunt voor vragen in dit hoofdstuk is een foto van de Amerikaanse actrice Julia Roberts uit 1999 (afb. 2) wanneer zij aanwezig is bij de première van de film Notting Hill in Londen. Tot slot stelt hoofdstuk 3 vragen bij de lente campagne uit 2003 van het Italiaanse modehuis Gucci (afb. 3). Dit hoofdstuk onderzoekt het huidige westerse perspectief op schaamhaar. De vragen die de drie
uitgangsbeelden oproepen worden onderzocht aan de hand van andere beelden uit de populaire westerse cultuur. Deze beelden kunnen zowel advertenties, televisiecommercials en series als foto’s van bekende personen en mode editorials zijn. Samen zullen deze drie hoofdstukken een antwoordt geven op de onderzoeksvraag: Welke maatschappelijke en culturele factoren zijn van invloed op het huidige westerse perspectief op vrouwelijke lichaamsbeharing?
De reden om een beeld als vertrekpunt te nemen is op verschillende argumenten
gebaseerd. Zo zijn beelden een belangrijk onderdeel in de vorming van betekenis.18 De betekenis
van dingen is niet inherent aan het ding zelf. Het zijn de deelnemers in een maatschappij die betekenis aan mensen, objecten en gebeurtenissen geeft. Door betekenis aan dingen te geven worden regels, normen en conventies bepaald waardoor gedrag en handelingen georganiseerd kunnen worden. Representatie is een essentieel onderdeel in het proces waarin betekenis gevormd en uitgewisseld wordt tussen deelnemers binnen dezelfde cultuur.19 Een representatie
bestaat uit een mentaal beeld en een gedeelde taal die samen een teken vormen. Samen zorgen de drie delen voor de productie van betekenis in taal, waarbij taal niet alleen het geschreven of gesproken woord omvat, maar bijvoorbeeld ook beelden, muziek, gezichtsuitdrukkingen en houding. Er zijn verschillende theorieën over hoe taal gebruikt wordt in de representatie van de wereld en de dingen erin. Voor dit onderzoek is de constructivistische theorie leidend.20
Theoretici binnen deze stroming geloven dat betekenis in en door taal geconstrueerd wordt. Een andere reden om beelden als uitgangspunt te nemen is de aanname van de Engelse kunstschilder en schrijver John Berger dat beelden vóór woorden komen.21 Ondanks dat met
woorden uitleg gegeven wordt over de wereld waarin wordt geleefd, is het zien van beelden wat voor de vestiging van een persoon hierin zorgt. Er zal altijd een gat zijn tussen beelden en woorden. Woorden sluiten niet volledig bij het beeld aan. Het is belangrijk om in gedachten te houden dat wat iemand ziet beïnvloedt is door wat de persoon weet en gelooft. Daarnaast is het
18 Hall 2013: xx-xix. 19 Hall 2013: 1-5. 20 Hall 2013: 1. 21 Berger 2008: 7-9.
een keuze om iets te zien en wordt er niet naar één ding gekeken, maar altijd naar de relatie tussen verschillende dingen en onszelf. In het geval van beelden, uit bijvoorbeeld de media, geldt dat deze met een bewust doel gecreëerd en gereproduceerd zijn. Een andere, en de meest
belangrijke, reden om voor een beeld te kiezen is dat deze voor een groot deel verantwoordelijk zijn voor de continuering van het beeld van de vrouw zonder lichaamsbeharing.22 De beelden
dragen bij aan het taboe rondom vrouwelijk lichaamshaar doordat ze met herhaling de onzichtbaarheid van lichaamshaar en de zichtbaarheid van hoofdhaar in stand houden.
Bij de keuze voor de drie uitgangsbeelden is rekening gehouden met een aantal factoren. Allereerst is er voor beelden uit de westerse cultuur gekozen omwille van praktische redenen als herkenbaarheid en grootte van het onderzoek. Een onderzoek naar het huidige perspectief van de gehele wereld op vrouwelijke lichaamsbeharing en welke maatschappelijke en culturele factoren hierop van invloed zijn, zou minstens twee keer zo groot worden. Ten tweede belichten de drie beelden ieder een verschillend gedeelte van het vrouwelijke lichaamshaar. Hoofdhaar wordt hierbij niet, zoals in de meeste literatuur, als een aparte categorie beschouwd, maar ook tot het lichaamshaar gerekend. Het hoofd is immers een deel van het lichaam. Door het apart te behandelen wordt de waardering ervan als het ultieme teken van vrouwelijkheid vergroot en de tegenstelling met zichtbaar lichaamshaar als teken van mannelijkheid in stand gehouden.23 Tot
slot brengen de drie beelden veel reacties te weeg in het debat over vrouwelijke lichaamsbeharing. De aard van de reacties, positief of negatief, is niet van invloed op de keuze van de beelden, maar zegt er wel iets over.
Door middel van literatuuronderzoek zal antwoordt worden gegeven op de vragen die in de drie hoofdstukken gesteld worden en daarmee uiteindelijk ook op de onderzoeksvraag. Daarbij wordt gebruik gemaakt van wetenschappelijke literatuur en artikelen afkomstig uit
tijdschriften en van websites. Deze laatste groep artikelen hoeft niet per se wetenschappelijke van aard te zijn. Het onderzoeksonderwerp bevindt zich op het grensgebied tussen verschillende wetenschappelijke studies. Vanwege het interdisciplinaire karakter worden theorieën uit de sociologie, psychologie, filosofie, feminisme, gender- en bodystudies en cultuur- en
mediawetenschappen gebruikt. Twee visies zullen hierbij binnen het onderzoek leidend zijn. Als eerste de feministische visie van Lesnik-Oberstein. Zij richt zich op het functioneren van de taboevorming rondom vrouwelijke lichaamsbeharing en het doorbreken hiervan.24 Daarbij legt ze
de machtsstructuren bloot die zorgen voor de manier waarop zowel vrouwen zelf als de maatschappij naar het onderwerp kijkt. Hiernaast is als tweede de visie van de Amerikaanse
22 Lesnik-Oberstein 2006: 1 en 66. 23 Lesnik-Oberstein 2006: 1. 24 Lesnik-Oberstein 2006: 6.
filosoof Judith Butler richtinggevend. Butler stelt dat het menselijk lichaam geen vaststaand gegeven is, maar geconstrueerd.25 Iemands sekse is niet wat een persoon heeft of een statische
omschrijving van wie hij of zij is. Het is een ideale (machts)constructie die in de loop der tijd verwezenlijkt wordt. Een norm waardoor een persoon maatschappelijk zichtbaar wordt, omdat iemands lichaam een aanduiding krijgt die binnen de culturele en maatschappelijke
begrijpelijkheid past. De aanname dat iemands sekse een lichamelijk gegeven is, leidt tot genderidentificering waarbij herhaling van de normen waaraan iemand moet voldoen om als vrouw of man te worden beschouwd ervoor zorgen dat een persoon zich op een bepaalde manier voelt en gedraagt. Andere theoretici zullen Lesnik-Obersteins en Butlers visies ondersteunen, dan wel ontkrachten.
