Hetgeen op radiotechnisch gebied in Nederlandsch-Indie is tot stand gebracht

Hetgeen op radiotechnisch gebied in Nederlandsch-Indie is tot stand gebracht

en

De radiotelegrafische verbinding tusschen Nederland en Indie.

v

⁰⁰

r d r a c h

t,

gehouden in de vergadering van de Afdeeling voor Electrotechniek

op

9 September 1924

DOO~ HET LlD

dr. ire C. J. DE GROOT.

J

Gedrukt bij Firma F. J. Belinfante, vQorh. A. O. Schinkel, 's·Gravenhage

...

."".

\.

(Overgedrukt uit het Weekblad "bE INGENIEUR 1925) Nos. 40 en 41.)

HETGEEN OP RA.DIOTECHNISCH GEBIED IN NEDERLANDSCII-INDIE IS TOT STAND

GEBRACHT

EN

DE RADIOTELEGRAFISCHE VERBINDING TUSSCHEN NEDERLAND EN INDIE.

Voordracht, gehouden in de vergadering van de Afdeeling voor Electrotechniek op 9 September 1924.

DOOR HET LID

dr. iI'. C. J. DE GROOT.

In 1 ei din g.

In de laatste jaren heeft de Radiodienst in Ned.-Indie nog als eens in het teeken der belangstelling gestaan van de Indische zoowel als moederlandsche vak- en dagbladpers, meer speciaal waar het betrof het aall'deel, dat Indie gehad heeft in de totstandkoming van de radio-verbinding Indie-Nederland.

Zooverre die belangstelling waardeerend of op bouwend kritisch was, is die in Indie natuurlijk steeds geapprecieerd en behoefde geen weerlegging. Pogingen om kritiek van on- welwillenden of ondeskundigen· aaI'd te beantwoorden zijn onvruchtbaar gebleken, daar het groote tijdinterval, dat door de lange postverbindingen noodzakelijkerwijze bestaat tus- schen woord en wederwoord - naar ervaring minstens drie maanden - het debat alle actualiteit ontneemt.

!

Het is daarom, dat van Indische zijde gedurende de laatste tijden is afgezien van de beantwoording van deels vinnige voortgezette aanvallen, waarbij de overweging gold dat te eeniger tijd een gelegenheid zich vanzelf wel eens zou voor- doen om een duidelijker en vooral redelijker beeld te geven'"

van de Indische radiozaken, dan destijds in het moederland van verschillende zijden is opgehangen.

Die gelegenheid, M. d. V., is mij nu geboden door uw wel- willende medewerking, waarvoor ik u bij deze, ook namens mijn chefs en medewerkers, dank zeg.

Gedachtig het spreekwoord "onbekend maakt onbemind'\

heb ik gemeend allereerst u een zoo goed mogelijk beeld te moeten geven van de organisatie van de Indische Radio-

2

a.fdeeling, haar taak, omvang en technische inl'ichting, mede omdat daarbij van zelf reeds dikwijls het "waarom" zal duidelijk worden, dat blijkens diverse publica ties vooral in N ederland zoo dikwijls niet is begrepen.

Na de middagpauze hoop ik dan over te gaan tot het hoofd- onderwerp: "De radio-telegrafische verbinding tusschen Ne- derland en IndH~", waaromtrent ik na afloop gaarne met iedel' in debat wensch te treden wien u, M. de V. daarloe het ,voord wilt verleenen. l\lij is ter oore gekomen dat men vau zekere zijde beangst zoude zijn, dat het debat een persoonlijke tint zoude kunnen krijgen. Ik kan u verzekeren dat men zulks van mij althan niet behoeft te vreezen, gelijk ik in geen enkel debat schriftelijk noch mondeling ooit het eerst persoonlijk ben geweest. Het is mij uit luitend erom te doen een zaak, die mij begl'ijpelijkerwijze zoo zeer aan het hart ligt, te be- vorderen door op mogelijke verbeteringen te wijzen waar die m. i. met voordeel zijn aan te brengen. Mijn bedoeling is dUH geen zins door te prikkelen te Yerwijc1eren, cloch integendeel slechts om tot de meest intensieve samenwerking bij te dra- gen, waart{)e persoonlijke aauyallen al zeer weinig zouden kunnen bijdragen. Ik meen daarbij op een gelijke behandeling te mogell rekenen.·

Ik heb, zooals gezegd, gemeend dat het debat meer vrucht- baar zou kunnen zijn indien. aan mijn eigenlijke voordracht zou voorafgaan een inleidende beschrijving van

Het gee n 0 p r ad i o-t e ch n i s ch g e b i e d i n Ne d.- I n die i s tot s tan d g e bra c. h t,

een beschrijving waartoe ik nu overga.

Indien men van iemand of iets, hetzij man, paard of dienst, de hoofdtrekken wenscht te kennen, dan interesseert men zich allereerst voor den stamboom.

M.et deze waarheid voor oogen heb ik hier voor u {)pge- hangen de organieke stamboom van de Indische Radio-afdee- ling met haar geledingen naar boven en bene den (fig. 1).

Als erkenning onzel' koloniale afhankelijkheid van het llloederland, prijkt aan dien ::;tamboom bovenaall Z. Exc. de Minister van Kolonien.

Steken we nu in gedachten de zee over, dan vinden we op de volgende etage Z. Exc. de Gouverneur-Generaal van Ned.-Indie.

Droomen we ons een zeer kort oogenblik Indie zelfbestu- rend, om de onderlinge organieke verhoudingen duidelijker tc maken, en stellen we ons dan den Gouverneur-Gelleraal als staatshoofd voor, dan volgen onder hem, wat dan de minis- ters zouden zijn, de departementshoofden, die buiten dezen droomwereld den titel van directeur voeren.

Van deze directeuren interesseerl ons speciaal die van

.

^.

3

gouverllementsbedrijven, daar over hem de lijn naar de Radio- afdeeling leidt.

Onder het departement van gouvernementsbedrijven ressor- teeren een groot aantal bedrijfs- en verkeersdiensten, van welke om begrijpelijke redenen ons speciaal interesseert de Post-, Telegraaf- en Telefoondienst in Ned.-Indie.

