De ondernemer in de gebonden volkshuishouding

Tilburg University

De ondernemer in de gebonden volkshuishouding

Stallaert, A.L.S.P.

Publication date:

1942

Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in Tilburg University Research Portal

Citation for published version (APA):

Stallaert, A. L. S. P. (1942). De ondernemer in de gebonden volkshuishouding. Bergmans.

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Take down policy

"·r * 1-:*z'-_Irt.,sA•-f -. *111*=9132 ..1. 4 e. ,.<'.Jit, -,f ' 2*:* %.# I e. _{r - •' ' i =»•X LL*<1, 275*0.} 41(b= p: 4 7 7, 0 -''

-7.-'./41ft)'1 . . .._. r.-- 7, 1-:...i:.#.t._»2:,-, '.jif,-, ·5 &TQFAC.

'.at-». - " --..„...' „ .

b'/strit 14*54.lit... li...:..

ikwadv+ 38*. i :.., . '..

SAMI,ae#444 - .1 3 Q - . 5. :»:."-:. , 3.... ...d... .4 :..)47«84,#':1 i.1.YL' : ,"'--4'.,-:.-- «-1 t.: 1, "1-'.t>'*.,25; I"tr; ,· ..'..1 r .c. T

'4 ./ ./W...c./.VI-/. „ . - -.:. , : - ...

-. -. ' I-.'-.'-.-.9-.1-2 -" /--'-.-.-. -. , 1 - Wk: -,5--.-.-.-.·r 541 't J

ux *Bf# ah:43/-*Jar IL ..111 :t..11-.i/44 54/*ROM,Kir#*I. e

k ,1#Vi *4 2-f . ..CriTY#. .*110 .il# 9 141't ,1 - 4

1*'0 ' M '44., .w *INk,L -. 1:*26 'Wu: «

' ; . ' - *p,--Se , 69:.1':... 0 ,- - , 2 1.-J-Tt M f b Z$X, , - .

, i - 4.fflit * t.t'- 5..':.,1.. 4, 1,1 ,

e - .« IR.tte'FR' 4 · < ' h · 1

. A,VB//16+15/1."&19:/004"..Il' i£*P". I. -74#*8%£451195/2-1:'.

1 .11.

p. - 1. 1 14.4,4»...I *M--.0 A- . 9 I 74 q -- , 77%:).4, - .4;'Iii, A.x :

a» ap-7

'1*312it #19*_{'34&#ligij t.,SE' _:2 4 i}

71 *834*, *

r-125**F:42.4 ... .

*.r

e.lut:TAQ#A,CH

1 ,

DE ONDERNEMER

V

4 .14

'11 .

GEDRUICI' EN UITGEGEVENBIJ DRUKKERIJHENRIBERGMANS N.V.

-0 .

--'1

STELLINGEN.

1. De argumenten _{van economischen aard,} waarmede de in de vrije ruilverkeermaatschappij optredende grooteongelijkheid van

inkomens werd _{verdedigd, zijn ook} uit _{economisch oogpunt}

in de moderne structuur _{der maatschappij} niet houdbaar.

2. Charismatische _{macht, in den zin van Max Weber. moet als}

sociologische vorm voor den ondernemer worden _afgewezen.

3. De vakvereeniging is geen wezensbestanddeel van een

ge-ordende maatschappij.

4. Indien nationale economische politiek een zeker stabiliteit van

het _prijspeil bewerkt, is een _{dergelijke politiek vereenigbaar}

met een _{goede functionneering van} de multilaterale _clearing.

5. Het is _{wenschelijk. dat} de _{wettelijke regeling voor de}

in-schrijving van ambachtslieden, zooals deze is _{geregeld in de} Wet van 26 Juli 1918 (Stbl. no. 493), tot instelling van een

handelsregister. in verband met de nieuwe organisatie ter

ont-wikkeling van het ambacht aan een _herziening wordt

onder-worpen.

6. Budget-contrale in de onderneming kan rationeel gebruik van bankcrediet. mede in het _{belang van} de financierende banken. bevorderen.

7. Een bruikbare maatstaf voor de _{kostenverdeeling bij de}

kost-prijscalculatie van _{,,joint-products" is} de _bereikbare

-

DE ONDERNEMER IN DE

GEBONDEN

VOLKSHUISHOUDING

PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN

DOCTOR IN DE ECONOMISCHE

WETEN-SCHAPPEN AAN DE KATHOLIEKE EC>ONOMISCHE

HOOGESCHOOL TE TILBURG, OP GEZAG VAN

DENRECTOR MAGNIFICUS Mr. E. QJ. GIMBRERE.

HOOGLEERAAR IN DE RECHTSWErENSCHAPPEN.

IN HEr OPENBAAR TE VERDEDIGEN IN HEr

GEBOUW VAN DE HOC)GESCHOOL OP VRUDAG

30 OCTOBER 1942, DES _{NAMIDDAGS TE 4 UUR}

DOOR

ANTONIUS

LUDOVICUS SABINA

PETRUS

STALLAERT

GEBOREN TE VLISSINGEN.

r

B# Aet beaindigen van miln studie aan de Katholieke

EconomiscAe _{Hoogeschool is Aet mi/ een behoefte U} HoogIeeraren en Docenten mijn oprechten dank te

be-tuigen voor hetgeen U tot mijn wetenschappelt/ke vorming Aebt btjgedragen.

In Ast _{bijzonder dank ik U. Hooggeleerde Cobbenhagen} voor den belanglLen steun. dien ik tildens het schrijven

INHOUD:

Blz.

Inleiding . . . . 1

Hoofdstuk I. - DeOndernemer en_{zijn functie}

in de economische

literatuur 5

Hoofdstuk II. -

De Ondernemer, _zijn wezen,

zijn functie en winst . 35

Par. 1. De motieven van het

ondernemers-handelen 35

Par. 2. De verscheidenheidin

ondernemers-functies en

_{ondernemerstypen 49}

Par. 3. Wezen en functie van den

Onder-nemer 66

Par. 4. _{De Ondernemer en zijn}

winst 84

Hoofdstuk III. -

De Ondernemer aan de _grens

van vrije en _gebonden

_{volkshuishouding . 95}

Par. 1. De Ondernemer in de _vrije

volks-huishouding . 95

Par. 2. DeOndernemer en de eersteaanzet

van gebondenheidsverschijnselen in

de _{volkshuishouding} 107

a. De factoren, welke in het

econo-misch leven

_bindingen

aan-brachten en de aard van de

verandering 107

b. Het

veranderd _{maatschappelijk}

beeld en

de beteekenis voor

wezen en

functie van den

Blz.

Hoofdstuk IV. -

De onderschatting van

Onder-nemer en ondernemersfunctie in de

collecti-vistisch _gebonden volkshuishouding . 129

Hoofdstuk V. -

De

Ondernemer in de

nationaal-socialistische Duitsche

volkshuis-houding 152

Hoofdstuk VI. -

De

Ondernemer in de door

oorlogsnoodzaak gebonden

volkshuis-houding 179

Slotbeschouwing 197

INLEIDING.

De ondernemer is de laatste _{jaren steeds meer in het}

voetlicht van _{wetenschappelijke} en _algemeene belang-stelling gekomen. Deoorzaken hiervoor moeten voor een

belangrijk gedeelte gezocht

worden in

de

_{wijziging in}

het economisch bestel, welke sinds den _{vorigen oorlog is}

verwerkelijkten _{waardoor zijn functies in}het economisch

leven schijnen te zijn teruggedrongen of belangrijk aan

beteekenis te hebben ingeboet.

In de literatuur is de beteekenis van den ondernemer

onder verschillende economische

systemen bij tijd en

wijle belicht. Sinds echter de ondernemer in een _vrije huishouding de _schepper en

_{drager was van een}

on-geevenaarden economischen opbloei, moest het schijnen

alsof de beteekenis van den ondernemer dalende was. wanneer door het _{concentratieverschijnsel. door het uit- 1}

breiden van de agenda van den staat en tenslotte door meer totalitaire _{opvattingen in} het economisch leven. het geheele economische bestel hechter, het conjunctuur-verloop gelijkmatiger en de _{beheersching van de}

econo-mische _{dataveranderingen grooter was geworden. Een}

beschouwing van de ondernemersfunctie,

hetzij in een

totaalgebonden economische huishouding, hetzij in een

economische _{huishouding, waar} een _{mengvorm van}

bin-ding en vrijheid aanwezig was, moest in de _gedachten.

gang van velen tot de onvermijdelijke _{conclusie leiden,} dat de ondernemer in de _{gebonden volkshuishouding een} plaats vanden tweeden rangzouinnemen.naast, of liever onder _{diegenen aan wier richtlijnen hij zich bij} de_leiding

van zijn onderneming had te houden, in casu de staat, of

de_{hoogere economische organen.}

.