1. Hoofdhaar
Het jaar 2014 staat in modeland bekend als het jaar waarin de bob als haarstijl domineert.26 Een
kapsel dat voor het eerst aan grote populariteit wint in de jaren twintig, maar zijn oorsprong aan het begin van de twintigste eeuw vindt.27 De Franse couturier Paul Poiret knipt als een van de
eersten het haar van zijn modellen in 1908 kort. Gevolgd door de Poolse Antoni Cierplikowski, beter bekend als ‘Antoine de Paris’ de eerste sterrenkapper in Parijs. Hij knipt in 1909 een op Jeanne d’Arc geïnspireerde bob bij de Franse actrice Eva Lavalièrre. In 1919 wordt, volgens de Franse haarstylist Emile Long, de bob al door jonge modieuze vrouwen gedragen. Het is de Amerikaanse actrice Jennifer Lawrence (afb. 1) wiens naam en foto in ieder ‘bob lijstje’ uit 2014 terugkomt. Haar bob wordt zelfs zo inspirerend gevonden dat de Amerikaanse Vogue een top elf van momenten samenstelt waarop Lawrence het kapsel heruitvindt.28 Veelvuldig wordt het kapsel
in verband gebracht met de emancipatie van de vrouw in de jaren twintig.29 De Eerste
Wereldoorlog is van invloed op de traditionele rolverdeling tussen de genders en dit zou ook zijn uitwerking op de mode hebben gehad. Het korte kapsel dat veel vrouwen zich laten aanmeten wordt met mannelijkheid geassocieerd en de reacties van waren destijds fel.30 Sommigen artsen
stellen dat vrouwen hun natuur zouden beschadigen door het hoofdhaar kort te knippen. Anderen zijn van mening dat kort hoofdhaar bij vrouwen tot mannelijke kaalheid kan leiden of de groei van gezichtsbeharing stimuleert. De associatie van lang haar met vrouwelijkheid en kort haar met mannelijkheid kent een lange geschiedenis.31 In hoeverre houdt deze associatie vandaag
de dag nog stand en zijn vrouwen zich bewust van de betekenis die de haarstijl heeft?
In 1.1. Biologische kenmerken wordt gekeken naar de eigenschappen die het hoofdhaar van nature heeft en waardoor het gekenmerkt wordt. Vervolgens behandelt 1.2 De mythologie van lang
hoofdhaar de terugkerende rol van lang haar in westerse mythologische verhalen en hoe de
verhalen nog steeds als inspiratiebron in de huidige beeldcultuur worden gebruikt. 1.3 Kort
hoofdhaar: alles behalve sexy kijkt naar de verschillende betekenissen van diverse korte kapsels. Het
26 Avant, Mary. ‘The celebrity hairstyle of 2014 is the bob – Yup, we’re already saying it’. Bustle.com. 20.01.2014.
http://www.bustle.com/articles/13086-the-celebrity-hairstyle-of-2014-is-the-bob-yup-were-already-saying-it; Cochrane, Lauren. ‘The bob is back: five of the best modern takes on the classic cut’. Theguardian.com. 18.08.2014.
http://www.theguardian.com/fashion/fashion-blog/2014/aug/18/bob-back-five-best-classic-cut-lena-dunham; Gueren, Casey. ‘We’re calling it: 2014 is the year of the bob’. Womenshealtmag.com. 14.01.2014.
http://www.womenshealthmag.com/beauty/bob-haircuts; Petralia, Gabriela. ‘De 8 grootste beautytrends van 2014’.
ELLE.nl. 19.12.2014. http://www.elle.nl/beauty/beautynieuws/De-8-grootste-beautytrends-van-2014.
27 Zdatny 1997: 368-371.
28 Schulte-Hillen, Sophie. ‘11 times Jennifer Lawrence reinvented the bob: the incredible range of a chin-length chop’. Vogue.com. 12.11.2015. http://www.vogue.com/13370459/jennifer-lawrence-hairstyles-bobs-waves-updos-braids/.
29 Zdatny 1997: 380. 30 Zdatny 1997: 369.
hoofdstuk sluit in 1.4 De transformerende macht van een andere haarstijl af met de make-over waarin het verband tussen het veranderen van haarstijl en persoonlijke veranderingen centraal staat.
1.1 Biologische kenmerken
Een vijftal plekken op het menselijk lichaam zijn niet van haar voorzien: de handpalmen,
voetzolen, lippen, tepels en sommige genitale delen.32 Op de rest van het lichaam groeit haar; op
sommige delen is dit een (onzichtbaar) dons laagje, op andere delen is dit een duidelijk zichtbare en langere haargroei. De precieze reden voor de verdeling in de mate van haargroei is lastig om te geven, maar het heeft alles te maken met de functie van het haar. Zo hebben het hoofd, de ogen, de neus en de oren bescherming nodig tegen het weer, insecten en (irriterende) stoffen waardoor er op deze plekken sterkere en langere haren groeien. Het type haar, de textuur, de kleur en de lengte verschilt niet alleen tussen individuen onderling, maar zelfs per plek op het lichaam van
een persoon.33 De eigenschappen van het haar worden genetisch bepaald en hormonen zijn
verantwoordelijk voor de mate van haargroei.34 Desondanks heeft het haar geen unieke
karakteristieken zoals vingerafdrukken dat wel hebben. Na huidskleur vormt haar het tweede fysieke uiterlijke kenmerk waarin etniciteiten van elkaar verschillen.35 Geografisch gezien volgt de
kleur van het haar veelal de kleur van de huid. Mensen met een donkere huidskleur, vanwege een grotere aanwezigheid van het pigment melanine in de huid, hebben eveneens donker haar. Wanneer er minder melanine in de huid aanwezig is, heeft iemand een lichtere huidskleur. Mensen met een lichtere huidskleur hebben ook lichter haar, meestal variërend van bruin tot blond. Roodharige mensen hebben vaak een bijna witte en doorschijnende huid als gevolg van een melanine tekort. Het natuurlijke haar kan op vier manieren gemanipuleerd worden.36 De
maximale lengte kan veranderd worden door het te knippen of te scheren. Daarnaast kan haar geverfd worden of de textuur worden veranderd. Als laatste kan de hoeveelheid van haar veranderd worden. Dit kan zowel door haren toe te voegen als door (enkele) haren te
verwijderen. De manipulatie van het haar is zelden definitief, tenzij de haarzakjes onderhuids weg gelaserd worden.
In de (wetenschappelijke) literatuur en in onderzoek naar haar wordt het wisselend in twee of drie gebieden opgedeeld. Bij een verdeling van twee gebieden wordt er onderscheidt gemaakt tussen hoofd- en lichaamshaar. Een verdeling van drie gebieden leidt tot een
onderscheidt in hoofd-, gezichts- en lichaamshaar. De keuze voor het maken van deze verdeling 32 Cooper 1971: 16-17. 33 Cooper 1971: 23. 34 Cooper 1971: 33-34. 35 Cooper 1971: 20. 36 Synnott 1987: 382.
is gebaseerd op de aanname dat de verschillende gebieden een andere sociale betekenis hebben.37
Hoofdhaar mag er zijn, de aanwezigheid ervan is niet alleen positief, het is een vereiste voor een vrouw om als vrouwelijk te worden beschouwd en zichzelf zo te zien. Lichaamshaar daarentegen mag er niet zijn. De aanwezigheid ervan is negatief en zorgt er, zeker bij overmatige haargroei, voor dat een vrouw als mannelijk wordt beschouwd en zichzelf zo kan zien. Deze culturele constructie werkt in de literatuur en in onderzoeken over en naar vrouwelijk haar door. Hoofdhaar is voornamelijk onderwerp van historische en culturele studies naar stijlen, terwijl lichaamshaar juist onderwerp van medische en cosmetische studies naar ziekten en
abnormaliteiten is.38 Door hoofd- en lichaamshaar als tegenpolen van elkaar te zien en te
behandelen wordt de manier waarop de twee haargebieden nu worden gewaardeerd in stand gehouden.
1.2 De mythologie van lang hoofdhaar
Lang hoofdhaar functioneert al eeuwenlang als gender indicasering en sekssymbool.39 De lengte
van het haar heeft een sterke associatie met vrouwelijkheid. Des te korter het haar van een vrouw is, des te mannelijker ze zou zijn.40 Vrouwen identificeren zich nauw met het hoofdhaar en geven
aan zich niet (volledig) vrouw te voelen met kort tot geen haar.41 Niet alleen vrouwen, maar ook
mannen geven de voorkeur aan een vrouw met lang(er) haar.42 Mannen vinden lang haar bij
vrouwen sexy; een associatie die in diverse onderzoeken naar de symboliek van de lengte van
hoofdhaar bij vrouwen eveneens aan lang haar wordt gegeven.43 In deze onderzoeken wordt
gesteld dat lang(er) hoofdhaar voor vrouwelijkheid, status, vrijheid en onbegrensde seksualiteit symbool staat.