Onder het hoofd van -dien Dienst vinden we toch, den stam- boom volgend, vier z.g. dienstvakhoofden, onder welke speci- aal die van den Telegraafdienst als eigenlijke "vader" van de Radio-afdeeling ons interesseert.

Deze vader heeft nog twee andere zonen: het hoofd van de afdeeling Techniek der Draadtelegrafie en het" hoofd van de afdeeliI\g Bedrijf der Telegrafie.

Het is voor goeden gang van zaken noodig dat deze drie zoons in volle harmonie samen werken en leven, vooral omdat scliier elke zaak haar technische zoowel ·als bedrijfszijde heeft.

We zijn intusschen ten slotte afgedaald tot de Radio-afdeeling en u ziet dus hier mijn bescheiden plaatsje.

Zooals u zult opmerken word ik in mijn dagelijksche taak bijgestaan door een hoofdingenieur, onderhoofd, die mij ook nu gedurende mijn buitenlandsch verlof vervangt. Deze functionaris is, zoowel gezien de hoevoolheid werk als de con-

tinu'iteit in de leiding, nooclig gebleken .

Deze betrekking betookent dus in zekeren zin oon doublure en in den geheelen opzet der Radio-afdeeling zult u dit dou- blure-systeem steeds terug vinden teneinde ervoor te zorgen dat door ziekte, verlof, pensioen of dood niet een der vele onderdeelen vast loopt.

Bij afdeelingshoofd en onderhoofd berust de algemeene leiding der radiozaken, terwijl, zooals de stamboom doet zien, de navolgende speciale onderafdeelingen bestaan~ die als volgt zijn bezet:

Laboratorium. Deze onderafdooling verzol'gt, evenals de boven beschreven centrale leiding, den geheelen radio-dienst.

Het laboratorium draagt daarbij minder een wetenschappelijk dan wel overwegend een practisch-technisch karakter. Het is zeker een der meest nuttige, gelduitsparende onderdeelen van de Radio-afdooling.

De radio-wetenschap toch staat nog, zoo niet in de kinder- schoenen, dan toch in die der prille jongelingsjeugd, inrich- tingen, die bij het begin van den bouw van groote stations · ultra-modern waren, zijn bij bouwbeeindiging dikwijls reeds wanhopig ouderwetsch gebleken. Hiervan den bouwheer oon verwijt te maken, zooals dikwijls in het publiek is geschied, getuigt, door den bril van den vakman bezien, slechts van wanhopige ondeskundigheid en van een totaal miskennen van den frisschen groei, deze j onge wetenscha p nog eigen; het gaat er oonvoudig mede als met de broekjes onzer opschietende zoons. Alloon, die radiobroekjes kosten dikwijls tonnen, ja

MINI~TER ^VAN KOLONIEN GOUVE.RNE.UR

~

GE.N~RAAL

l ^{~ "· '}

~ ~ ---. ~=-======---l

OEPARTE.MtNT VAN JU:>TITIE

~.5.

DE.PARTEME.NT V"'N •.

rlNANCIEN

PO~T~PAARBANK

• HOOFD ADMINI:JTRATIE.

DE.PARTEMENT VAN B.~

W~E..

DEPARTEMENT I)~PARTEMENT O~PARn:'I"\f.NT DEPARTEME.NT

VAN V"'N VAN VI'.N

o.tE. ::'.B L.N.&H. B.o..w.

MIJN~T~EG" ~~

LAND~ORUKKER\J DEPARTEMEN1

V"'N CORlO"

OPIUMFABRIE.K

HoorD P05TERIJEN

Ho.orD "~ HOOFD

TElE.GRArIE _ TELEfONIt.

~~--~7- ~

DE.PARH.ME.NT VAN MARINE.

~

TOEZ. ~.~ T~.

HOOFD AfO

ORAAOHU:G~Am ^.

~'UR

^{.,. • , . I HOOP 0 AfD. ORA A}

'L"".R""

. - --' 0 " ' " HOO" '

,""fCT>< ^{BUR ' ,} HOO " ,eo

, , B,DR'" '

~

^..

~ H'CHN'.~ l~

^, / " t < G R A .. rIE

,

~ ~

^, LABORATORIUM ' - - - . . - - - -

... Z!IIU~---:-_.c.. ^. ...; ________ ---- ' ~I.)rf

^MAlABAR

>::-- :'.' --.

, ztND'.TATIO" ' - - - - -- - - - -- - '

~

^{J '"'' : '}

^{r --- - ~ - '. '. -}

^ArO.cH-E.rr

"'L'T'TION ^• H ucP-' T ATlCN

~

P ^{ctNTRAl( BEDRIJ.,-}

, ONT",NG'.1A~

RANT JA-< ,E' O"",AN'" TATION

oerTIE,. ,TATION ^• PA OAL,RANG

DNTVA""'TAT~N

TJAN,"N.

Fig. 1.

!:'

5

millioenen, en er zijn helaas goon jongere broertjes om ze af te dragen.

Men moet dus bij de exploitatie van een radio-net op een voortdurende evolutie del' technische middelen bedacht zijn, wiI men in vergelijking met andere verkeersmiddelen (kabel- en lijntelegrafie) bieden wat men als radioman eerlijk bieden kan en waarop dus het publiek recht heeft.

Wil men nu die "evolutie volgen, door steeds het nieuwst- aangeprezene te koopen, dan zal men meestal zeer bedrogen uitkomen. Niet alleen toch worden die nieuwtjes, vooral den eersten tijd, door fabrikanten ongelooflijk prijzig gehouden, doch misschien in geen yak bestaat helaas zooveel humbug als in het onze, en deze wordt, naar ervaring leert, door de grootste wereldfirma's evengoed beclreven als door de kleinere.