De wijze, waarop nu een _{dergelijke probleemstelling}

pleegt beantwoord te worden, omschrijft Haussmann als

volgt

wanneer hij zegt :

„Man

pflegt namlich zumeist

die Frage nach der Stellung des „Unternehmers in der

gebundenen Wirtschaft" zu stellen, eine Fragestellung,

die beinahe_{suggestiv auf} die

Antwort

hinleitet, dass der

Unternehmer in dieser neueren Wirtschaftsstruktur

selber auch weit _gebundener und dadurch

bedeutungs-loser geworden sei als vorher- 1) .

Een eerste_{bestudeering van} het _{onderhavigeprobleem}

leidde tot deconclusie, datde_beschouwingvan structuur-veranderingen in het economisch leven entevens een

be-studeering van gebonden economische stelsels, in

ver-binding gebracht met den ondernemer, bij verschillende

schrijvers tot andere conclusies leidden, daar het

onder-nemersbegrip een allesbehalve vaststaandbegrip is in de

economische literatuur. Te constateeren viel een _geringe

eenstemmigheid en zelfs verwaarloozing van den

onder-nemer en _{zijn functie in} de_{literatuur, zij het dan ook, dat}

eenige overeenstemming over enkele detailpunten, b.v.

de inhoud van hetbegrip : _{disponeeren over} de

productie-factoren, bestond.

Er is

_{zelfs gepoogd} om _problemen,

welke met de

ondernemersfunctie samenhingen.teonderzoeken, zonder

tot begrip omtrent-den ondernemer te komen, zoo b.v. het omstreden_yraagstuk- van de ondernemerswinst.

Om-d6ze redenen moest alseerste taak van deze studie

beschouwd worden een onderzoek omtrent den

onder-nemer en zijn functie. In het eerste hoofdstuk is ter

in-leiding van het probleem een onderzoek ingesteld naar datgene, wat in de economische literatuur omtrent de

ondernemersfunctie leeft, waaruit zal _{blijken. dat} reeds

hier de oorzaken konden

_{liggen voor}

een

begripsver-warring van den ondernemer en zijn

functie. Uit het

labyrinthvanmeeningen was slechtsten uitweg mogelijk,

1) Fr. Haussmann : Dle wirtschaftliche Konzentration an ihrer

1

n.1. een nadere _{beschouwing van} het

ondernemers-probleem. o.a. door verwerking van verschillende bio-grafieen. Om deze redenen is in hoofdstuk II een meer uitvoerige _{beschouwing gegeven over de motieven, de}

ondernemerstypen, de functie van den ondernemer en

zijn winst.

In de

_{volgende hoofdstukken}

wordt

_{het gevonden}

ondernemersbegrip toegepast op maatschappijvormen, die

in meerdere of mindere mate een _{binding in} economisch

opzicht hebben ondergaan.

Bij wijze

van antithese is in het derde hoofdstuk de

ondernemer in de _{vrije volkshuishouding geschilderd,}

teneinde met den ondernemer in deuit ervaring en

litera-tuur meer bekende omgeving vertrouwd te

raken. De

methode om den ondernemer in verschillende _gebonden

systemen te bezien, heeft dan allereerst tot doel ons

ondernemersbegrip te toetsen onder andere systemen,

teneinde na te gaan, of het ondernemersbegrip een

vast-staand, dan wel

een _veranderlijk

_{begrip is voor de}

economie. Slechts door zooveel _{mogelijk op} inductieve

wijze te werk te

gaan, konden m.i. de invloeden van

dergelijke stelsels op

de ondernemersfunctie worden

nagegaan. Behalve dat de beschouwing van de

onder-nemersfunctie in een_{maatschappijvorm,} waarin in

econo-misch _{opzicht door} het _{concentratieverschijnsel}

structu-reele _{veranderingen en} als _gevolg daarvan een eerste

aanzet tot _{gebondenheidsverschijnselen} (hoofdstuk III)

aanwezig waren, m.i. noodzakelijk was, moest een keuze

gedaan _{worden uit} economische

systemen, die tot

ge-bondenheid in het economisch leven aanleiding waren. Niet de _{politieke stelsels zelf, maar de invloed ervan op}

de ondernemersfunctie was doel van deze studie. Daarom

werdeen keuze_gedaan uit enkeleverschillende_systemen

in _{economisch opzicht, n.1.: het Bolsjewisme}

(hoofd-stuk IV) en het Nationaal-Socialisme (hoofdstuk V);

om deze reden kon een _{beschouwing over het} Facisme vervallen.

Door een _{beschouwing van} den ondernemer in de

3

door oorlogsomstandigheden gebonden volkshuishouding (hoofdstuk VI), werd nogmaals den nadruk gelegd op

den wensch om eenanderen vormvan_{gebondenheid in het} economisch leven in de beschouwing te betrekken, een

vorm _overigens.

_{waarvan wij}

de steeds om zich heen

grijpende noodzaak dagelijks meer aan den lijve hebben

gevoeld.

Niet verwerkelijkte economische systemen vonden

daarom _{geen plaats in} onze studie, omdat slechts wat in

de realiteit _{aanwezig is, het} meest _{geschikt is om met den} ondernemer, den man der realiteit, in

verbinding te

worden _gebracht.

HOOFDSTUK I.

DE ONDERNEMER EN ZIJN FUNCTIE

IN DE

ECONOMISCHE

LITERATUUR.

It analysis can reveal no distinctive unction among the varied relations, which the

em-player actually sustains to business. the

ineuitable conclusion must be. that there is no

logical basis tor profit as a distinctive and

coordinate share in distribution.

CHARLES A. TUTTLE. De ondernemer kan niet _{bogen op} een _uitgebreide plaats in de economische literatuur. Het is de merkwaar-dige paradox van zijn

figuur in

de _{economische theorie,} dat, terwijl de bijna 200 jaren van het bestaan van de

economie als _{zelfstandige wetenschap samenvallen met}

het economisch tijdperk, hetwelk aan den ondernemer

zoo ontzaggelijk veel te danken heeft, deondernemer zelf

aanvankelijk nauwelijks, en in ieder _{geval vrij laat, zijn}

definitieve

_{intrede doet, en dan nog}

als omstreden persoonlijkheid.

Niet alleen de oudere en oudste economisten uit de vorige en 18£ _{eeuw hebben weinig aandacht aan den}

ondernemer en_{zijn functie}besteed. Ook de meermoderne

schrijvers kennen den ondernemer slechts in het

voorbij-gaan, bij de behandeling van een _{enkel probleem, dat}

met _{zijn functie} of _{persoon noodzakelijk samenhangt en}

metname, wanneer_{sprake is van hetbij uitstek}omstreden

probleem der ondernemerswinst, deor Max Weber pens

V

Slechts de laatste decennia _{kennen grootsche}

po-gingen om den ondernemer zoowelhistorisch-sociologisch.

als zuiver economisch te benaderen, terwijl de laatste

jarenspeciaalin artikelen en meeruitgebreide geschriften

gepoogd _wordt, den ondernemer in de theorie recht te

doen wedervaren. Dit te constateeren is van beteekenis,

omdat het ons zegt, dat er een _{bijzondere reden geweest}

moet zijn, waarom de ondernemer uit de

theorie

ver-bannen werd en waarom,

_{indien hij in}

de _beschouwing werd betrokken, men zijn wezen _{zoowel als zijn functie}

in een _{verkeerd licht zag.}

Meerdere redenen konden _{hiervoor aanwezig zijn.}

Vooreerst het feit, dat

de ondernemer als theoretische

figuurnietpaste in een theoretischschema, dat_gedurende

langen

tijd

opgeld deed, vervolgens ook de mogelijkheid,

datvanwezen en functie vanden _{ondernemer vergaande}

abstracties werden toegepast, welke als ongeoorloofd

moeten _gelden.

Tenslotte is op het eerste _{gezicht niet uitgesloten de}

mogelijkheid, dat wezen en/of

functie van

den

onder-nemer in den loop der tijden een verandering hebben

ondergaan, waarbij de veranderingen 6f verkeerd. 6£

te laat gezien werden. In dit laatste geval zou dan

ge-concludeerd kunnen

worden, dat

de ondernemer als

begrip voor de theoretische economie een beweeglijk begrip is, d.w.z. een _{begrip, dat naargelang} de

econo-mische tijdsomstandigheden en gegeven voorwaarden voor _{verandering vatbaar is en van inhoud min of meer}

wisselt.