De macht die in de aantrekkingskracht van lang hoofdhaar schuilt wordt door westerse mythologische verhalen geïllustreerd.44 Een van de bekendste verhalen is het verhaal van
Rapunzel. Haar lange haar rijkt vanuit het raam in de toren waarin ze is opgesloten tot de grond. Ze gebruikt het haar echter niet als reddingsmiddel, zoals in moderne varianten van het verhaal het geval is, maar als ladder voor haar liefde om bij haar te komen.45Andere mythen waarin de
macht der verleiding van lang haar een rol speelt zijn die van Lady Godiva, Lilith, Lorelei,
Medusa en zeemeerminnen. Volgens de legende is Lady Godiva de echtgenote van Leofric, graaf
37 Synnott 1987: 382 en 391. 38 Lesnik-Oberstein 2006: 1. 39 Synnott 1987: 384.
40 Cox en Widdows 2005: 18; Synnott 1987: 384. 41 Synnott 1987: 383-384.
42 Cooper 1971: 65; Synnott 1987: 383-385; Weitz 2001: 672.
43 Cooper 1971: 67-68; Hallpike 1969: 263-264; Leach 1958: 160-162; Synnott 1987: 382. 44 Cooper 1971: 204-205; Cox en Widdows 2005: 19-20; Synnott 1987: 384.
van Mercia en heer van Coventry.46 Ze verzoekt haar man om de belastingdruk te verlagen
waaronder de bevolking te lijden heeft. Na meermaals nee te hebben gezegd, stelt Leofric voor dat hij aan haar verzoek gehoor geeft als ze naakt te paard door de stad zal rijden. Voordat ze te paard gaat geeft Lady Godiva het bevel dat alle inwoners binnen moeten blijven. Daarnaast gebruikt ze haar lange haren om haar lichaam (deels) mee te bedekken. Er is echter een man die vanuit zijn huis naar haar gluurt, waarop hij als straf blind wordt. Deze man staat bekend als ‘Peeping Tom’. De meest onweerstaanbare eigenschap van Lilith’s uiterlijk is haar lange haar.47
Als nachtdemon verleidt ze niet alleen mannen in hun slaap, maar vermoord ze deze uiteindelijk ook. De negentiende-eeuwse Engelse dichter Dante Gabriel Rosetti schrijft in 1867: ‘Lo! As that youth’s eyes burned at thine, so went / Thy spell through him, and left his straight neck bent, / And round his heart one strangling golden hair.’48 Volgens dit gedicht zou het haar van Lilith
dodelijke eigenschappen hebben. Net zoals Lilith heeft het haar van Medusa fatale kenmerken.49
Vanwege haar ongekende schoonheid heeft Medusa vele aanbidders. Het lot zorgt er echter voor dat de god Neptunus op haar verliefd wordt, waarop zijn vrouw Minerva wraak neemt. Minerva neemt geen wraak op haar man, maar op Medusa door haar lange haren in schilferige slangen te veranderen. Op deze manier worden mannen nooit meer door Medusa’s haren verleid. Om er zeker van te zijn dat dit niet nog eens gebeurd zorgt Minerva ervoor dat iedereen die naar de slangen op Medusa’s hoofd kijkt in steen veranderd. De haren van Lorelei en de zeemeerminnen zijn eveneens een wapen van verleiding en doding.50 Door hun lange haren verkrijgen zij de
eeuwige jeugd. Wanneer er een haar verloren gaat, overlijden Lorelei en de zeemeerminnen. Lorelei lokt zeemannen die op de Rijn varen met haar droevige gezang en door haar gouden haren te kammen. Iedere man die naar haar haren kijkt zal zo erg naar haar verlangen dat zijn smachten hem uiteindelijk fataal wordt. Matrozen lopen ook het gevaar om door een zeemeermin gedood te worden. Met haar lange haren lokt ze mannen om vervolgens met hen te trouwen om zo hun ziel te verkrijgen.
In al deze legendes is het lange haar een van de belangrijkste uiterlijke kenmerken van de ongekende schoonheid van de vrouwen. Het lange hoofdhaar functioneert zowel als een magneet om het andere geslacht mee aan te trekken, als een dodelijk wapen dat alle mannen fataal wordt. De macht die vrouwen door het lange haar krijgen en waarmee ze controle op het andere geslacht kunnen uitoefenen, wordt door alle figuren in de verhalen gebruikt. Als gevolg van de
46 Coe, Charles. ‘Lady Godiva: the naked truth’. Harvardmagazine.com. July-August 2013.
http://harvardmagazine.com/2003/07/lady-godiva-the-naked-tr.html.
47 Cooper 1971: 204. 48 Cox en Widdows 2005: 20. 49 Cooper 1971: 205. 50 Cooper 1971: 205.
legendes staat lang, los, haar bij een vrouw, symbool voor haar minder hoge moraal en het gemak waarmee zij haar seksualiteit tentoonstelt en makkelijk gebruikt.51Afgevraagd kan worden in
hoeverre de mythologische verhalen van invloed zijn (geweest) op de associatie van lang haar met vrouwelijkheid en seksualiteit die vandaag de dag nog steeds veelvuldig gemaakt wordt. Daarnaast is het interessant om te onderzoeken of vrouwen zich bewust zijn van de macht die in de
seksuele aantrekkingskracht van lang hoofdhaar ligt en of zij het haar ook als machtsinstrument gebruiken.
Modetijdschriften zijn zich in ieder geval wel bewust van de verleidingskracht die lang haar kan hebben. In het vijfde nummer van CR Fashionbook wordt een interview met de Amerikaanse zangeres Beyoncé door een serie foto’s begeleidt.52 Op een van de foto’s is ze te
zien met een lichtbruine jas en vloerlang hoofdhaar (afb. 4). De foto’s zijn onder de creatieve leiding van de Italiaanse Riccardo Tisci, ontwerper van Givenchy, tot stand gekomen. Het beeld dat hij lijkt te willen neerzetten vormt een contrast met de glamour stijl waarin Beyoncé
voornamelijk verschijnt. Tisci’s foto’s zijn artistiek van aard, waarbij het vloerlange haar de hoofdrol speelt en een uitvergroting van Beyoncé’s eigen haarstijl is.53 De fotoserie Let her down
easy in het vierde nummer van Office Magazine laat verschillende vrouwelijke modellen zien, waarbij het haar tot de middel of verder rijkt (afb. 5).54 In tegenstelling tot Beyoncé’s haar in CR
Fashionbook is het hoofdhaar in deze serie niet uitvergroot met nep haar tot een extreme lengte,
maar is dit het natuurlijke haar van de modellen. Extreem lang (nep)haar vormt een belangrijk onderdeel van het uiterlijk van de Amerikaanse zangeres Lady Gaga in de videoclip van het nummer G.U.Y.55 De zangeres is in verschillende kledingstijlen te zien, waarbij het sneeuwwitte
enkellange haar steeds terugkeert. Ondertussen zingt Lady Gaga over hoe ze de man in de liefdesrelatie wilt zijn en controle over de relatie wilt hebben. Het lange hoofdhaar lijkt een puur esthetische en artistieke functie in de videoclip te vervullen. Desondanks is het interessant dat een muzieknummer waarbij de boodschap over de machtsverhoudingen tussen de seksen binnen een relatie gaat door een klassiek kenmerk van vrouwelijke schoonheid begeleidt wordt.
1.3 Kort hoofdhaar: alles behalve sexy
Tegenover lang haar staat kort haar en tegenover vrouwelijkheid staat mannelijkheid. Het korte hoofdhaar zou echter onrecht worden aangedaan wanneer wordt gesteld dat alle korte haarstijlen
51 Cox en Widdows 2005: 20.
52 CR Fashionbook. Issue 5. 2014.
http://www.fashiongonerogue.com/beyonce-cr-fashion-book-2014-shoot-avant-garde/.