Ik behoef b.v. slechts te wijzen op de steeds weeI' opduikende berichten en patenten volgens welke we de lastige lucht- electrische storingen, die de nooclzakelijke stel'kte del' zend- stations bijna ^geh~l beheerschen, nu eindelijk geheel kwijt zijn, ter'wijl we in werkelijkheid, ^~;inds invoering van de ont- vangst op het gehoor van muzikale seinteekens, een vijftiental jaren ^g~leden, slechts zeer weinig op dit gebied zijn voornit- gekomen; en dit zeel' weinige wordt dan nog slechts bereikt door middel van een zeer veel illgewikkelder ontvang-appa-

ratuur. .

Behalve dat duurte en erkende humbug ons dus dwillgen, maal' niet alle nieuws te koopen, beteekent ook de llormale wijze van aanschaffillg, voorgeschreven door de begrootings-

\vetgever, dat wat men eischt, gewoonlijk bij aankomst reeds verouderd is.

De eenige wijze, bij clit jonge yak, om modern te blijven is dus zooveel mogeHjk alle nieuwigheden, indien die uit theo- retische overwegingen als mogelijke vel'beteringen onderkend wOl'den, in eigen laboratol'iul11, of, aldaar voorbereid op eigen . tations in de practijk, te probeerell, teneinde de werkelijke waarde vast te stellen alvorens de nieuwigheid te koopen en in te YOerell. Natuurlijk leellt zich niet alles voor dit labora- toriumonderzoek; in het algemeen zullen die onderzoekingell b.y. meer ontvangtechniek dan zendtechniek betreffen, do ch yele verbeterde zendmiddelen, b.v. onderdeelen als relaisinrich- tingen, automatische l'egelingen, enz. en principieele ver- betel'illgen op zend-gebied, die gewoollHjk evengoed aan zender van middelbare sterkte kunnen worden onderzocht, leenen zich mede uitstekend tot onderzoek in het labora.torium al-

"waar zenders van alle typen aanwezig zijn en waardoor

tonnen ja millioenen te sparen zijn.

Doch speciaal voor Indie is zoo'n laboratol'ium zijn geld waard, omda t we vooral in de buitengewesten te maken hebben met bedieningspersoneel van het eenvoudigst denk- bare type, uaar u aanstonds zal blijken, terwijl de statiollR

toch dikwijl enorme afstanden en wel daags hel)ben te over- bruggen, waardoor niet alleen de bediening der stations wer- kelijk "foolproof" moet zijn, doch ook herstelling van fouten die kunuen v'Oorkolllen lliet boven zuiver mechanisch denken mogen verplichten, willen ze geen lange bedr:ijfsonderbrekingen en dure reizen van speciale technici veroorzaken.

Moderne stations, op de 'Open lllarkt in Europa en Amerika verkrijgbaar, en aldaar in het gebruik uitstekend vQldQend in de handen van good onderlegde bedienaren en Qnder ge-

makkel~jk bereik van inspecteerende hOQgere technici, te mid- den van oon steeds gereed staande industrie, deugen dikwijls in het geheel niet VQor Qnze speciale zoozeer afw:ijkende kolo- niale Qmstandigheden. N Qrmale uitvoeringen z:ijn alsdan af te w:ijzen en eigen schijnbaar Qnm'Oderne types te ontwerpen en SQms zelf aan te maken.

GEBOUW VAN HET DEPARTEhlENT VAN GorVER 'E~IENTSnEnl1IJVl<~N.

Fig-. 2.

Verder l'epareert het labQratorium met daarin ondel'ge- bracht bescheiden werkplaatsje alle mQgelijke defecte onder- c1eelen en meters der bestaande stations, ijkt de laa tste, be- proeft ontvangers en Qntvangersonderdeelen, verder dQQr den Dienst zelf geb'Ouwde zenders van klein en middelbaar vermo- gen en onderdeelen van groote zenders, maakt van nOQdig geachte lllassa-onderdeelen modellen aan ter massaprQductie in de ateliers van den P. T: T. Dienst te Weltevreden, enz., enz.

Het radiQ-laboratorium, waarvan ik u aanstonds een paar lichtbeelc1en zal vertoonen, is, na in de laatste jaren reeds tweemaal te zijn verhuisd, nu, laat Qns hopen defillitief,

ondergebracht in het nieuwe Departementsgebouw van Gou- vernementsbedrijven (fig. 2) en wel in twee verdiepingen, de parterre- en een onmiddellijk daaronder gelegen sousterrain- verdieping. In het sousterrain bevinden zich een uitgebreid magazijn, deels ten dienste van het laboratorium zelf, deels ten dienste van de radio-stations, verder een transformatorstation voor stroomlevering aan het laboratorium (220 Volt draai- stroom met nulleider), de motor-generatoren die dezen draai- stroom omzetten in 6, 30, 125 en 500 Volt gelijkstroom, en een proefstand met universaal rails voor het beproeven van diverse

LABORATORIUM SOUSTERREIN l\1F.T MOTORGENERATOIlEN EN PROEFSTAND.

Fig. 3.

generatorell en zemlers yoor kleine en middelbare tations (fig.

3 en 4). Yerder een accubatterijkamer met batterijen van 6, 30 en 500 Volt (laatste in groepen van 20, 40 en 100 Volt, schakel- baar op de borden boven in het laboratorium) en een kleine werkplaats met glasblazerij. Tegen den sous,terrain-zolder loopen. de vel' chillende geleidingen vanwaar de het plafond doordringende, verticale, aftakgeleidingen naar de verschil- lende verdeelbordjes in het daarboven gelegen eigenlijk labora- torium loopen. Een ruime toegangspoort geeft gelegenheid tot het transport van machines, enz. in en uit het sousterrain, terwijl een montageluik met bok gelegenheid biedt om zware deelen uit het sousterrain naar het bovenliggende laborato-

dum te brengen. Een wenteltrap geeft gemakkelijk communi- catie vool' pel'sonen tusschen beide etages, terwijl een venti- latiekoker met geforceerden trek de gassen uit de accu-ruimte tot boven het dak van het gebouw brengen.

Op de bovenverdieping, het eigenlijke laboratol'ium (fig. 5), dat heldel' veI'licht is door een ononderbroken rij openstaande deurramen in een del' lange wanden van de zeel' gestrekte

BOOGZENDER BIJ DE BEPROEVING.