In dit verband valt nog op te _merken, dat zelfs de

modernste _{schrijvers nog} de meest _{divergeerende}

om-schrijvingen en definities van den _{ondernemer geven.}

Niet alleen om meer eenstemmigheid ten aanzien van

het ondernemersprobleem te brengen is het gewenscht

een nadere _{analyse van} den _{ondernemer en zijn functie}

te verkrijgen.

De ondernemer is de bewegendekracht van het

productie enhetverbruik en niet minder opde_verdeeling

der economische goederen. De inkomstenverdeeling is

in hooge mate aan hem toevertrouwd. _{83 eenniet duide. ,}

lijke anllyse van de ondernemersfunctie in detheorie is

_1/

het al Eeer -mo€111'jk-ondEscheid te niaken _{tusschen ,} .

2/

1Edpifaairente en =verdere--wi stinde onderneming. Als i 2O6danig kail dan geen duidelijk onderscheid gemaakt

worden tusschen den ondernemer in zijn functie als

on-dernemer en in defunctie van_{den eigenaar der}

productie-middelen of kapitalist. De theoretici, die deze

onder-scheiding _{niet weten} te maken, begaan dan de fout, den

ondernemer te vereenzelvigen met den

kapitalist en

verwarren _bijgevolg de _{kapitaalrente met} de

onder-nemerswinst.

Zij trachten dan een theorie-op _{te_houwen aangaande}

de oncfernemerswinst, _{zonder efn iRiste}-opvatting en

begrip -te h-ebbeti omtrent -den ondernemer zelf. Hun e-Pigonti -liebbEnTlret-the-dr-etigch te volgen schema over-genomen, waaruit te verklaren is, waarom de

onder-nemerswinst een tijdiger en blijvender aandacht gehad

heeft dan de ondernemer zelf.

Vanaf de _{Physiocraten en} de Klassieken is steeds tel>ergeefs getracht een ondernemerswinitheorie op te bouwen zonder een _{juiSt begrip van} den ondernemer en fijn functie. Deze omkeering van een _{logische volgorde} van begripsontleding heeft veel _{verwarring gebracht,}

welke hieronder _nog nader zal _blijken.

Wij

zijn daarom van meening, dat het geen zin heeft

gen.profitj'-thgorie pp

_tf

bouwen _{zonder t9t ee-n}

onder-scheidende notie te komen- omtrent- de -functie van den

ondernemer 2) .

2) Charles A Tuttle: ..The function of the entrepreneur", American Eco-nomic Review. Evanston 1927 vol. XVII pag. 13, is van meening. dat er zelfs

geen logische basis voor de ,,profit" als onderscheidend en coardineerend deel

in de verdeeling is, indlen er ven de ondernemersfunctie geen Juiste analyse

gegeven kan worden. Om deze reden was het, dat Henry George in ziln :

..Progress and Poverty" Boek III hoofdstuk I. afzag van een _{beschouwing over}

Over de _{methode, de wijze waarop} diverse _schrijvers

gepoogd hebben hetbeeld van den ondernemer te vatten

en vast te leggen, kan men zeggen, dat hierin twee

richtingen zijn aan

te wijzen, welke parallel loopen

met de _{behandeling van} de andere _{problemen der}

economie.

Het ligt voor de hand, dat die richtingen in de

theo-retische economie, welke de _{problemen, behalve}

zuiver-, economischzuiver-, ook overwegend deductief en abstract

be-handelden, ten _{aanzien van liti onderneiners-Probleem}

mindergelegenheidkregen om toteenjuiste

ondernemers-analyse te komen, dan die theoretici, wier voorkeur

uit-r ging naar een histoEisch-sociologische en meer

over-wegend inductieve en emplrische wijze van behandeling

der economische problemen. In de problematiek van de

eersten is deondernemer eerder een _{nevenverschijnsel bij}

de behandelingvan beschouwingen over deonderneming

of ondernemerswinst en kapitaalrente. Bij de tweede

groep kon hij

meer direct _voorwerp van _aparte

be-schouwingen worden.

Tot

de eerste _groep behooren over _{het algemeen de}

vroegste economisten. Van hen stamt ook op een enkele

uitzondering na de reeds gesignaleerde identificatie van

ondernemer en kapitalist, een misvatting overigens,

waartoe de feiten _{wel aanleiding gaven.} Evenals oor-spronkelijk landbezit en de _{bewerking ervan in ten hand} lagen, zoo was ook de _{onderneming in haar vroegste}

stadium in handen van _{den eigenaar} dier _onderneming,

die aan de _{exploitatie ervan zijn zorgen wijdde. Het was}

practisch niet mogelijk een onderneming te besturen

zonder zelf tevens eigenaar van de onderneming te zijn.

Het feit, dat de _scheiding van bezit en _{leiding eerder in} den landbouw dan in de industrie tot uitdrukking kwam, zal voor _{de Physiocraten, mede} in verband het hun voor-liefde voor_{den grond, aanleidingzijn geweestden pachter} in den landbouw tot de „classe productive" te rekenen,

de_{grondbezitters daarentegen}totde„classedistributive".

scheid tusschen bezit en

lejding van

de onderneming

reeds vroeg te bekennen.

Zeker is _{overigens, dat} de ondernemers in andere

takken van bedrijf ₍industrie en _{handel) tot de „classe} sterile" _{behoorden, daar zij geen goederen scheppen,}

doch deze slechts omvormen.

Cantillon schijnt de eerste geweest te zijn, die in zijn „Essay surla naturedu Commerce" 1755 determ „entre-preneur", _{ondernemer gebruikte 8 ), derhalve eenigejaren}

',

eerder dan Quesnay in zijn : „Grains van _{1757, zooals}

Tuttle meent 44 ).

Volgens Quesnay (1694-1774) was de landbouwer

een ondernemer, die door bezit en _{intelligentie zijn zaak}

rendabel _{maakte 5) .}

Een duidelijke _{scheiding tusschen kapitaalbezit en} leiding, zelfs in de_{landbouwonderneming,}

_{wordt bij de}

Physiocraten niet gevonden, ondanks hetreeds bestaande pachtstelsel.

Ook Turgot (1727-1781) spreekt over den ondernemer

( entrepreneur) bij de behandeling van de wijze, waarop

kapitaal rendabel gemaakt kan worden.

Turgot kent 3 klassen : .,la classe _{productrice ou des} agriculteurs, la classe industrieuse ou _{commerQante et la} classe disponible ou des proprittaires" 6).

Turgot maakt onderscheid tusschen den eigendom van

kapitaal en de _{wijze van gebruik}

ervan in

een

onder-neming, omdat de _{eigenaar het 6f} kan uitleenen, 6f kan

investeeren in een eigen onderneming. In

dit

laatste geval

8) M. Dobb Art..,Entrepreneur" Encyclopaedia of Sodal Sciences.

4) ..The entrepreneur function in economic literature" in Journal of Political

Economy vol XXXV 1927. pag. 501.

5) Volgens Charles A Tuttle in hetzelfde _{artikel pag. 502, had Quesnay}

de landbouwer op het 009. dietevens kapitalist is, d.w=. leider en eigenaer van

een landbouwondememing is. zonder daarbil tevens per se grondbezitter te zijn.

Gezien de reeds _vroeg bekende indeeling van landbouwers en grondbezitters

lijkt mil deze opvetting juist.

6) R. Turgot: .Reflexions sur la formation et la distribution des richesses"

kan_hij kiezen tusschen landen_{investeering in} een

onder-neming op het gebied van handel en industrie. Investeert

hij in grond, dan ishij grondeigenaar en kapitalist.

Inves-teert hij zijn geldin eigen onderneming, dan is hij

kapita-list en ondernemer teselijk. Het schijnt, dat Turgot den

ondernemer. ook wanneer hij dus tevens kapitalist is, niet

meer rekent tot de classe disponible ou des proprie-taires 7) .

i Hieruit volgt, dat

de ondernemer _bij

_Turgot

leider is

, I van

de onderneming, waarin hij zijn eigen kapitaal in-it vesteert. De functie van kapitaalbezitter en die van

on-U dernemer worden derhalve onderscheiden, zij zijn echter

in de onderneming niet gescheiden. Wel kent Turgot de

investeeringvan kapitaal ineenandermans onderneming ;

hierdoor

_blijft

echter de _{kapitalist kapitalist.}

Ik meen, dat de opvatting van Turgot een zeer

geluk-kige is, te meer, waar hij de ondernemersfunctie meer in verband met leidenden arbeid bracht, dan met

kapitaal-bezit. De reden hiervan is _{vooral gelegen in zijn}

onder-scheid _{omtrent eigendom van} de onderneming en eigen-dom van het _{kapitaal, ook al is} het _{kapitaal voorwaarde}

om ondernemer te kunnen zijn.