53 Synnott 1987: 384.
54 Office Magazine. Issue 4. Spring/Summer 2016. http://officemagazine.net/fashion/let-her-down-easy. 55 Lady Gaga – G.U.Y. – An ARTPOP Film (G.U.Y.-Only Version). Youtube.com. 11.06.2016.
met mannelijkheid geassocieerd worden. Wanneer wordt aangenomen dat niet alle korte kapsels een mannelijke associatie oproepen, kan worden afgevraagd bij welke lengte de grens ligt. Hoe kort moet het hoofdhaar van een vrouw zijn wil zij niet meer als vrouwelijk worden beschouwd? Daarnaast kan de vraag worden gesteld of per se alleen de lengte van invloed is op de associatie met vrouwelijk-, dan wel mannelijkheid, of dat de haarstijl hier ook enige invloed op heeft.
De constante groei van haar heeft als gevolg dat een bezoek aan de kapper eens in de zoveel tijd onvermijdelijk is.56 Ondanks de noodzakelijkheid van een knipbeurt, is het kapsel meer
dan een manier om het hoofdhaar te onderhouden. Een haarstijl kan als een belichaming van culturele codes en betekenissen worden gezien.57 Hoe genuanceerd deze betekenissen zijn wordt
duidelijk door dezelfde haarstijlen gedragen door verschillende personen op diverse momenten met elkaar te vergelijken. De februari 2016 cover van de Nederlandse ELLE wordt door een model met gemillimeterd haar gesierd.58 In datzelfde nummer wijdt het tijdschrift een hele pagina
aan dit kapsel dat eveneens op de website als ‘[…]dé nieuwe kapseltrend […]’ wordt
omschreven.59 Het is een haarstijl waar niet iedereen, volgens de ELLE, mee wegkomt, maar dat
wel mooi en edgy is. Personen bij wie gemillimeterd haar deze boodschap overdraagt, en die het tijdschrift als voorbeeld om te volgen aanhaalt zijn de Ierse zangeres Sinead O’Connor (afb. 6), de Engelse zangeres Skin (afb. 7) en de Jamaicaanse zangeres Grace Jones (afb. 8). Iemand bij wie deze haarstijl alles behalve modebewustzijn en androgynie uitstraalt is de Amerikaanse zangeres Britney Spears (afb. 9). Begin 2007 scheert Spears haar hoofdhaar af.60 De actie wordt
omschreven als een daad van verzet en een teken van een slechte psychische gesteldheid. Het gemillimeterede haar van Spears is eerder een roep om hulp dan een mode statement.
Een kapsel dat nog altijd in populariteit blijft groeien is de bob. De langere variant hiervan, de ‘lob’, wint eveneens meer terrein in de modewereld.61 Net als negentig jaar geleden is
het kapsel een uiterlijk kenmerk waarmee de draagster laat zien dat zij met de mode meegaat. In de jaren twintig is de haarstijl naast een kenmerk van een aanwezig modebewustzijn ook een
kenmerk van sociale en economische onafhankelijkheid.62 Die betekenis hebben de bob en lob nu
niet meer.
56 Cox en Widdows 2005: 47. 57 Cox en Widdows 2005: 48. 58 ELLE 2016: cover.
59 ELLE 2016: 40; ‘Ultrakort haar is dé nieuwe kapseltrend’. ELLE.nl. 10.01.2016.
http://www.elle.nl/beauty/trends/kapsels/Ultrakort-haar-is-de-nieuwe-kapseltrend.
60 Marikar, Sheila. ‘Bald and broken: inside Britney’s shaved head’. Abcnews.com. 19.02.2007.
http://abcnews.go.com/Entertainment/Health/story?id=2885048&page=1.
61 ‘The top 10 haircuts for summer’. Harpersbazaar.com.10.05.2016.
http://www.harpersbazaar.com/beauty/hair/advice/g3399/best-spring-summer-haircuts/; ‘The top 40 celebrity bobs & lobs’. Harpersbazaar.com. 20.05.2016. http://www.harpersbazaar.com/beauty/hair/advice/g3621/top-celebrity-bobs-and-lobs/.
Opvallend aan de vergelijking tussen verschillende korte haarstijlen is dat kort haar veelal een sterk modebewustzijn en een bepaalde mate van lef en rebellie uitstraalt. Het lijkt erop dat de associatie van een kort kapsel met mannelijkheid vooral door het andere geslacht gemaakt wordt. Door het hoofdhaar te knippen, te scheren of op een andere manier te bewerken, kan de vrouw laten zien dat ze op de hoogte is van de nieuwste modetrends.63 Daarnaast is het een manier voor
de drager om zich te onderscheiden van anderen die het natuurlijke lange haar niet afknippen.64
Er is daardoor ook een bepaalde mate van lef nodig om een korte haarstijl aan te meten. Over vrouwen met korter haar zou gezegd kunnen worden dat zij eerder onder invloed van de mode-industrie als de mening van mannen staan.
Eén type kort kapsel lijkt vandaag de dag echter uitgesloten van een opname in de modewereld. Het is de ‘gamine’ of ‘pixie’ die in de hoogtijdagen in de jaren zestig door de Britse actrice Audrey Hepburn (afb. 10) en het Britse model Twiggy (afb. 11) populair wordt.65 Na de
jaren zestig heeft de haarstijl geen comeback meer in de mode gemaakt. Het kapsel wordt nu vooral met vrouwen van middelbare leeftijd en ouderen geassocieerd, vanwege het gesuggereerde gemak dat een kort kapsel kan bieden en waar vrouwen in deze leeftijdscategorie voorkeur aan lijken te geven. De Facebookpagina Huisvrouwen met kortpittig kapsel is een gevolg van deze associatie.66 Op de pagina worden foto’s van vrouwen met kort haar begeleidt door teksten
waarin zowel het kapsel als de vrouw op de hak wordt genomen. Het korte haar van de vrouwen op de Facebookpagina wordt voornamelijk beschouwd als een uiterlijk kenmerk van een
karaktereigenschap die als pittig wordt omschreven. Vandaar ook de naam ‘kortpittig’ die aan de haarstijl gegeven is. Het cosmeticamerk Andrélon speelt in op de als negatief ervaren associatie van kort haar met mannelijkheid en vrouwen van middelbare leeftijd door een productlijn te introduceren die Verleidelijk Kort heet.67 Om het korte haar in een positiever daglicht te zetten
verwijst het merk naar het modebewustzijn dat deze haarstijl uitstraalt. Zo ‘[…] bewijzen steeds meer bekendheden dat kort haar super sexy is’ en kan je ‘[…] met kort haar eindeloos variëren met verschillende looks […]’.68 Tegelijkertijd wordt het korte, sexy, haar dat de bekendheden
dragen omschreven als ‘[…] een pittiger, trendy model […]’. De televisiecommercial van de productlijn laat zien wat het effect is wanneer de haarproducten worden gebruikt.69 Felien lijkt
zich door haar futloze korte kapsel niet zo aantrekkelijk meer te voelen en daardoor wat moeite ondervinden bij het daten van mannen. Haar vriendinnen raden haar aan om de Verleidelijk Kort
63 Cooper 1971: 91. 64 Cooper 1971: 91-92.
65 Cox en Widdows 2005: 55-56.
66 Huisvrouwen met kortpittig kapsel. Facebook.com. 11.06.2016. https://www.facebook.com/kortpittigepagina/?fref=ts. 67 Andrélon. Andrelon.nl. 11.06.2016. https://www.andrelon.nl/verleidelijk-kort/.