Proefstand van achteren gezien.

Fig. 4.

zaal, bevindt zich allereerst een blibliotheek en cartotheek alwaar aan schrijftafels de experimentatoren het noodige kunnen naslaan en vooI' de naza ten vastleggen. HieI' staan ook de kasten met laboratoriuminstrumenten. Dan wordt een del' beide korte wanden van de zaal geheel in beslag genomen door een centraal schakelbord, van waal'uit men de, in het sous terrain staande, motor-genera toren kan do en aanloopen en schakelen, de accu's kan laden en diverse leidingen ondeI' stroom kan zetten. V 661' dit schakelbord is een afdeeling voor- zien van verzwaarden vloer, waarin zich het reeds genoemde

I hijschluik bevindt. Hier kunnen zware deelen als motor-gene- ratoren, zenders, enz. beproefd worden zonder gevaar voor den vloer.

De volgende afdeeling is de z.g. zender-ruimte; hier zijn vast opgesteld een drie-electrodenlampzender, een Poulsen- boogzender en een fiuitvonkzender ten dienste van het labo- ratoriumwerk. De Poulsenboog maakt tevens deel uit van een politiek-strategisch radionet over Java, dat echter alleen onder bepaalde omstandigheden in dienst wordt gesteld.

De hooggespannen gelijkstroom voor den triodezender

LABORATORlmI. PARTERRE.

Fig. 5.

(500-2000 Yolt regelbaar), gewonnen uit gel:ijkgerichten wis el- stroom is tevens naar de verschillende verdeelbordjes in het laboratorium voerbaar, alwaar men aldus beschikt ovel· gelijk- stroom van practisch continu spanningsbereik van 6 Volt tot 2000 Volt.

Hierop volgt de z.g. groote meetafdeeling. Hier z:ijn perma- nente meetinrichtingen opgesteld voor isolatie-, weel'stand-, capaciteit-, zelfinductie-, frequentie-metingen voor gel:ijk- stroom dan wel laag- of hoogfrequente wisselstroom. Een speciale tafel is ingericht voor het opnemen van karakteris- tieken van ontvang- en kleine zendlampen. Geen lamp gaat naar de stations, zonder deze tafel te zijn gepasseerd teneillde te voorkomen dat men daarbuiten in moeilijkheid komt door toezending van lam pen met een karakteri 'tiel\:, die niet goec1

bij de ontvangtoestellen past. Trilvrije marmeren tafels gf:wen verder nog gelegenheid voor bijzondere, niet dagelijk voor- komende metingen.

Hierna volgt een afdeeling voor hoogyacuumwerk (reparatie en aamnaak van zend- en ontvanglampen). Een nelwerkendc Langmuir-hoog-vacuiimpomp met voorgeschakelde Gaede-pomp zorgt voor het zeer hooge vacuum, terwijl een electrisch ver- warmde oven aanwezig is om de lamppeeren op de noodige temperatuur te houden. Door hooggespannen gelijkstroom kunnen de lamp-electroden op de bekende wijze worden

ontgast. .

Ten slotte volgt een ontYang-afdeeling, waar, behalve per- manent opgestelde ontvangers, ook in beproeying zijnde ont- vanger en ontvangerdeelen kunnen worden behandeld. Een plaatijzeren kooi is aanwezig om gedurende die beproevingen werking van eigen laboratoriumzenders of vreemde zenders (b.y. het nabij gelegen Malabar) onschadelijk te maken.

In elk del' vijf in elkaar loopende laboratoriumafdeelingen i' op handige plaatsen een drietal aftakborden aangebracht

"YOOI' wissel- en gelijkstroom met, waar zulks noodig is.,blok- keer-pluggen, zoodat in dat geval lechts in een del' afdee- lingen een bepaalde troom oort kan worden afgenomen ter Yoorkoming van onderlinge be'invloeding del' proeven. Verder i in elke afdeeling gelegenheid tot aansluiting op stadsgas- en waterleiding, terwijl een zend-ontvang-blokkeering waakt yoor beschadiging del' ontyang-apparaten.

Zooverre kun tmatige verlichting van het laboratol'ium noodig is, wordt deze verkregen door gelijkstroom uit aceu's teneinde inducties gedurende de proeven te vermijden.

Bij het laboratol'ium behoort eell tweetal antennes met aardnet, de eersten gedragen door twee 45 m hooge" Eiffel- torens, v66 het Departcmentsgebouw opgesteld.

Zooal de tamboolll (fig. 1) toont, wordt het laboratoritml beheer.fl. door een ing"enieur, een Europeesc1i instrumentmaker tevens magazijnmeester en 4 lagere Inland che technici, waar- onder een glasblazer.

V 001' den ingenieur-leider is gekozen iemand, die zin voor ystematisch laboratoriumwerk paart aan practischen zin en een eenjarige practijk van het beheer van het Bedrijfsbureau Malabar heeft. Zulk is geschied om steeds op Bandoeng zelf een doublure te behouden voor de leiding van het zoo gewich- tige )Ialabar-bul'eau. Hij blijft zich, naast zijn eigenlijke werk, van de Malabarzaken dan ook steeds op de hoogte houden.

Doublure Yoor de laboratoriumleiding is steeds aanwezig in den vorm yan het afdeelingshoofd of onderhoofd zelf, ter- wijl op een del' andere bureaux (inspectie) een ingenieur met

pecialen laboratorium~aanleg en practijk aanwezig is die, hoewel niet steed te Bandoeng geplaatst, toch bij langere

I

11

afwezigheid (buitenlandsch verlof, ^en~.) het laboratorium kan overnemen.

Behoort het laboratorium min of meer tot de centrale leiding van het geheele radionet, de drie nu volgende onderaf- deelingen hebben elk voor zich gedeelten van het radiQnet te verzorgen.