Adam Smith (1725-1790) is de opvatting toegedaan,

dat leidende arbeid niet verbonden is met de

_„profit",

wanneer _{hij vaststelt : „The profits} of stock, it may

perhaps be thought. are only a different name for the

wages ofa particular sort of labour, the labour of

inspec-tion and direction. They are, however altogether diffe-rent. regulated by quite different principles and bear no proportion to the quantity the hardship, or the ingenuity

of this _supposed labor of _{inspection and} direction. They f are regulated altogether by the value of the stock em-8 ployed, and are greater or smaller in proportion to the I extent of this stock" 8) .

T) Turgot 1.c. pag. 63.

8) The Wealth of Nations volume I London-New¥ork 1933, Book I.

De functie van den ondernemer

wordt in

de

„Wealth

of Nations"

vrijwel

nergens besproken ; bovendien

spreekt Smith slechts zelden over

_{„Undertaker", de}

termen : _{employer, capitalist, manufacturer en merchant}

overwegen in zijn werk. Alleen naar aanleiding vah het

bovenstaande citaat valt op te maken, de beteekenis,

welke Smith hecht aan de functie van _{„inspection and}

,'

direction in

_{de onderneming, waarmede het ontstaan}

van de

_„profits

_{of stock" verbonden zijn, ook al worden}

deze _{profits gereguleerd} door _.,quite different _principles" en bepaald door de waarde van het _{geinvesteerde}

kapi-taal, eerder dan door den _{arbeid in den vorm van leiding} en supervisie.

In dit verband _spreekt Smith dan over de

„Under-taker" en stelt vast, dat in groote ondernemingen deze

leidendearbeid vaak wordt verricht door „some_principal

clerk", wiens loon slechts de _{waarde van zijn} arbeid

vertegenwoordigt en stelt dan vast :

„Thoughinsetting them,some_{regard is had commonly,} not only to his labour and skill, but to the trust, which is reposed in him, yet they never bear any regular

pro-portion tot the capital of which he oversees the

management ; and the owner of this capital, though

he is _{thus discharged} of almost all labour, still _expects

that his

profit

should bear a regular proportion to his

capital".

In tegenstelling tot Turgot kent Smith derhalve de „hired _manager", de _{gesalarieerde „cldrk", die de}

super-1 visie en leiding in de_{onderneming heeft.} De

ondernemers-, I functie echter wordt door een ander verricht en is

bonden met

de functie van den _{kapitalist. Ondernemer}

en kapitalist zijn identiek. De ondernemersfunctie is der-halve niet met arbeid verbonden.

Wel

erkent Smith, dat in kleinere _{ondernemingen} de ondernemer zelf de _leiding van de _{onderneming op} zich neemt. het _{neemt niet weg,}

dat dit voor hem _{geen aanleiding is zijn standpunt}

om-trent de ondernemer als kapitalist te herzien. Smith is

ver-'

meden, doordat in de _{opvatting van Smith}

_{„profit" een}

inkomen is van _{het geinvesteerde kapitaal door den}

on-dernemer zelf, terwijl interest de opbrengst

vertegen-woordigt van aan een ander geleend kapitaal 9) .

Ricardo (1772-1823), die de leer van Smith verder

heeft _{gedragen en met nieuwe gedachten heeft}

uitge-bouwd, was bij voorbaat, door zijn arbeidswaarde theorie en zijn leer over denivelleering van de _{profit, de weg}

afgesneden tot juiste erkenning van de beteekenis van

den ondernemer. In zijn systeem is ook voor den

onder-nemer _{geen plaats. Voor} de _{klassieken in het algemeen}

f is de

leer omtrent den _{natuurlijken prijs volgens}

i welke de prijs voortdurend tendeert de kosten gelijk te

zijn, het struikelblok geweest bij de _{bepaling van de}

! plaats van

den ondernemer in het theoretisch

gebouw,_{van de tendens naar}hoe waardevol_{een evenwicht in}op zichzelf _{het economisch}deze gedachte leven ook is.

, Indien de prijs gelijk is aan de kosten, waardoor de

/ prijs van het product uiteenvalt in de _{belooning voor de}

&1 V

factoren, kapitaal, arbeid en grond, welke aan de

pro-ductie hebben _{medegewerkt, dan is er voor} den

onder-nemerals_{zelfstandige economischefiguur geen,} of slechts

incidente4, plaats,

evenmin als voor

de

ondernemers-*inst

als _zelfstandige inkomensbron.

Dat de ondernemer echter, in de latere economische

systemen en leerstellingen, over het hoofd werd gezien,

is misschien te verklaren uit het feit, van den geweldigen

invloed, welke van Smith en Ricardo is _{uitgegaan. Hoe}

9) Tuttle stelt dan ook vast : ,.Adam Smith's failure however consciously to distinguish between capital and production goods rendered it impossible for him to differentiate, as Turgot had done. the ownership of capital from the ownership of a business." Ik meen dan ook, dat Mataja juist is, wanneer hij

zegt: „Dass auch das Plus Ober den Zins. Unternehmergewinn im engeren

Slnne, nach Smith so wenig wie der Kapitalgewinn uberhaupt Frucht und

Entgek der Unternehmerarbeit ist, halte ich fur gewiss." V. Mataje : .Der

het ook _{zij, ondanks de feitelijke ontwikkeling. welke}

gaande was,

_{waardoor wel degelijk iii}

de economische

realiteit _{de splitsing ondernemer} en _{kapitalist merkbaar} werd, is deze als zoodanig in de theorie voorloopig niet erkend. Wel wasde

N.V.-vorm

destijds nietzooverbreid

als thans, terwijl de groei van de moderne

groot-onder-neming met haar functieverdeeling in specialisatie van latere datum was, waardoor de _{functiescheiding van} kapitaal-verschaffer en ondernemer _{niet veelvuldig en}

stringent naar voren kwam.

Dit

_{neemt niet weg, dat de}

Klassieken _{Turgot's onderscheiding hebben}

voorbij-gegaan. Eerst Jean Baptiste Say (_{1767-1832) is op de}

door Turgot aangegeven weg verder gegaan, en aan hem hebben wij te danken een waardevolle analyse van de ondernemersfunctie en een _{ontleding van het} begrip ondernemer in dat van kapitaalverschaffer en

ondernemer.

Doch verder is men voorhands niet _gekomen.

Integendeel, ook de poging van Say is verder

voorbij-gegaan en de klassieke negatie van den ondernemer en

zijn functie bleef

heerschen in

de economische

literatuur 10 ).

Say wijst niet alleen op de Engelsche taalarmoede ten

opzichte van den ondernemer, _{wanneer hij zegt : .,Les}

Anglais n'ont point de mot pour rendre celui d'e n tre-p r e n e u r d'i n d u s t r i e; ce qui les a peut-etre

em-pechZs de distinguer dans les operations industrielles, le

10) Say was reeds jong, tijdens zijn verblijf in Engeland. in aanraking

gekomen met het werk van Adam Smith, wlens leerstoel hem later aangeboden

zou worden.

De ..Trait6 d'Economie Politique'; _{Say's eerste boek, had} een groot succes,

doch viel niet in den smaak bil den Eersten Consul. Napoleon heeft getracht

van de -Traite" een .livrede circonstance" te maken. Sayheeft at geweigerd.

waardoor hij zijn betrekking vrijwillig opgaf om zich tegaan vestigen als

onder-nemer eener katoenspinnerij, welke 4-500 arbeiders in dienst had. Het is zeer

waarschijnlijk. dat deze _{ondernemerswerkzaamheld en zijn afkomst Say's}

service qui rend le capital, du service que rend, par sa capacitt et son _{talent, celui qui emploie le capital ; d'ou}

resulte, comme on _{le verra plus tard, de l'obscurite dans}

les demonstrations, o its cherchentAremonter Alasource

des profits" 11).