68 Andrélon. Andrelon.nl. 11.06.2016. https://www.andrelon.nl/verleidelijk-kort/.
producten te gebruiken. Hier wordt Felien zo verleidelijk van dat de man waarmee ze date extreem onhandig wordt en niet uit zijn woorden kan komen. De producten zorgen ervoor dat het haar makkelijk in model kan worden gebracht en meer volume heeft, met als gevolg dat zelfs kort haar sexy is. Blijkbaar is een korte haarstijl toch niet zo gemakkelijk als veronderstelt wordt, als er stylingproducten bij aan te pas moeten komen? Is het bestaan van de Verleidelijk Kort productlijn niet alleen al een bewijs dat kort haar allesbehalve seksueel aantrekkelijk is? Kortere haarstijlen kunnen van alles zijn: modieus, gedurfd, pittig, mannelijk en vooral geschikt voor oudere vrouwen. Er is echter één ding dat het korte haar niet is: sexy, en afgevraagd kan worden of het ooit sexy zal zijn. Tot nu toe is lang haar de enige haarstijl die met die associatie lijkt weg te komen.
1.4 De transformerende macht van een andere haarstijl
Ieder seizoen is het weer het meest gevreesde moment voor de aspirant modellen van het
televisieprogramma Hollands Next Top Model (HNTM): de make-over.70 Bij het inschrijven voor de
wedstrijd weten de meisjes al dat ze er ooit aan moeten geloven wanneer ze worden uitgekozen. Desondanks zorgt het altijd voor dramatische huilbuien waarbij één of meerdere kandidaten weigeren om de haren door een professional te laten knippen. Wat dit soort acties duidelijk maakt is dat de relatie die vrouwen met het hoofdhaar hebben in sommige gevallen zo intens is dat zij er een droom voor willen opgeven. Dat het haar in handen is van een professionele kapper die oog heeft voor welk kapsel het beste bij hen staat, is van weinig invloed op het weggeven van de controle over het uiterlijk. De identiteit die sommige meisjes aan de huidige haarstijl ontlenen is zo sterk dat het niet uitmaakt of het haar dood en futloos is en er zowel qua conditie als aanzicht alleen maar op vooruit zou gaan met een make-over. Veel artiesten, met name zangeressen, zijn zich bewust van de rol die een haarstijl kan spelen in de manier waarop zij door anderen worden gezien. In tegenstelling tot de deelnemers van HNTM willen ze niet vasthouden aan het oude kapsel, maar hier juist mee experimenteren om zo steeds nieuwe kanten van de eigen identiteit te ontdekken en daar mee te spelen.71
Een van deze zangeressen is de uit Barbados afkomstige Rihanna.72 Wanneer zij in 2005
doorbreekt heeft ze lang en golvend bruin haar met een schuine pony (afb. 12). In 2007 verandert de lengte dramatisch wanneer ze het in een bob knipt (afb. 13) wat in 2008 in een nog kortere pixie resulteert (afb. 14). Het jaar daarna verft ze haar natuurlijke bruine haar in een blonde kleur
70 ‘De gevreesde make-over’. Hollandsnexttopmodel.nl. z.j.
http://www.hollandsnexttopmodel.nl/nieuws/38/de_gevreesde_make_over.
71 Cox en Widdows 2005: 113.
72 ‘Stylefile: Rihanna’s kapsels’. ELLE.nl. 20.02.2014.
(afb. 15) en in 2010 is het felrood (afb. 16). In 2011 verandert Rihanna haar kapsel naar een lichtbruine, krullende, coupe (afb. 17) die in 2012 weer wordt verruild door stijl halflang blond haar (afb. 18). Vanaf 2013 zijn de veranderingen in Rihanna’s haarstijlen minder drastisch en wisselt ze af tussen bruine en zwarte haarkleuren en halflang tot lang haar. Als ware
haarkameleon dient de zangeres als inspiratiebron voor vrouwen om de schaar in het haar te zetten of om met de verf in de weer te gaan.73 De vele, snel opeenvolgende, veranderingen
worden door sommigen als een schreeuw om aandacht gezien. Rihanna zegt echter dat ze geen dingen doet om een bepaalde reactie te weeg te brengen of controverse te scheppen, naar eigen zeggen leeft ze gewoon haar leven.74 De zangeres bevindt zich in goed gezelschap van andere
collega’s die eveneens bijna iedere week van haarstijl lijken te wisselen, zoals Lady Gaga en
Madonna.75 Het veranderen van een kapsel kan ook risico’s met zich meebrengen. Van sommige
bekende personen heeft de haarstijl bijna een iconische status bereikt, waardoor het als
handelsmerk voor hen fungeert.76 Een voorbeeld hiervan is het hoofdhaar van de Amerikaanse
actrice Jennifer Aniston (afb. 19). Haar zogenoemde Rachel-cut, naar het gelijknamige personage in de televisie serie Friends (1994-2004), is één van de meest gekopieerde kapsels in de jaren negentig. De veranderingen van Aniston’s haar in de loop der jaren zijn vrij minimaal, omdat het voor haar carrière van belang is om niet te veel af te wijken van de haarstijl die haar bekendheid alleen maar groter heeft gemaakt.77 In het geval van Rihanna, Lady Gaga en Madonna leveren de
wisselende, soms extreme, veranderingen in haarstijlen een bijdrage aan hun status als mode icoon dat niet door de mode beïnvloedt wordt, maar juist van invloed op de mode is.78
In films en televisieseries komt het ook regelmatig voor dat het hoofdhaar van een personage veranderd wordt. De make-over die plaatsvindt is in deze gevallen veelal onderdeel van het transformatieproces dat het gehele karakter van het personage doormaakt. Een klassieke film waarin het haar van het hoofdpersonage wordt verandert is Mulan.79 In 1998 brengt Walt
Disney de film uit. De tekenfilm vertelt het verhaal van een meisje, Mulan, die haar vaders plaats
73 Oliver, Dana. ‘40 Rihanna hairstyles to inspire your next makeover’. Huffingtonpost.com. 22.01.2016.
http://www.huffingtonpost.com/entry/rihanna-hairstyles-photos_us_569ff925e4b0404eb8f013ea.
74 ‘Rihanna: my racy fashion is “not usually for attention”’. Accesshollywood.com. 15.03.2012.
https://www.accesshollywood.com/articles/rihanna-my-racy-fashion-is-not-usually-for-attention-115237/.
75 ‘50 best Lady Gaga hairstyles’. Stylecraze.com. 27.10.2015.
http://www.stylecraze.com/articles/best-lady-gagas-hairstyles/; ‘Celebrity hair – Madonna then and now’. Womanmagazine.co.uk. 16.04.2012.
http://www.womanmagazine.co.uk/hair/hairstyles-for-you/celebrity-hair-madonna-hairstyles-3270; ‘Madonna’s hairstyles over the years!’. Blog.netrobe.com. 07.08.2012. http://blog.netrobe.com/2012/08/madonnas-hairstyles-over-the-years/; Hebert, Emily. ‘Lady Gaga’s hairstyles’. ELLE.com. 01.12.2009.
http://www.elle.com/beauty/hair/tips/a12034/lady-gagas-hairstyles-386962/.
76 Cox en Widdows 2005: 116.
77 ‘Jennifer Aniston’s changing looks’. Instyle.com. z.j.
http://www.instyle.com/celebrity/transformations/jennifer-anistons-changing-looks.