Daarbij bestaat een volkomen splitsing tusschen het z.g.

eerste-klasse-station Malabar, het politiek strategi~ch radio- middelpunt van Indie, en de overige op Java en Buitenge- westen gelegen stations (2e klasse, 3e klasse, hulp- en politieke sta tions) en zulks ten gevolge van de geheel andere fQncties die deze onderdeelen te vervullen hebben.

Zijn de laatste stations min of meer onderdeelen van het algemeen telegraafnet binnen Ned.-Indie en derhalve gemak- kelijk aan de algemeene telegraaf-organisatie aan te passen, het eerste is een zeer speciaal object, n.l. een blokkade-breker, deels zelfs een zuiver militair station, dat in vredestijd op commercieelen basis internationale verbindingen bedient en Q.aarbij· grooter bedrijfsvrijheid behoeft dan het normale bin- nenlandsche net, wil het aan concureerende ondernemingen als de bestaande kabelmaatschappijen vruchtbaar het hoofd kunnen bieden. Het is in vredestijd dus een overgangsstation van het internationale verkeer op het normale binnenlandsche net en behoeft dus geenszins gewrongen te worden, ja kan straffeloos niet gewrongen worden in het keurslijf der nor- male telegraaforganisatie. Het beheer is dan ook op geheel and ere wijze ingericht .

...-r;:-

eerst te behandelen onderafdeeling is dan het Bedr"ijfs- , yureau der Radio-stations op de Bandoengsche hoogvlakte)

kortweg bureau Malabar.

Dit gewichtige bureau dat, zooals boven is uiteengezet, zoo zelfstandig mogelijk dient te werken, hangt met normale tele- graafaclministratie slechts in zooverre sa men, dat de h'et bureau beheerende ing,enieur verantwoording verschuldigd is aan het hoofd van de draadlooze afdeeling op. technisch, en het afdeelingshoofd van bedrijfteleg-rafie op bedrijfsgebied.

Hoewel voor den chef van het bedrijfsbureau Malabar een ingenieur is gekozell, bekleed't deze functionaris dus -geenSz.ills een zuiver technische betrekking, doch is hij zoowel de admini- stratieve als technische bedrijfsleider van het geheele inter- nationale radioverkeer. Het is toch noodig gebleken dat een persoon de zuivere verkeers-bedrijfseischen zoowel als de tech- nische hulpmiddelen geheel overziet om de uitbuiting van het verkeersmiddel zoo intensief mogelijk te doen zijn. Zulks is noodig door het eigenaardig karakter eener lange afstand- radioverbinding, n.l. dat eener zeer ongelijkmatige verkeers- capaciteit als fundie van het uur van den dag zoowel als van het jaargetijde. Hedenmiddag zult u zien hoe geweldig die schommelingen zijn.

,.

\

\

In grove trekken volgen die schommelingen echter vaste wetten, die door systematische 24 uur-bedrijfsproeven min of meer bekend zijn. Uit deze algemeene wetten, getootst aan de resultaten del' vorige dagen, moot de leider van het Bed.rijfs- bureau voorspellen hoe elken dag het verkeer geregeld moet worden, hij zal de juiste uren, golflengten, zendmiddelen, zend- energien (deze varieeren b. v. dikwijls binnen het uur in ver- houdingen 1 op 10 it 20 en economische bedrijfswijze eischt dat steeds met minimum-noodzakelijke energie hooveelhei.d wordt gegeven) pers-oneelbezetting del' 'stations aangeven, een en ander in verband met de eveneens grillige doch ook weeI' bepaalde gemiddelde wetten volgende hoeveelheid telegram- men, <lie op elk uur kunnen worden vel~acht, hij zal trachten de telegrammen op uren met zoo gering mogelijk energiever- bruik over te brengen, heeft daarbij echter weeI' te letten op de waarschijnlijke verb'aging in verband met concureerende middelen als kabels; hij heeft na te gaan wanneer hij snel- telegrafie moet toepassen, welk soort en welke hoeveelheid telegrammen hij daarvoor heeft te reserveeren, alles in ver- band met de mogelij·kheden -aan het andere verbindingseinde, die h\j du evenzeer moet kennen; hij zal steeds z'oeken naar nieuwe bedrijfs- en technische middelen om den verkeel's- omvang te verhoo~en, heeft daartoe bij voortduren grondige studie te maken van wat elders gepraesteerd wordt en brengt noodig geach te technische en beheersveranderingen ^~6r bij zijn chefs. Technische verbeteringen worden dan zoover noodig in het laboratorium of het technisch bureau verder uitge- werkt, dan wel bestellingen worden gedaan. Verder zal deze man steeds erop uit zijn zooveel mogelijk aile aanwezige zend- en ontvangmiddelen uit te buiten door nieuwe verbindingen te scheppen in de nog vrije uren, ter voorbereicling waarvan hij met de vreemde administratie zich in verbinding stelt tot het houden van v66rproeven, enz. Kortom deze man is de steeds wakende en werkende ziel van het Malabar-bedrijf.

Hoewel hij dus een diep inzicht moet hebben in de verkeers- regeling is, als gevolg van de nog steeds plaa ts heb bende evolutie del' radiomiddelen, zijn diligentie nog zoo overwegend in technische richting vereischt, dat men besloten heeft voor deze he trekking een ingenieur te kiezen met bedrijfsneigingell:

en deze organisatie heeft uit tekend voldaan. Hij wordt bijge- siaan door een 3-tal administratieve ambtenaren voor het ver- werken del' noodige gegevens uit dag- en maandstaten van <le diverse onderdeelen van het complex del' Malabar-stations (fig.

6), geldelijk- en persolleelsbeheer, ellZ. Hoewel hij natuurlijk iu- slaande veranderingen bij zijn chefs heeft voor te brengen en ook in voorname bedrijfs- en technische zaken vaak overleg met hen pleegt, geniet deze leider toch een hooge mate van zelfstandigheid, en zouden er m. i. slechts zoor principieele zaken aL tariefsbepalingen, enz. niet rechtstreeks door hem

13

met een' gelijkwaardigen functionaris van het tegensta tion be- hooren te worden behandeld wil een vlot werkend commercieel verkeer mogelijk zijn.