Naar de

opvatting van Say moet

dus onderscheid

gemaakt worden tusschen den ondernemer als

kapitaal-verschaffer en de _{eigenlijke functie van} den ondernemer.

i De

ondernemer maakt _{gebruik van} de diensten van het

kapitaal, hij produceert voor eigen rekening, op eigen

'

risico en voor eigen_{voordeel 12 ).}

Gewoonlijk isdeondernemer tevens geheel of gedeette. lijk kapitaalverschaffer. De ondernemersfunctie is echter

niet noodzakelijk met het kapitaalbezit verbonden :

„Un

_entrepreneur posslde communtment en _{propre le}

capital. ou tout au moins une _portion du _{capital qui}

sert A ses avances. Aussi. les _{dconomistes anglais}

con-fondent-its presque toujours, sous le nom de p r o f i t, le

revenu que l'entrepreneur obtient de son talent, et celui

quit doit a son instrument, au capital" 18 ) *

Ook in

_zijn „Cours _complet d'Economie _Politique"

( le druk 1828) heeft Say dezelfde opvatting behouden :

„Il est rare _{qu'un entrepreneur soit} assez _{pauvre pour}

n'avoir pas

en _propre au moins une _{partie de son}

capital" 14) .

Dat Say de functie _{*an kapitaalverschaffer in de on.}

derneming irrelevant acht voor de ondernemersfunctie,

blijkt

overigens nog overduidelijk uit het feit, dat ook de

leider van de zeer _{kleine onderneming op} het _{gebied van}

landbouw, handel of

industrie, die

over

_{vrijwel geen}

kapitaal beschikt, toch ondernemer genoemd moet worden 15 )

Hetis_{verwonderlijk, dat} deze_{woorden in vergetelheid}

11) 1. B. Say: Tratte d'Economle Politique, pag. 84, noot 1. 12) L B. Say : ibidem.

18) I. B. Say pag. 375.

zijn geraakt, temeer waar ook in Engeland, volgens Say.

op het belang van _{het onderscheid van kapitaalbezitter}

en ondernemersfunctie _{is gewezen.}

Saint Simon heeft als _{vertegenwoordiger van het}

vroege _{socialisme, in tegenstelling tot zijn latere}

geest-verwanten, een _{soort mythische bewondering gehad voor}

den ondernemer. In een _{maatschappij,} waarin de

privaat-eigendom kan blijven bestaan, doch welke centralistisch

georganiseerd moest worden, diende de _{leiding van de}

publieke aangelegenheden den ondernemerovergedragen

te worden. Een analyse van deondernemersfunctie

wordt

bij hem echter niet gevonden.

Ook _John Stuart Mill is er niet in geslaagd _het

onder-nemersprobleem tot klaarheid te

brengen. Voor Mill is

de ondernemer kapitalist, die voorschotten verleent

ten-einde te kunnen produceeren. _{De ondernemerswinst is}

bij hem aan een nadere analyse onderworpen, doordat

hij onderscheidt respectievelijk interest, _{vergoeding voor}

verzekering en een loon _{voor leidenden arbeid 16 ) 0}

Na de eerste helft van de _{negentiende eeuw hebben}

zich meerdere _{schrijvers bezig gehouden met den}

onder-nemer in de theorie en de ondernemerswinst, o.a. von Mangoldt, Roscher, _Seager, Fetter, e.a. Behalve een beschrijving van de ondernemerswerkzaamheden en

be-schouwingen overdeondernemerswinst 17_{), wordt bij hen}

geen analyse van den _{ondernemer en zijn functie}

ge-vonden, welke _{aanspraak kan maken op eenige}

ver-betering in de bestaande theorieen. Aan den eigendom

van kapitaal

blijft min of

meer_{waarde gehecht bij de}

be-schrijving van het ondernemershandelen. Meestal

wordt

18) L St. Mill: PrindpIes of Political Economy London 1900 _(eerste

druk 1848) pag. 388 e.v.

17) In deze latere jaren schreven speciaal over de ondernemerswinst:

H von Mangoldt: Die Lehre vom Unternehmergewinn. Leipzig 1855.

J. Pierstorff: Die Lehre vom Unternehmergewinn, Berlin 1875.

V. Mataja: Der _{Untemehmergewinn, Wien 1884. Over} den ondernemer

zelf valt hler weinig te lezen. De pogingen omde ondernemerswinst te verklaren zonder een analyse van den ondernemer te produceeren. moeten falen. hoewel

een meer _{uitvoerige beschrijving gevonden van den aard} der ondernemerswerkzaamheden dan dit bij de vroegere

Klassieken het _{geval was.}

AlleenFrancisA. Walker, watineerhij spreekt over de

Engelsche en Amerikaansche economisten, die ten

on-rechte den _{kapitalist aanzien als de „employer of} labor",

wijst er op, dat

het louter bezit van _{kapitaal niet}

ver-bonden is met de tewerkstelling van arbeid. In deze op-vatting is _{kapitaal niet langer} de _{eenige en voornaamste} grond voor de tewerkstelling ; .,It is no longer true that a man becomes _{employer of} labor

because he is a

capitalist. They command capital because they have the qualifications to employ labor" 18 ) 0

Als laatste _{ditlooper van} de

klassieken kan wel

be-schouwd worden

Viktor

_Mataja.

Mataja heeft geprobeerd de ondernemerswinst te ver-klaren zonder echter het ondernemersprobleem zelf te onderzoeken, ook al kwam hij tot de conclusie dat, om de

ondernemerswinst te kennen, een begripsbepaling van

den ondernemer _noodig was, doordat: „die erste

Auf-gabe einer Untersuchung iiber den Unternehmergewinn

darin erblickt werden muss, einen fiir die Lehre von der Giiterverteilung brauchbaren Begrif des Unternehmens und des Unternehmers zu gewinnen" 19).

Hieruit blijkt, dat _Mataja een_{begripsbepaling van den}

ondernemer en _{zijn onderneming noodzakelijk acht voor}

de leer der_verdeeling.

De poging echter om de ondernemerswinst te

ver-klaren, nadat het _begrip ondernemer

wordt

_gedefinieerd

als „Unternehmer _{(der jenige) ist, der} bei einer

Unter-nehmung den Unternehmergewinn zufallt20) moest

schipbreuk leiden, omdat hier idem per idem gedefinieerd

wordt.

Het ondernemersbegrip te bepalen naar zijn functie is

wel bij Mataja opgekomen.

„Man

versteht darunter

zu-18) Fr. A Walker: ..Political Economy" London 1888, pag. 233/34, 19) V. Mataja : Die Lehre vom Unternehmergewinn. pag. 116.

meist die oberste _Leitung eines Geschaftes und die damit

zusammenhangenden Arbeiten ; soweil es nun n6thig

ist, solche und _{ahnliche Thatigkeiten von} den _iibrigen

der_{AusfOhrung angeh6rigenVerrichtungen} abzusondern,

geniigt zu diesemZwecke derAusdruck Disposition" 21) .

Mataja vond een _{dergelijke opvatting echter niet}

aan-bevelenswaardig, niet alleen omdat deze

licht op een

dwaalspoor kan brengen, maar vooral omdat de

weten-schap aan een _{dergelijkeuitdrukkingswijze geen}behoefte

kon hebben !

De ondernemerswinst nu heeft als _{functie regulatie}

van de _{productie ; de natuurlijke prijs is} die, welke

ont-,'

staat _{door „Beseitigung} des _{Gewinnes . De natuurlijke}

prijs is dan _tegelijk die, _waarbij de economisch

vrucht-baarste inschakeling der productieye krachten ontstaat.

DelagiscliE-ddch

merkwa dige

conclusie zou hier dan

moeten_{volgen, dat, waar}deeconomische functie van den

ondernemer zich in niets onderscheidt van de functie der ondernemerswinst, de ondernemer de volkshuis-houding het meeste dient door zichzelf overbodig te

maken, immers in een _{productief geordende}

volkshuis-houding is er dan geen ondernemer 22 ).

Als verdienste van _Mataja moet erkend _{blijven, dat}

ook hij een onderscheid in de functie van ondernemer en

kapitalist ziet. _{Typisch is} de _{onderscheiding van}

Bren-tano,_welke ook de arbeider tot ondernemer verklaart,

daarmede de economisclie- -1-el-a-n- rijke -Biiaa cheiding

tusschen ondernemer en arbeider vervagend : „Ist der

Arbeiter somit auch nicht Produzent des Konsumreifen Produkts, so ist er deshalb.doch nicht weniger Produzent eines _{selbstandigen Gutes. das er} Rir _{eigene Rechnung}

21) 1.c. pag. 140.