78 Cox en Widdows 2005: 118.
in het leger inneemt om zo de (eventuele) dood van haar vader te vermijden. Het leger laat echter alleen mannen toe. Een van de dingen die Mulan onderneemt om als man over te komen is het afknippen van haar lange donkere haren. Het kort knippen van het hoofdhaar is een belangrijk onderdeel in de transformering van Mulan als dochter waarvoor gezorgd wordt naar een dochter die de verantwoordelijkheid van haar familie op zich neemt. Daarnaast is de aanpassing van het kapsel van lang naar kort ook een belangrijk onderdeel in de verschuiving van de perceptie van de buitenwereld van Mulan als vrouw naar man. Een andere film waarin het hoofdhaar van een personage een transformatie ondergaat is de Amerikaanse biografische speelfilm Factory Girl uit 2006.80 Het verhaal is gebaseerd op het leven van Edie Sedgwick, die naast socialite vooral
bekend is geworden vanwege haar rol in het werk van de Amerikaanse kunstenaar Andy Warhol. In de film is te zien hoe Sedgwick haar weg vindt in de kunstwereld en bekend wordt, maar ook hoe deze bekendheid zijn tol eist. Wanneer de socialite haar intrede in de kunstscène maakt en Warhol ontmoet heeft ze lang bruin haar. Naarmate ze bekender wordt ruilt Sedgwick haar lange kapsel in voor een korte, blonde, pixie. De gedurfde verandering van een doorsnee lange haarstijl naar een opvallende korte coupe is een uiterlijk kenmerk van een innerlijk transformatieproces dat Sedgwick in de film ondergaat. Het haar van het hoofdpersonage uit de Amerikaanse televisieserie Sex and the City (1998-2004) ondergaat eveneens een verandering. In één van de laatste afleveringen van seizoen vier heeft Carrie Bradshaw een nieuw, kort, kapsel.81 Onderweg
naar haar eerste afspraak bij Vogue vertelt Bradshaw: ‘Sometimes a girl just needs a new start. I had a new do, a new mortgage and therefore a new job.’ Hiermee geeft ze zelf al aan dat de transformatie van lang naar kort haar onderdeel is van meerdere, grote, veranderingen in haar leven. Daarnaast ziet Bradshaw haar nieuwe kapsel als een aspect van de nieuwe start die ze op dat moment maakt. De nieuwe start kan verwijzen naar haar gebroken relatie uit een aflevering eerder, maar ook naar haar nieuwe baan en het (deels) kopen van haar eigen appartement in plaats van dit te huren.
Het verhaal dat in films en televisieseries wordt verteld is in veel gevallen fictief van aard en bewust in scene gezet.82 Elementen uit de film en serie kunnen op de werkelijkheid gebaseerd
zijn, maar het vertelde verhaal is niet de realiteit. Ervaringsverhalen door vrouwen in
onderzoeken naar de betekenis en symboliek van hoofdhaar zijn een bevestiging van het beeld dat in de films en series wordt neergezet, namelijk dat het veranderen van de haarstijl samenhangt met andere veranderingen die in het leven van de persoon plaatsvinden. Een voorbeeld hiervan is het verhaal van een jonge vrouw die haar kapsel verandert terwijl ze met een man aan het daten
80 The Internet Movie Database. Imdb.com. 10.06.2016. http://www.imdb.com/title/tt0432402/. 81 ‘A Vogue idea’. Sex and the City. 3 februari 2002.
is.83 Doordat de man haar het gevoel geeft minder geïnteresseerd in haar te zijn besluit ze een
ander kapsel te nemen. In het maken van deze keuze speelt mee dat het veranderen van de haarstijl goedkoper is dan het kopen van nieuwe kleding en dat een ander kapsel voor een ander uiterlijk zorgt zonder plastische chirurgie toe te passen. De nieuwe haarstijl heeft het gewenste effect, want de man geeft bij het zien ervan aan dat hij nu anders over de vrouw denkt en graag bij haar wil zijn. Een andere vrouw uit hetzelfde onderzoek vertelt hoe het veranderen van haar haarkleur ervoor zorgt dat haar houding verandert.84 Voordat ze haar hoofdhaar verft is de vrouw
meer terughoudend en verlegen. Wanneer de vrouw haar haren rood verft verandert dit. Ze voelt zichzelf sterker en durft eerder op anderen af te stappen en gezien te worden. Het verhaal van Jo Piazza in de ELLE is een goede illustratie van hoe dit proces werkt.85 Nadat haar relatie eindigt
en ze met 15 kilo overgewicht en haar eigenwaarde op een dieptepunt achterblijft stelt haar kapper voor om haar hoofdhaar blond te verven. Piazza waagt de sprong en laat haar haren van bruin naar blond kleuren. Volgens haar beginnen op dat moment dingen te veranderen. Mensen zouden haar leuker vinden en aardiger tegen haar te doen. Ze vertelt: ‘Blond zijn is een “ding”; brunette zijn is dat gewoon niet. Het is meer een state of mind dan een haarkleur.’ Piazza legt uit dat ze meer zelfvertrouwen door haar blonde haar heeft gekregen en assertiever is geworden. Het nieuwe zelfvertrouwen zorgt ervoor dat ze beter voor zichzelf wil zorgen, afvalt, en zichzelf knapper en sexier voelt. Blond haar zorgt er niet per se voor dat de buitenwereld anders op Piazza reageert; het veranderen van haar haarkleur zorgt ervoor dat Piazza ook op persoonlijk gebied veranderingen doormaakt en wil doormaken, waardoor haar houding verandert. De andere houding, het zelfvertrouwen, is hetgeen dat ervoor zorgt dat Piazza het leven anders ervaart en dat de omgeving haar anders benadert.
Conclusie
Hoofdhaar en vrouwelijkheid zijn twee begrippen die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Niet alleen de maatschappij, maar ook de vrouw zelf verbindt de mate waarin zij zich vrouw voelt met haar hoofdhaar. Lengte speelt hier een grote rol in. Kort(er) haar wordt eerder met
mannelijkheid geassocieerd en lang(er) haar eerder met vrouwelijkheid. De lengte van het hoofdhaar speelt daarnaast een rol in de mate waarin een vrouw seksueel aantrekkelijk wordt gevonden. Des te langer het is, des te sexier de vrouw. Doordat een vrouw met haar lange haren een man kan verleiden ligt er een zekere macht in het hebben van lang hoofdhaar. Kort
83 Weitz 2001: 673. 84 Weitz 2001: 674.
85 Piazza, Jo. ‘Waarom mijn haar blond verven het beste is wat ik ooit heb gedaan’. ELLE.nl. 20.03.2016.
hoofdhaar daarentegen wordt zelden seksueel aantrekkelijk gevonden. Het korte haar is vooral modieus en gedurfd of pittig en gedateerd. Een vrouw met korte haren bezit niet de macht om met haar haren een man te verleiden, maar wel de macht om een bron van inspiratie te zijn voor andere modebewuste vrouwen. Tegelijkertijd heeft hoofdhaar ook een zekere macht over vrouwen. Een bepaalde haarstijl, zowel in lengte als in kleur, kan van invloed zijn op de houding van een vrouw. Niet zelden gaat een uiterlijke verandering met een innerlijke transformatie gepaard of andersom. De relatie tussen vrouwen en het hoofdhaar is complex, maar zeer nauw, en wordt voor een groot deel beïnvloedt door gedachten en beelden die keer op keer zijn terug te vinden in de populaire cultuur.
2. Okselhaar
Typ ‘okselhaar’, ‘underarm hair’, ‘armpit hair’ of ‘axillary hair’ in op internet en in alle gevallen is een foto van de Amerikaanse actrice Julia Roberts op de première van Notting Hill in Londen in 1999 (afb. 2) één van de eerste resultaten. Niet alleen op Google Images is deze foto populair. In lijstjes van bekende personen die het okselhaar niet hebben geschoren komt Roberts standaard voor.86 Haar okselhaar heeft meer aandacht gekregen dan de film en de rol die ze hierin speelt.87
Een editor van het Britse tijdschrift Maxim vroeg zich af: ‘What is Julia thinking?’ waarop direct het kritische commentaar volgt dat het hoofd de enige plek is waar mannen haar bij vrouwen willen zien.88 Zichtbaar haar onder de armen is ‘[…] unacceptable’, want het is immers ‘[…] only
a small step to The Planet of The Apes’.89 Als er een ding is dat de foto van Roberts duidelijk
maakt is dat de aanwezigheid van okselhaar bij vrouwen niet geaccepteerd wordt. Al is de jurk nog zo mooi en glinsterend en de make-up en het kapsel nog zo verzorgd, zonder gladde oksels maakt de actrice geen schijn van kans tegen alle critici.90 Het wordt niet alleen als een modieuze
misstap gezien, maar in het geheel als onacceptabel. Daarnaast wordt het aanwezige okselhaar vergeleken met ‘[…] Sheperds Bush’ en ligt een vergelijking met de mate van lichaamsbeharing
bij apen op de loer.91 En waarom heeft Roberts geen rekening gehouden met wat mannen willen?