Een dergelijk functionaris ben ik echter in den Nec1erlanc1- schen stamboom tot mijn spijt niet tegengekomen; ik kom

hierop hedenmiddag terug. .

d

~ Onder zijn directe ^ord~rs staan de chefs van de bedrijfs-

t

centrale, het zendstation en de diverse ontvangstkios De bedrij/scentrale. Het l\falabar-station heeft 'van den be- ginne af steeds gewerkt met z.g. concentratie, die voor kort ook hier te lande met zoo'n groot succes voor de verkeersaf- wikkeling is ingevoerd. Deze concentratie had oorspronkelijk en wel tijdelijk plaats te Tjangkring in een loods vlak bij het eigenlijke ontv-angstation {fig. 7).

Hier kwamen telegraaflijnen, ^di~ Bandoeng, Buitenzorg, Weltevreden, Semarang en Soerabaja rechtstreeks per Morse, Wheatstone-recorder dan wel Siemens sneltelegraaf verbonc1en, binnen evenals de relaislijnen naar het zendstation, terwijl uitgenoodigd door signalen de seinende telegrafist tijdelijk zijn sleutel aan den ontvangenden telegrafist kon afstaan tot het doen van na vragen en tevens het tegensta tion, inc1ien noodig, mede kon afluisteren inclien clit voor hem oon navraag had. Op deze wijze konden, tusschen het duplex verkeer door, na vragen snel behandeld worden. Men is er nu mede bezig dew centrale te brengen naar Bandoeng ⁱⁿ oon nieuw gebouw naast het oude, voorloopig blijvende telegraafkantoor, hetgeen ook van meet af aan in de bedoeling heeft gelegen, doch wachtte op den bouw van een nieuw telegraafkantoor in Bandoeng dat door de bezuiniging is afgelast. .

Concentratie naar oon groote stad in stede van naast het ontvangststation heeft in Inc1ie niet die voordeelen, die het in Nederland heeft, omdat geen del' -steden van Java een zeer overwegend eigen aandeel in het verkeer naar het Buitenland heeft. Handelscentra in de Europeesche beteekenis bezitten we in Indie niet. Een verwijderc1e bedrijfscentrale heeft daarbij boven concentratie nabij het ontvangstation het nadeel van meerdere bediening daar men een extra instel-telegrafist in de ontvangkiosk noodig heeft bij geluidsoverbrenging. Dat men er in Indie desniettemin toe over is gegaan tenslotte de bedrijfscentrale toch naar Bandoeng over te brengen, vind zijn oorzaak in het feit dat de wenschelijkheid van minstens twee ver uit elkaar gelegen ontvangkiosken voor werken in verschillende richtingen is gebleken, zoodat toch geluid-over- brenging naar een del' kiosken noodig is en het personeel niet dan bezwaarlijk te Tjangkring kan wonen, zoodat bij de slechte spoorverbindingen een duur autotransport noodig was. Het meerdere noodige personeel wordt behalve door wegvallen dier tl'ansportonkosten daarbij gedeeltelijk geneutraliseerd door vermindering van het personeel op het telegraafkantoor te

W~LTr:VRE.D~N

~

TJIANDJOE.R

.. ^{--- - ... _----....}

^. . ^....

^...

^{", /} " .... - - - - ...

Legende:

1. Saigon. N 1⁰ W; 2000 km H. F. Mach. Latour 500 R.W. in antenne 2. Peking. N 90 31'0; 5300 km H. F. Mach. (Latour?) 380 K.W. in antenne 3. Shanghai. N 18023'0; 4060 km wordt boogzender 500 K.W. in antenne 4. Cavite. N 31⁰ 27'0; 2800 km boogzender 250 KW. in antenne 5.

1

~:n~~~SChi. ~ N 320 19'0; 6040 km

6. San Diego (San Francisco) N 520 0; 14600 km boogzender 100 K.W. in antenne

7. Guam. NOOO53'O; 4700 km boogzender 50 KW. in antenne

8. Honolulu. N 690 12'; 107000 km boogzender 250 KW. in antenne H. F. Mach. Alexanderson 200 KW. in antenne

Kootwijk. N 3SO 0' 0; 11.500 km H. F. Mach. Telef. 400 KW. in antenne Leafield. N 37⁰ 42' 0; 12000 km boogzender 175 KW. in antenne 9. } Nauen. N37⁹42'0; 11.000 km H.F. Mach. Telef. 4OOKW. in antenne

Warschau. N 37⁰45' 0; 10000 km H. F. Mach. Alexanderson 200 KW.

in antenne

10. St. Assise. N 41⁰ 11' 0; 11700 km H. F. Mach. Latour 500 K.W. in antenne 11. Bordeaux. N 45⁰ l' 0; 12500 km boogzender 500 K.W. in antenne 12. Lyon. N 45⁰ 49' 0; 11750 km boogzender 175 K.W. in antenne

TJILILIN

G

\

\ \

\

~~.~No.:!"'V,li'~ \

~ORE.AtlG

MALA~.AR

Fig. 6

INDRAMAJOE.

I

TAND.JOENc:.~AR'

~

.

,

I I

,

I

,

Jfd

E.KEK

'--

^... \

I I

"'---_. ---.

,

\

,

I

,

I I

,

I I I I

C.ARO~T

fJ

~ --

15

Bandoeng en het lijnpersoneel op de bedrijfscentrale te Tjangkring tezarnen genomen, nu de lijntoestellen, vroeger in de bedrijfscentrale geplaatst, op het telegraafkantoor te Ban- doeng ^wOl~den ondergebracht, welke combinatie, gezien het feit, dat dit telegraafkantoor zelf reeds met de meergenoemde hoofdplaatsen werkt, natuurlijk tot personeelsbesparing aan- leiding geeft, "terwijl de" bezetting van de lijn Bandoeng- Tj angkring geheel wegvalt.