22) Vgl. Th. Putz: ..Das Bild des Unternehmers in der National.6konomie.

Tena 1935. pag. 11. Putz en _{anderen ziln van meening, dat het}

ondememers-begrip niet-economisch omschreven dient te worden. Op deze manier zou dan

tevens de verbinding tusschen ondernemer en ondernemerswinst gelegd kunnen

und Gefahrzu

Markt

_{bringt. Auch er} ist Unternehmer, Unternehmer von Arbeitsleistungen" 23 ).

Ludwig Pohle ziet den ondernemer voornamelijk als werkgever : „For den Begriff des Unternehmers ist also

wesentlich, dass er _{stets zugleich Arbeitgeber ist, dass}

erfremde_{Arbeitskrafte beschaftigt,}dieseinen_Weisungen

zu _{folgen haben.} Der Kaufmann, der ohne fremde

Hilfe

sein Geschiift

betreibt - und

mag dessen Umfang noch so bedeutend sein - ist also inunseren Sinne kein Unter-nehmer- 24)

Dehistorische school was door haar aanlegen methode

meEr voorEEchikt om ten aanzien van den ondernemer

een wetenschappelijke rol te spelen.

Vooral van de

jongere historische school was het Werner Sombart, die

door _{zijn historisch-sociologische onderzoekingen}

be-langrijk werk heeft verricht.

In meerdere _{werken heeft hij ons} een uiterst boeiende

en _{wetenschappelijke beschrijving van} den ondernemer

gegeven.

Zijn

belangstelling is hoofdzakelijk uitgegaan

naar den _{kapitalistischen} ondernemer,

_{omdat hij van}

meening is, dat alleen het bestaande, of wat was, in

aan-merking zou komen van een economische beschouwing ;

wat daarboven uitgaat is een soort historische

me-taphysiek 25 ) +

In _{zijn werken}

_{geeft hij}

een

_{beschrijving van het}

kapitalistisch tijdperk, zooals hij het economisch tijdperk

sedert Karel de Groote tot in onze dagen noemt.

800*AILprobeert aan de hand van historische

econo-mische en _{sociologische gegevens zich} een realistisch

beeld van den ondernemer in bepaalde economische

tijd-98) L Brentano: Der Unternehmer. Berlin 1907. pag. 26/27. 94) L. Pohle: Der Untemehmerstand. Leipzig 1910.

26) Van zijnwerken. welke aanden ondernemer gewijd zijn, komen speciaal

in aanmerking: „Der kapitalistische Unternehmer'', Archiv. forSozialwissenschaft und Sozialpolitik Tubungen 1909, Band 29 ; „Bourgeois': Munchen 1913 ;

.Die Entstehung der kapitalistischen Unternehmung". Archiv 1916. Band 41.

Das Wirtschaftsleben im Zeitalter des Hochkapitalismus. Deel I en II,

perken te vormen. Een staaltje van zijn daaruit resul-teerende kijk is het, wanneer hij zegt : ..."_{und vergisst}

man _{endlich nicht, dass} auch unter den Unternehmern

geistig arme und reiche, vornehme und gemeine Natiiren,

Phlegmatiker und Choleriker, Junglinge. Manner und

Greise ebenso bunt _{gemischt sind, wie in irgend} einer

anderen Bevdlkerungsgruppe" 26), of : „es sind Manner

(keine

Weiber

!) ausgeriistet vor allem mit einer

ausser-gewilhnlichen Vitalitat, aus der ein ubernormater

Betati-gungsdrang,

eine-leidenschaftliche-Freude-an-der-Arbeitr-eine unbandige Lust zur Macht hervor quellen...

Manner_ mit prononciert intellektual-voluntaristischer

Begabung, mit gering Entwicketten Gefuhls- und

Ge-mutsleben. Robuste Naturen in dem _Doppelsinne, robust

z-ur Bewhltigung grosserAibditspensa und Niederwerfung von Hindernissen ; robust aber auch in der

Lebens-betrachtung und Lebenswertung. Menschen_ - mit dem

Belle gehauen. Smarte Manner" 27 )

Behalve doormeerdere motieven

wordt

deondernemer

beheerscht door het winststreven ; dit _subjectieve motief

objectiveert zich voor den ondernemer in het interesse

voor zijn

zaak, waardoor, indien deze _{gedijdt, aan het}

subjectieve winststreven automatisch materieel voldaan

wordt. _{De verbinding,} ondernemer en moderne

groot-onderneming brengt detendens tot hetonbeperkte

winst-streven, dat zijn meest eclatante _{uitdrukking vindt in de}

mentaliteit : fiat _{quaestus et pereat mundus :} de wereld

kan _vergaan, indien er maar winst _gemaakt

wordt. De

kapitalistische ondernemer moet dan, of hij wit of niet. naar winst streven, niet omdat _hij

_{„profitwiitig ist,}

son-dern weil er ein kapitalistischer Unternehmer ist".

Deze ondernemer kan alleen _{gedijen in} de frissche

concurrentielucht, omdat hij zich sterk _genoeg voelt om den strijd in het open veld op zichte nemen. Ondernemer

is _{dan degene, die} een _{kapitalistische onderneming}

_drijft,

96) .,Der kapitalistische Unternehmer", Archlv pag. 700. m) 1.c. pag. 747/48.

waaronderwordtverstaan : _,,diejenigeWirtschaftsform.

deren

Zweck es

ist durch eine Summe von

Vertrags-abschlussen iiber _{Geldwerte, Leistungen und}

Gegen-leistungen im Sachverm6gen zuverwerten, d.h. mit einem

Aufschlag (Profit) zu reproduzieren". De ondernemer

behoeft echter _{geen arbeidgever te zijn, b.v.} een_promotor

is ondernemer.

De aandeelhouders zijn niet steeds ondernemers.

Economisch is ondernemer _{slechts hij,} die _{direct (b.v.}

door tantitmes etc.) in het zakelijk succes der

onder-neming deel heeft en daarenboven op dezakelijke leiding

invloed heeft. In de

_praktijk

zullen _dikwijls de

onder-nemerseigenschappen zich verdeelen over

aandeel-houders,

leden van den Raad

van Commissarissen en

Directie. De ondernemer moet om _{kapitalistische}

onder-nemer te kunnen zijn beschikken over de eigenschap van

"

„Handler , niet in den gewonen zin alleenvan _koopman,

doch in debeteekenis ook van _{speculeerende berekenaar,}

zakenman en onderhandelaar CVerhandler).

Deze eigenschap doethem lucratieve zaken maken, het

is de eigenschap,welke hem op de tong legt : „die

inhalts-schwere _{Frage (ausmiindet):} was kostet die Welt".

De ondernemer kan uitvinder _zijn, ontdekker _speciaal van afzetmarkten, voor alles is _hij echter veroveraar, durver, die zijn vermogen. als 't moet zijn burgerlijke eer

en _zijn leven _{inzet om voor zijn onderneming} groote

mo-gelijkheden te openen. Hij moet zijn energiek. nuchter,

flink, _{beweeglijk van begrip, snel} van besluit,

vast-beraden, taai, volhardend, rusteloos, steeds gericht op het

doel, moedigen dapper. In negatieven zin niet tegevoelig.

Het was _noodig deze _{korte uiteenzetting over} Sombarts

meening te geven, omdat zij zoo belangrijk ten gunste

afsteekt tenopzichte van al devroegere meeningen. Was

de ondernemer v66r hem een al of niet noodzakelijke nevenverschijning en voornamelijk

drager van een

in-komensbron, Sombart_{plaatste hem in het} middelpunt van

het economisch leven, 266, dat we in hem zien een man

con-creteeconomische leven kunnen _aanwijzen.