De actrice mag er dan zelf voor kiezen haar okselhaar niet te scheren, maar mannen willen daar geen haar zien, luidt de kritiek. Hoe komt het dat het lijkt alsof de hele wereld over het okselhaar van Roberts struikelt en de actrice tot de dag van vandaag nog met een belerende vinger wordt achtervolgd, omdat ze er in 1999 simpelweg voor koos haar okselhaar niet te scheren? Welke denkpatronen veroorzaken dit soort reacties en wat zorgt ervoor dat okselhaar twintig jaar later nog steeds niet gezien mag worden?
In 2.1 Biologische kenmerken wordt gekeken naar de biologische kenmerken van okselhaar. Wanneer ontstaat het haar bij vrouwen en wat is de functie van okselhaar? Vervolgens worden in
2.2 Okselhaar en cosmetica advertenties een aantal televisiecommercials over deodorant voor vrouwen
86 Pocklington, Rebecca. ‘Madonna’s not the only one to flaunt hairy armpits – here’s more famous faces who forgot
to shave’. Mirror.co.uk. 21.03.2014. http://www.mirror.co.uk/3am/celebrity-news/celebrities-hairy-armpits-julia-roberts-3269001; Radar Staff. ‘Scary hairy pits! 10 female celebrities who refuse to shave’. Radaronline.com. 29.10.2015.
http://radaronline.com/photos/female-celebrity-hairy-armpits-pics/photo/1219204/; Sicardi, Arabelle. ’16 famous, glorious women with armpit hair’. NYmag.com. 21.11.2014. http://nymag.com/thecut/2014/11/16-famous-women-with-armpit-hair.html.
87 Toerien en Wilkinson 2003: 334. 88 Toerien en Wilkinson 2003: 334. 89 Toerien en Wilkinson 2003: 334. 90 Smelik 2015: 238.
91 Pocklington, Rebecca. ‘Madonna’s not the only one to flaunt hairy armpits – here’s more famous faces who forgot
to shave’. Mirror.co.uk. 21.03.2014. http://www.mirror.co.uk/3am/celebrity-news/celebrities-hairy-armpits-julia-roberts-3269001.
geanalyseerd. Hoe wordt de oksel hierin afgebeeld en welke rol spelen de commercials in het zetten en in stand houden van de norm? De kritiek op de norm wordt in 2.3 Zichtbaar okselhaar:
protest, stunt of trend besproken. Wie zijn deze critici die een afwijkend beeld ten opzichte van de
norm naar buiten brengen en waar richt de kritiek zich op? In 2.4 De status quo van okselhaar als
taboe wordt afgesloten met de vraag of er enige verschuiving in de norm rondom okselhaar bij
vrouwen is gekomen door het taboe te bespreken en er zichtbaar kritiek op te leveren.
2.1 Biologische kenmerken
De verdeling van haar over het menselijk lichaam en de hoeveelheid ervan op bepaalde plekken wordt door de functie van het haar bepaald. In tegenstelling tot hoofd- en gezichtsbeharing heeft okselhaar geen beschermende functie. Het haar op deze plek begint pas met groeien in de
puberteit, wat ervoor zorgt dat okselhaar een seksuele betekenis heeft.92 De aanwezigheid ervan
geeft het signaal af dat de vrouw en man seksueel rijp zijn. Daarnaast zorgt de aanwezigheid ervoor dat de afscheidingen die de geurklieren van de oksel produceert door het haar
vastgehouden worden, waardoor er een geur ontstaat die voor seksuele aantrekkingskracht en opwinding zorgt. Kortom, okselhaar bij vrouwen moet het andere geslacht niet alleen duidelijk maken dat voorplanting mogelijk is, maar de uitvoering hiervan ook stimuleren. Als de
aanwezigheid voor seksuele stimulering moet zorgen, hoe komt het dan dat mannen vandaag de dag niet opgewonden raken van okselhaar?93 Uit verschillende wetenschappelijke onderzoeken
blijkt dat het merendeel van de vrouwen het okselhaar scheert.94 Het valt echter te betwijfelen of
de keuze voor het weghalen ervan louter voortkomt uit de wens van vrouwen om mannen te behagen, of dat andere culturele factoren ervoor hebben gezorgd dat vrouwen het okselhaar zijn gaan verwijderen. Wellicht reikt de invloed van deze factoren dusdanig ver dat niet alleen
vrouwen de oksels scheren, maar mannen hierdoor ook gladde oksels zijn gaan prefereren. Het lijkt er op dat de biologische, natuurlijke, kenmerken van okselhaar onzichtbaar moeten worden gemaakt zodra deze zichtbaar worden. De bijna dwangmatige wil om zichtbaar okselhaar
onzichtbaar te maken lijkt verband te houden met de abjectie van haar. Het abjecte valt buiten de sociale orde omdat het vies, onzuiver, onrein en onjuist is.95 Lichaamshaar bevindt zich op de
onstabiele grens tussen de binnen- en buitenkant van het lichaam en verstoord door het niet respecteren van deze grens het systeem. De manier om het systeem en de grenzen in stand te houden is door het haar te verwijderen: onzichtbaar te maken.
92 Cooper 1971: 16.
93 Basow 1991: 86; Cooper 1971: 88.
94 Basow 1991; Cooper 1971: 88; Hope 1982; Tiggemann en Kenyon 1998; Tiggemann en Lewis 2004. 95 Smelik 2015: 238; Kristeva 1982: 4.
2.2 Okselhaar en cosmetica advertenties
Het cosmeticamerk Dove staat erom bekend zich te willen onderscheiden van andere merken door campagnes te voeren waarin niet één schoonheidsideaal wordt getoond, maar de natuurlijke schoonheid van alle vrouwen gevierd wordt.96 Dove wil het zelfvertrouwen van vrouwen positief
beïnvloeden, zodat zij zichzelf niet slecht voelen over hun uiterlijk, maar het accepteren. Dit doet het merk door in de advertenties bijvoorbeeld vrouwen met verschillende lichaamsvormen en huidskleuren te tonen. Met de missie van Dove in gedachten is het interessant om naar de televisiecommercial voor deodorant uit 2013 van het merk te kijken.97 Hierin wordt aan de
vrouwelijke kijker de vraag gesteld wat zij doet voor oksels die gezien mogen worden. Het antwoord hierop wordt gegeven door vijf vrouwen die een bord omhoog houden dat samen een scheermes vormt, waarbij de voice-over zegt: ‘Gewoon scheren.’ Mogen ongeschoren oksels met zichtbaar okselhaar dan niet gezien worden? De stem vertelt vervolgens dat de okselhuid
geïrriteerd raakt door het scheren en dat Dove de enige deodorant met ¼ hydraterende crème is die de huid helpt om hiervan te herstellen. Door het gebruik van deze deodorant na het scheren zal de consument ‘[…] niet alleen gladde, maar ook verzorgde oksels’ krijgen. De vijf vrouwen die in beeld komen hebben, natuurlijk, gladde oksels zonder haar. Andere deodorant commercials laten eveneens vrouwen zonder okselhaar zien en stellen soortgelijke beginvragen, zoals: ‘Hoe ziet jouw huid eruit na het scheren van je oksels?’98 In één commercial is zelfs een vrouw te zien
waarbij het okselhaar al afwezig is en die alsnog haar okselhaar scheert.99 Afgevraagd kan worden
of er überhaupt wel cosmetica advertenties of televisiecommercials zijn waarin okselhaar zichtbaar is. Tot zover het overbrengen van een gevarieerd beeld van de natuurlijke schoonheid van vrouwen.