Daar Bandoeng van de Javasche hoofdplaatsen wel een del'

TIJDELIJKE BEDRIJFSCENTRALE TE TJANGKRING.

minst drukke handelscentra is zal men wellicht vragen waarom de bedr~jfscentrale niet naar Weltevreden dan wel Soerabaja is 6vergebracht. Behalve dat dan honderden kilo- meters lange relais- en geluidoverbrengingslijnen noodig zou- den zijn, die licht aanleiding worden tot langdurige bedrijfs- storingen, en ook geen dezer handelsplaa tsen z66'n overwe- gend aandeel in het buitenlandsch verkeer heeft om deze complicatie met het daaraan verbonden bedrijfsrisico te recht- vaardigen, is nu het geheele bedrijf rond Bandoeng gelegen en zijn alle onderdeelen gemakkelijk per trein en auto bereik- baar. Het leidende bedrijfsbureau is daarbij in de nieuwe ver- keerscentrale zelf ondergebracht, voelt dus de directe pol slag van het verkeer.

Daarbij i niet te vergeten dat het tation in hoofdzaak blokkade-breker, dus oon oorlogswapen is, om welke reden de militaire departementen groote waarde eraan hechten dat reeds in normale tijden aIles binnen de BandoengsteIling is . amengevat ten einde bij mobilisatie, als wanneer juist het station zijn groot. te waarde heeft, verwarring te voorkomen_

Zooals de tamboom doet zien, wordt de eigenlijke centrale beheerd door 1 adjunct-inspecteur-chef, bijgestaan door 3 con- troleur -sous-chef. Deze regelen binnen de door de leiding aan- gegeven algemeene grenzen het verkeer naar omstandigheden.

Zij leveren aIle verkeer gaaf gecontroleerd af aan den In- dischen telegraafdien t, zijn dus 10s van den chef van het telegraaf-hoofd-kantoor Bandoeng en hiermede slechts door een loket verbonden. We hebben hier du te doen met een werkelijk overgangskantoor van een internationalen dienst op den gouvernementstelegraafdienst, geheel op dezelfde wijze als te Weltevreden de overgang van de particuliere Engelsche kabel-mij_ op den telegraafdienst is geregeld. Men ziet ook hier weer de groote soepelheid, noodig geacht om aIle vel'- keersbelemmeringen te vermijden. Waar het Malabal'-complex reeds practisch 24 uur in bedrijf is voor het verkeer met Nederland, omliggende landen en dat binnen Indie, is bij aIle onderdoolen de bezetting der centl'ale leiding op 24 uur dienst berekend, dus 4 personen, met het oog op de nachtdiensten.

Tot de centrale leiding behooren verder 8 controleurs, waar- van 4 de afwerking der telegrambladen, colla tione werken, verminkingen, dagstaten behandelen en 4 toezicht houden in de sein- en ontvangzaal.

Het Malabar-station kan binnenkort met 4 zenders tegelijk zenden_ ~"aar deze nog niet direct volbelast zullen zijn, is bij de personeelsformatie voorloopig slechts op voIle gelijk- tijdige bezetting van 3 zendtafels en 3 Qntvangtafels gerekend, hetgeen, gezien het feit dat de lange afstand ontvangst ter mogelijke onderlinge aanvuIling en met het oog op sneIler werken steeds door 2 telegrafisten gelijktijdig geschiedt, be- teekent een bezetting met 12 seinende en 24 ontvangende radio- telegrafisten.

'Verder zijn nog aanwezig 1 Europ~sch instrumentmaker

en 4 lagere inlandsche technici voor klein onderhoud, accu- laden, enz.

De in aanbouw zijnde nieuwe bedrijfscentrale op Bandoeng bestaat uit een lang gerekt gebouw. Aan het oone kopeinde is over de geheele breedte de controlezaal ingericht, door glazen ramen gescheiden van de rest del' centrale. Hier komen aIle relais en geluidoverbrengskabels op verdeelborden samen.

Deze lijnen kunnen aIle onderling verwisselbaar aan aIle sein- en ontvangtafels geschakeld worden. Ook de gangbatterijen (accu's) zijn hier opgeste1o. en hier zitten de beide controleurs, waarvan de controleur-bedrijfsleider rechtsreeks telefonisch

•

17

verbonden is met het bedr~jf. bureau, het zendstatiQn, de Qnt- vangkiosken en het eigenlijke telegraafkantoor. De rest van het gebouw is door oon glaswand, die in de lengte-as staat, in twee deelen verdeeld: de sein- en ontvangruimte. De glaswand is geluiddemyend; Zend- en Qntvangtafel ooner zelfde verbin- ding staan naast elkaar, door den glaswand gescheiclen. Een IQketje maakt zoO' noodig mondeling overleg mogelijk, gewoon- lijk geschieclt dit door signalen of per mQdelstaat, clie cloor een gleuf wordt gestoken.

Op de zendtafels bevinden zich een handsleutel en Wheat-

stQne-z~nder, de eerste tot het doen van korte meded.eelingen en afwerken van navragen, de laatste wordt steeds in het normale verkoor gebruikt zoowel bij langzaam als snelzenden.

Hierdoor wordt regelmatig schrift verkregen en worclen bis- billes met het tegenstation vermeden, daar het persoonlijke element uit het CQntact met de buitenwereld verdwijnt, ook is opspeuren van verminkingen hierdoor vergemakkelijkt.

Op de tafel is verder een lijngalvanQmeter alsmede oon afhoQr-apparaat met loudspeaker geplaatst, waardoor eigen zendtO'on en relaiswerking kunnen worden gecontroleerd en zijn de boven bespl~oken signaalinrichtingen gemonteerd. N abij elke zendtafel is een tafeltje met Creed-perfQrator voor het ponsen der WheatstO'ne-stroO'ken. De O'ntvangtafel bezit slechts stO'ppen voor twoo hoofdtelefoQns en oon navraag- Morse-sleutel benevens signaallampen. Een en ander zult u aanstO'nds per lantaar:nplaat zien. .

Alle zend- en ontvangtafels, waarvan oon paar reserve zijn, kunnen geschakelcl worden op elke willekeurige verbincling.

Tafels voor snel-Qntvangst op de hoofclverbindingen zullen nog wO'rden ge'installeerd.