_Hij

_{heeft hem}

noch als _drager eener inkomstenbron, noch als

kapitaal-eigenaar, noch als economische _{functie beschreven. Men}

kan van Sombart _{zeggen wat men wil, dat hij af is}

ge-weken van dezuiver_{economische beschouwingswijze, dat} hij te weinig abstracties heeft

gemaakt, dat zijn

om-schrijving van den ondernemer slechts een

moment-opname geeft van den ondernemer in een _bepaald

eco-nomisch tijdperk, dat het economische bij _{hem verschijnt}

als een functie van den _{mensch zelf 28 ), dat het}

winst-streven als motief overdreven is _geschilderd, en wellicht

vooral, dat _zijn historische _{beschrijving van den}

onder-nemer ons _{geen gelegenheid geeft den ondernemer te zien}

ontdaan van gedaante als _{kapitalistische ondernemer in}

omstandigheden, welke niets _{of weinig met het}

kapita-listische of hoogkapitalistische tijdvak te _{maken hebben ;}

dat alles _{neemt niet weg, dat voor het eerst de}

onder-nemer als _{aanwijsbaar levend wezen is geschilderd, en}

dat de economische theorie aan realiteitsbesef in dit op-zicht _{gewonnen heeft.}

Vande _{grensnutschool}of _{Oostenrijkscheschool, welke}

zich, in _{tegenstelling tot de-klassieke school, in haar}

theo-retische beschouwing in plaats van op het object „arbeid"

richtte ophet subject .mensch", zou medverwachten, dat daardoor de ondernemer meer in het

voetlicht van de

economische _beschouwing zou worden _{geplaatst. Dit is} niet geschied. De evenwichtsgedachte met als meer

praegnante uitdrukking de _{stelling :} de _prijs is _{gelijk aan}

de kosten, was ook hier, _{evenals bij} de klassieken,

aan-leiding om aan den ondernemer zoo _{weinig mogelijk}

aandacht te schenken.

rel

wordt aan de

ondernemers-diensten aandacht geschonken. Menger b.v. rekent

hiertoe : het bestudeeren van _{de economische toestand,}

de calculatie, ·de wilsactie om _{goederen in} een _bepaald

productieproces in te schakelen en de contr6le over

eco-nomische doorvoering van de productie 29).

28) Vgl. Th. Putz Lc. pag. 41.

De Oostenrijkers moesten echter door hun theorie van

het statischeevenwicht komen tot eenuitsluiting van den

ondernemer en _{hoogstens in hem zien} de _{drager van een,}

zij het incidenteele inkomensbron, de ondernemerswinst.

welke als tendens heeft na het verbreken van het

econo-misch evenwicht te verdwijnen, zoodra de statistische

evenwichtstoestandweerbereikt werd. Zelfs_Schumpeter

met Sombart de theoreticus, die aan het

ondernemers-probleem zeer groote aandacht schonk,

noemt zijn

„Theorie der wirtschaftlichen

_{Entwicklung" niet een}

onderzoek omtrent den ondernemer, doch blijkens de

ondertitel „een onderzoek omtrent ondernemerswinst,

kapitaal, crediet, rente en conjunctuurcyclus.

Alle€n in

het voorwoord tot de 2e druk 1926worden„Unternehmer,..

Unternehmergewinn, Kapital,

Kredit, Zins

und Krisen

in eenadem genoemd 30).

De ondertitel van zijn werk duidt derhalve wederom

op een min of

meer klassieke probleemstelling, waarin

naar een _{verklaring van} de ondernemerswinst gezocht wordt.

Als ondernemer wijst Schumpeter aan : die

Wirt-schafts-subjekte, deren Funktion es ist

di

Durchsetzung

neuer

_{Kombinationen (ist) und}

die dabei das aktive

Element sind 31 ).

Onder het _{begrip doorzetten van} nieuwe combinaties

valt dan :

1. Vervaardiging van eennieuw, d.i. den consumenten

nog niet bekend artikel of een nieuwe qualiteit van

een artikel.

2. Invgering van nieuwe, d.i. in den betreffenden in-dustrietak nog niet praktisch bekend zijnde pro-ductiemethode, die in het geheel niet op een

weten-schappelijk nieuwe ontdekking behoeft te berusten,

doch ook daarin kan bestaan, op een nieuwe wijze

commercieel met een artikel te werk te gaan.

80) I· Schumpeter: Theorie der wirtschaftlichen Entwicklung. Munchen

und Letpzig 1935 pag. X; _{eerste druk 1911.}

3. Ontsluiting van een _{nieuwe afzetmarkt, d.i. van een} markt, op welkedebetreffende industrietak van het

betreffend land nog niet

ingevoerd was, of deze

marktreeds eerder bestaan heeft· of niet.

4. Verovering van een_{nieuwebetrekkingsmogelijkheid} van grondstoffen of halffabrikaten, wederom, on-verschillig of deze reeds eerder

bestond -

of eerst

gemaakt moet worden.

5. Doorvoering van een nieuwe _{organisatie, zooals}

scheppen van een monopolie (b.v. door vertrusting

of het doorbreken van een monopolie) 82).

Ieder, die deze functies vervult is ondernemer, ook al "

zijn zij „onzelfstandige employe's van een _maatschappij

- al of niet N.V. -

zooals directeuren, leden van den

raad van commissarissen etc. _{Kapitaalbezit is nietnoodig} om de ondernemersfunctie uit te oefenen.

„Wir

sprechen

zweitens von Unternehmern nicht

blosz fur jene

his-torische Epochen, in denen es Unternehmeralsbesondere

soziale _{Erscheinung gibt, sondern w i r knup f e n}

Begriff_und

_{Nanls. n an die Funktion-und an}

le Individuen,

diediesein irgendeiner Gesellschaftform

tatsachlich ausfullen, seien sie auch Organe einer

sozia-listischen Gemeinschaft, oder Herren eines Frohnhofes

oder Hauptlinge eines primitiven Stammes". Men ziet , /

hier,dat_Schumpeterdeondernemer

wil

qualificeeren niet

als begrip van een bepaald tijdvak, doch als een boven-tijdsch economisch wezen, zulks b.v. in sterke tegen-stelling totde beschrijvingen van Sombart; het begrip is

hier zoo ruim, dat in andere ook in tegenwoordige en verleden _{economische systemen} ondernemer is degene.

.'

die „neue Kombinationen weet door tevoeren. Van den

anderenkantwordt het _{begrip verengd door} de_bepaling

„Nicht

nur Bauern. Handwerker, Angeh6rige freier

Berufe - die man m i t u n t e r einschliesst

- .

sondern

auch ,,Fabrikherren" oder

,,Industrielle" oder

leute" - die man i m m e r einschliesst

-

brauchen nicht notwendig _{„Untemehmer zu sein" 33 ) 0}

De ondernemersfunctie is niets anders als de functie

van „Fuhrer"

op economisch gebied.

Dit .Fuhrer"-zijn

is slechts daar _{mogelijk, waar het er} op aankomt iets

nieuws, dat niet reeds _{ingevolge ervaring} en routine mogelijk was, door te _{voeren 84 ) .}

Deze „Fuhrer vindt niet steedsdenieuwe

mogelijkheden. Dikwijls zijn

deze

reeds

be-kend of gepropageerd. Zijn functie bestaat

echter daarin de mogelijkheden reeel te

m a k e n, z e d o o r t e z e t t e n. Niet zoozeer intel-lekt bepaalt dan den ondernemer, doch de wil. de kracht

om zeer bepaalde dingen op zich te nemen en ze reEel te

zien, de „fahigkeit" alleen en eerder dan de anderen te

gaan, onzekerheid en tegenstand ten spijt. Slechts op het

"

doorvoeren der „neue Kombinationen komt het aan : „Der Unternehmer als soldier ist nicht _{geistiger Schdpfer}

der neuenKombinationen, der Erfinderalssolcherweder Unternehmer noch Fuhrer anderer art 35 ) .

Zooals reeds gezegd, behoort in _Schumpeters'

onder-i nemersbegrip het element van risicodragen niet thuis.

1 Het risico draagt alleen de kapitalist 86 ).

De ondernemer van Schumpeter is echter niet te

ver-staan zonder diens _{begrip van} de _{statische huishouding.} Volgens Schumpeter is het economisch,' leven een als het

ware „automatisch mechanisme met een tendens naar

statische evenwichtstoestand. Deze evenwichtstoestand

wordt niet bewust _nagestreefd. Data-veranderingen

houden vandezeevenwichtstoestanden af, doch het

econo-misch leven

_blijft

ernaar tendeeren, omdatdeeconomische

subjecten, als het ware gedwongen, steeds hetzelfde op

deze _{veranderingenreageeren. In}destatische huishouding

33) 1.c. pag. 112.

84) Vgl. 1.c, pag. 128 en art. Schumpeter: Untemehmer, in Handw6rterbuch

der Staatswissenscheften.

85) 1.c. pag. 129.

is er geen _{winst, daar de} prijzendekosten _{dekken 37 ). De}

ondernemer is dan bij hetverdeelingsresultaatuitgesloten.