Dove is niet het enige cosmeticamerk dat alleen vrouwen zonder okselhaar in reclames laat zien. Zo zijn de vrouwen in de deodorant commercials van Nivea, Rexona en Sanex
eveneens haarloos onder de oksels.100 Al deze merken lijken er vanuit te gaan dat er maar één type
vrouw is, namelijk het type dat geen okselhaar heeft omdat ze het verwijdert. Wanneer het om reclames voor scheermesjes of epileerapparaten gaat, kan het deels als logisch worden beschouwd dat de getoonde vrouwen gladde oksels hebben. Het resultaat van het gebruik van scheermesjes moet immers worden overgebracht, zodat men wordt aangezet om het product te kopen. Maar
96 Dove. Nl.dove.com. 18.04.2016. http://www.nl.dove.com/nl/Onze-Missie/default.aspx. 97 Dove Original deodorant commercial. Youtube.com. 18.04.2016. https://youtu.be/uANbaRVvxTU.
98 Dove Original anti-transparant deodorant commercial. Youtube.com. 18.04.2016. https://youtu.be/JEXAx-OD8So. 99 Dove Original anti-transparant deodorant commercial. Youtube.com. 18.04.2016. https://youtu.be/JEXAx-OD8So. 100 Nivea Invisible Black & White deodorant commercial. Youtube.com. 18.04.2016. https://youtu.be/Dlg5IMvIoKo; Nivea Satin Sensation deodorant commercial. Youtube.com. 18.04.2016. https://youtu.be/YcT5dsXKCKU; Rexona Cotton
deodorant commercial. Youtube.com. 18.04.2016. https://youtu.be/-Ds54s4oSgs; Sanex Zero 0% deodorant commercial. Youtube.com. 18.04.2016. https://youtu.be/mqmdA2avqA0.
waarom is het beeld voor het verwijderen van het haar in deze reclames hetzelfde als het beeld na het verwijderen?101 In het geval van deodorant reclames moet de consument worden aangezet tot
het kopen van deodorant. Blijkbaar heerst het idee dat vrouwen minder snel deodorant kopen wanneer de vrouw in de commercial okselhaar heeft. Daarnaast is het interessant dat deodorant als belangrijkste functie heeft om onaangename geurtjes, veroorzaakt door transpiratie, tegen te gaan. Kijkend naar de biologische kenmerken van okselhaar, blijkt dat het aanwezige haar juist de geproduceerde geur vasthoudt en dat de geur gewenst is vanwege de belangrijke functie die het vervult in het aantrekken van het andere geslacht (zie 2.1). Geredeneerd kan worden dat minder okselhaar ook voor een minder aanwezige geur zorgt. In dat geval zullen de vrouwen in
deodorant reclames juist okselhaar moeten hebben, omdat de door het haar vastgehouden geur als ongewenst wordt ervaren. Hoe komt het dat de afwezigheid van okselhaar bij vrouwen in commercials de norm is geworden, waardoor het beeld wordt gegeven dat vrouwen geen okselhaar hebben?
De eerste advertenties waarin het verwijderen van okselhaar wordt aangemoedigd worden in het begin van de twintigste eeuw gepubliceerd.102 Het scheermerk Gillette brengt in 1901 al de
eerste wegwerp scheermesjes op de markt en introduceert in 1915 het eerste scheermesje dat speciaal voor vrouwen is ontworpen.103 Dit scheermesje wordt de Milady Decollette genoemd en
is volgens Gillette de ‘[…] safest and most sanitary method of acquiring a smooth underarm’. De nieuwe kledingstijlen uit deze periode, zoals mouwloze jurken of jurken met doorschijnende mouwen, maken het okselhaar zichtbaar, waardoor het scheren ervan aanbevolen wordt. Zichtbaar lichaamshaar wordt dan al als lelijk, onmodieus, overbodig en onhygiënisch beschouwd. De advertenties in het vroege ontstaan van de consumptiemaatschappij worden
gemaakt met de intentie om mensen een reden te geven om een bepaald product te kopen.104 Het
zijn deze advertenties uit de jaren twintig die het begin vormen van reclames die gericht zijn op het verkopen van een bepaald product door in te spelen op de onzekerheden van de consument. In advertenties die aan vrouwen gericht zijn wordt benadrukt hoe belangrijk haar uiterlijk is.105
Vrouwen krijgen het idee dat zij het uiterlijk en lichaam moeten veranderen om sociaal
geaccepteerd te worden, in het speciaal door mannen. Het is de taak van de vrouw om mannen met haar uiterlijk te plezieren en aan te trekken, anders zal ze bepaalde privileges verliezen. Om deze taak te vervullen is het, onder andere, belangrijk om met de mode mee te gaan en er een nauwkeurige hygiëne op na te houden. De advertenties in de jaren twintig en dertig zijn dermate 101 Scuriatti 2006: 146. 102 Basow 1991: 84. 103 Basow 1991: 84. 104 Basow 1991: 84; English 2013: 13. 105 Basow 1991: 84-85.
overtuigend in het overbrengen van dit idee dat vrouwen het okselhaar routinematig gaan scheren om aantrekkelijk, schoon en modern te worden gevonden.106 Latere advertenties gaan
zich richten op het bewijzen van de superioriteit van een bepaald merk over een ander.
Is het mogelijk dat de reclame industrie die in het begin van de twintigste eeuw ontstaat van zeer grote invloed is op de huidige norm van haarloze oksels? Uit praktijkonderzoek blijkt niet alleen dat het merendeel van de ondervraagde vrouwen het okselhaar scheert, maar ook dat zij met scheren zijn begonnen vanwege normatieve reden als: ‘It was the thing to do.’ en ‘Women are supposed to shave.’107 Betekent dit dat vrouwen vanaf jongs af aan al opgroeien met het idee
dat zichtbaar okselhaar ongewenst is? Blijkbaar heerst er onder vrouwen de gedachte dat van hen verwacht wordt het okselhaar te verwijderen. Uit de cosmetica advertenties en
televisiecommercials blijkt wel dat de vraag niet is of okselhaar wel of niet weggescheerd moet worden, er wordt aangenomen dat een vrouw haar okselhaar verwijdert. Zonder daadwerkelijk tegen vrouwen te zeggen dat zij het okselhaar moeten scheren, weten vrouwen dat zichtbaar okselhaar ongewenst is. De ondervraagde vrouwen zijn het okselhaar blijven scheren omdat het hen aantrekkelijk en vrouwelijk laat voelen. Andere praktijkonderzoeken geven soortgelijke uitkomsten. Redenen die de ondervraagde vrouwen hierin noemen voor het scheren van het okselhaar zijn: ‘People would look at me funny if I didn’t.’, ‘Body hair is ugly.’, ‘Men prefer women without body hair.’ en ‘I don’t want to look like men.’108 De gegeven redenen zijn ideeën
die door advertenties en commercials worden overgebracht: het vrouwelijk lichaam heeft geen lichaamshaar en wanneer het dit wel heeft dan moet het haar vooral onzichtbaar voor anderen zijn. In die zin kan gesteld worden dat de reclame industrie deels van invloed is op het creëren van de norm. Daarnaast wordt de norm in stand gehouden door het beeld van vrouwen zonder okselhaar in advertenties en commercials te herhalen. De televisiecommercials van Dove zijn een goed voorbeeld van de vestiging van deze norm in de maatschappij. Wanneer zelfs een merk als Dove, dat als zelfverklaarde missie heeft om vrouwen hun natuurlijke schoonheid te laten omarmen, suggereert dat vrouwen geen okselhaar hebben dan is deze norm diep in de maatschappij geïntegreerd.
2.3 Zichtbaar okselhaar: protest, stunt of trend
Uit dezelfde industrie die van grote invloed is op het ontstaan en behouden van de norm rondom okselhaar bij vrouwen klinkt ook tegengeluid. Het Amerikaanse kledingmerk American Apparel publiceert in 2011 een advertentie voor tanktops waarin een vrouw ongeschoren oksels heeft
106 Basow 1991: 85. 107 Basow 1991: 89.