De evenwichtstoestand _geeft uit _{zichzelf geen aanteiding}

tot verandering. Alleen het

doorvoeren van „neue

Kombinationen" is aanteiding tot het _{verbreken van de}

statische evenwichtstoestand. _{Wanneer door deze „neue}

Kombinationen" de statische evenwichtstoestand is ver-broken, worden prijzen gemaakt, welke boven de kosten

liggen, eerst dan ontstaat de _{ondernemerswinst, welke}

genivelleerd wordt, zoodra de

_{concurrentie zich op de}

nieuw _{gevonden banen gaat orienteeren. Eliminatie van}

de _{ondernemerswinst geschiedt voortdurend doordat de}

concurrentie volgt.

Hetis_{duidelijk, dat in} dezetheoriealleen _{plaats is voor}

den ondernemer bij het ontbreken van het statisch even-wicht, immers de rol van den ondernemer is _uitgespeeld,

zoodra de statische evenwichtstoestand wederom bereikt

· is. De ondernemer is dan zoo nu en dan ondernemer,

wanneer hij de functie van het doorzetten van nieuwe

combinaties vervult. _{Schumpeter knoopt, volgens eigen}

p zeggen. de naam ondernemer aan de functie, een functie

A nog wel, die bij tijd

en wijle vervuld

_{wordt : „Weil}

Unternehmersein' _{Regel kein DauerzustE n d. . . 88 ) .}kein Beruf ist und

iiberhaupt in der

Ofschoon _Schumpeter verklaart, dat de _ontwikkeling der volkshuishouding naar innerlijk wezen geen

uitslui-tend economisch te verklaren verschijnsel is 39), gaat hij

uit van een economisch leven, dat als het ware een zelf-werkzaammechanismeis,waarindeindividuen krachtens

economische noodzaak steeds _{op dezelfde wijzen}

rea-geeren. De mensch. ook de ondernemer,

wordt

hierdoor

met een economische functie _{vereenzelvigd ;} de functie

wordt _{gepersonifieerd en} de natuur van mensch en

dingen wordt dan als een zuiver economische opgevat.

Cobbenhaqen wijsthierop wanneer hij zegt : *,Die fout

87) 1.c. pag. 38/39. 88) 1.c. pag. 116.

39) 1.c. pag. 96.

is een essentieele enbestaat in de _{opvatting, dat de}

men-schelijke enniet-menschelijke krachten of factoren, die in

het economische evenwichisstelsel staan, krachtens hun eigen natuur economisch zijn, ofwel, dat de ondernemer

bij zijn ordening dier krachten of factoren op een

econo-misch doel deze in hun _{oorspronkelijke natuur verandert,}

hun natuur economisch maakt, zoodat die

krachten of

factoren, ook nadat de _{ondernemer zich als het ware.}

heeftteruggetrokken, overeenkomstig hun nieuwenatuur

blijven voortbestaan. Beide opvattingen zijn echter radi-caal onjuist. Het economisch karakter is niet een natuur

van menschen of

_{dingen -}

de _{grove denkfout in de}

con-structie van den „homo

economicus" -,

maar bestaat

uitsluitend ineenbetrekkingtusschen menschenonderling

en tusschen menschen en dingen, welke betrekking

be-paald is doorde economischedoelstelling. Wat de

onder-nemer dus doet is eente voren nietbestaande betrekking

aanbrengen, is het ordenen, voorzoolang hij

dit

noodig

acht, van de _{menschelijke krachten op} een _bepaald eco-nomisch doel. Die economische

_{betrekking valt weg,}

zoodra de ondernemer _zijn ordenende functie niet _langer

, ....

vervult -u).

Hieruit volgt, dat ook in de statische _{huishouding een} ondernemer moet zijn.

Indien echter ook in de statische _{huishouding de}

on-dernemer _{aanwezig is,} dan_{volgt daaruit, dat ook in de}

statische economische _{leergebouwen der vorige eeuw de}

ondernemer een _{plaats had} kunnen hebben, mits men

een andereen _{juistereopvatting gehad had van het}

even-wicht in het economisch leven. In ieder geval kan thans

vastgesteld

worden, dat

het ondernemersprobleem,

uit-gaande van de gedachte-constructie van het statisch

eco-nomisch evenwicht, _bij Schumpeter de weg is geweest

ter verklaring van

het ondernemersprobleem via een

eenzijdige dynamische ondernemersconceptie.

40) M. I. H. Cobbenhagen: „De Ondememersfiguur in de theoretische

economic" (,,Economic", November 1935).

Men heeft Schumpeter _{verweten 441), dat} zijn begrip

van den ondernemer als doorzetter van „neue

Kombina-tionen" zoo _{onduidelijk is, dat ook employt's} zooals

meesterknechts en _{handelsreizigers} onder het

onder-nemersbegrip kunnenvallen, daar ook zij,.neue

Kombina-tionen" doorzetten. Schumpeters begrip _{is echter zoo} nauw verbonden met _{.,Fuhrung", leiding geven,} autori-teit en het voorgaan op nieuwe

wegen, dat naar mijn

''

meening onder het „doorzetten van nieuwe combinaties

zoowelhet b e s l i s s e n alshet _eigenlijke d o o r v o e r e n ( al of niet direct) tot de ondernemerswerkzaamheid kan

worden gerekend, ook al maakt Schumpeter niet met

evenveelwoorden deze_{onderscheiding. Schumpeter geeft}

uitdrukkelijk toe. dat een employe ondernemer kan zijn. doch dit zal dan toch in ieder geval geen arbeider, met uitvoerenden arbeid belast, _{kunnen zijn.}

Niet Schumpeter als economisch theoreticus heeft ons

de beste analyse van den ondernemer gegeven. Zijn

be-schrijving van den ondernemer leeft voor ons wel, doch hij is voor ons geen man van vIeesch en bloed, doch een nieuwe homo economicus, _{wiens persoonlijkheid in 66n} functie _{is opgegaan.}

Uitgaande van zijnondernemerswinst-theorie komt ook Clofk bij debehandeling van den ondernemer tot de

onder-scheiding vanstatischen en dynamischentoestand.

Even-als bij Schumpeter is er in den statischen toestand geen

ondernemerswinst, omdat de opbrengst alleen de kosten

dekt. Bijgevolg isdeondernemer een_{verschijnsel van den}

dynamischen toestand, welke weer een

gevolg is van

ffictieversshijnselen,immers bestonden deze niet. dan zou

ied-efe-productiefactor zijn aandeel in deproductie krijgen.

De omschrijving van de ondernemersfunctie is kort en bondig het coilrdineeren der productiefactoren : „This pureley coordinating work we shall call the entrepreneurs

function, and therewards for it we shall call profits. The function in itself includes no working and no owning of

capital ; it consists entirely in the establishing and

main-tening of efficient relations between the agents of

pro-ducton" 42),

De ondernemer is _{„empty-handed"}

_{hij huurt de}

kapitaaldiensten

evenals hij van

de _{diensten van de}

andere _{productiefactoren gebruik} maakt. De ondernemer

kan ook _{kapitaalbezit} hebben, _{evenals hij, in plaats van}

een „manager" aan te stellen, zelf deze _{functie op zich}

kan nemen. _{De eigenlijke} ondernemersfunctie is immers

geen „labor of management" #).

In de „static state" is de functie van den ondernemer

zuiver passief, dan is alleen „management" noodig ; is de

"

ondernemer niet tevens „manager, dan doet het er niet

toe, of hij aanwezig is 144).

Ook bij Clark is derhalvede ondernemer _{afwezig in de}

„static state" en tegen hem gelden dezelfde bezwaren als tegen Schumpeters leer.

Volgens Cassel is het de taak van den ondernemer de

productie in overeenstemming te brengen met de eischen van de consumenten. Daarbij treedt de ondernemer op

als organisator van de productiemiddelen en grijpt daar in, waar iets te bereiken valt voor de onmiddellijke be-hoeften-bevrediging der consumenten 45

.

Meestal is de

ondernemer _{niet „empty-handed" zooals bij Clark, doch}

hij behoeft niet noodzakelijk kapitaalbezitter te zijn. _-Maish&11 spreekt slechts zelden over

.Untertaker".

F

„TRis €Erm, which has the autority of Adam Smith and is

- habitually used on the Continent, seems tot be the best to

indicate those who take the risks and the management of

business as their

share in the work

of organized in-dustry" 46)

De ondernemer _{brengt kapitaal} en arbeid _{bijeen. hij}

42) I. B. Clark: -The Distribution of Wealth." New-York-Londen 1920. 43) I. B. Clark: Essentials of Economic Theory. Pag. 118.

44) Essentials, pag. 122.

45) G. Cassel: Theoretische Sozialijkonomie, Leipzig 1932, pag. 154/155.