Tusschen deze eigenlijke bedrijfscentrale en het telegraaf- kantoor bevinden zich de bureaux van adj-insp'ecteur-chef der bedrijfscentrale en den leider van het Malabarbedrijf, verder zijn aan~ezig een receptiekamer, waar de pers desgewenscht de ontvangen wereldcommuniques dag en nacht kan komen bewerken, en oon werkplaatsje.

Onder het behoor dezer bedrijfscentrale vallen, naar de stamboom O'ns doet zien, de drie bestaande ontvangkiosken.

De oorsprQnkelijke ontvangkiosk was geplaatst te Tjangk- ring op ca. 9.5 km afstand van het zenclstation. De plaats- keuze, clie in diverse publicaties nog al eens is becritiseerd, werd beheerscht door de onderlinge ligging ten QPzichte van het zendstation' in verb and met de verkeersrichting naar N ederla:n,d, het toenmalige (1916) hoorschende technische in- zicht ooner noodige 4 km lange ontvang-antenne, die zoO'moge- lijk teg~n een glooiende helling moet liggen, den toen ter tijcle nog nooclig geoordeelden "vrijen aanloop" voor ontvang-en zend- station wat voorliggend bergland betreft en den imperatieven militairen eisch van ligging binnen de Bancloengstelling. Een

2

andere combinatie dan Tjangkring-Malabar, is bij volle waardeering dez.er eischen niet te vinden, hoogstens had men de QPstellingsplaa tsen van Tj angkr~ng en Mala bar kunnen omwisselen.

Weliswaar, werd toen ter tijde de zoo ontstane onderlinge afstand van 9.5 km tusschen zender en ontvangel' vooral bij antenne-ontvangst en de groote geprojecteerde zend-energie te kort geacht, doch grooter afstand had een der beide stations of achter hooge bergen of buiten de Bandoengstelling gebl'acht.

Anderzijds werkten een niveauverschil van ca. 800 m tusschen zend- en ontvangstation en hooge tusschenliggende bergrug gunstig afschermend voor onderlingen hinder en hoopte men op verbeterde ontvangst- en compensatie-schakelingen, die dan' ook inderdaad zijn gekomen in den vorm van gecompenseerde raamontvangst. Zij het met een veel meer ingewikkelde appa- ratuur, zoo ontwikkelde de raamontvangst zich tot oon meer dan gelijkwaardigen ontvanger aan den zoo eenvoudigen en krachtig geluid gevenden langen horizontalen antenne-ontvan- gel', terwijl de raamontvangst, vooral indien de eigen antenne-.

werking van het raam werd gecompenseerd, zelfs op dezen korten onderlingen afstand geheel ongestoord was van den naburigen krachtigen zender, zelfs bij zeer gering golfverschil.

Doch zelfs ook bij de lange antenne bleek bij dezen korten afstand ongestoord duplexwerken zonder eenige compensatie mogelijk, mits men de golflengten van zender en ontvanger flink uit elkaar houdt. Zoo wordt op :deze ant en ne met een eenvoudigen een-Iamp-ontvanger nog steeds de Bordeaux-pers opgenomen dwars door het eigen duplex verkoor met Neder- land heen.

Toen werken in meer dan deze richtingen noodig werd, ook voor stations zoo gelegen dat het ontvangraam recht op den eigen zender wees, hooft men getracht dit te bereiken door z.g.

eenzijdige raamontvangst, die echter bij dezen korten afstand minder storingsvrij bleek en moeilijk instelbaar. Men ging dus met een transportabelen ontvanger op zoek naar een op- stellingsplaats voor een tweeden ontvangkiosk, bestemd voor ontvangst in richtingen ongeveer loodrecht op de hoofd- ontvangrichting naar Nederland. Tevens maakte men van deze gelegenheiu gebruik om verschillende andere vraagstuk- ken te klaren, b.v. of ontvangst aan de kust wellicht beter was dan in de Bandoengvlakte, hetgeen geleid zou hebben tot vredes-ontvangstkiosken aan de kust (Weltevreden en Indramajoe voor de beide haaks op elkaar. staande hoofd- ontvangrichtingen), of het randgebergte van de Bandoeng- vlakte hinderlijk was "in den aanloop" teneinde in het tegenge- stelde geval de hoofd-ontvangkiosk te kunnen verplaaisen naar een ·hoofdspoorlijn teneinde aan transportkosten uit te sparen;

of een ontvangstation op nog hooger niveau wellicht voor- deelen had. Wij hebben geen moeite gespaard en zeer vele

t punten onderzocht. De resultaten werden steeds vergeleken met die op het hoofd-ontvangstation Tjangkring.

Allereerst gaf een jaarlang dagelijks volgehouden verge- lijking als resultaat dat ontvangst aan de kust als regel niet beter was dan op het Bandoeng-plateau, hoewel natuurlijk b~j

plaatselijk onweer een van beide plaatsen wel eens beurtelings beter was. M.en kon dus, .wat zoowel uit strategisch- als be- drijfsoogpunt gelukkig was, binnen de Bandoeng-stelling blijven. Als tweede resultaat werd verkregen dat nog hooger niveau evellmin voordeel aanbood. De niveau- en kust-kwestie was dus opgelost en gaf geen merkbare verschillen.

Als derde, eenigszins onverwacht, resultaat werd gevonden, dat de Preanger randgebergten geenerlei ontvangsthindernis veroorzaakten. Radio-rich tings-peilingen werden geenszins door zoo'n berg be'invloed; de energie -glng er dus recht door of practisch onverzwakt overheen, vermoedelijk het eerste.

Dit was eveneens een gelukklg resultaat daar nu de hoofd- ontvangkiosk van Tjangkring verplaatst kon worden naar Rantjah-Ekek aan de hoofdspoorlijn Bandoeng-Soerabaja, waardoor het personeel-transport vanuit Bandoeng aanmerke- lijk vergemakkelijkt werd. AIs bijkomstlg voordeel werd ver- kregen een vergrooting van den afstand tot den eigen zender van ~1.5 op 2{) km, waardoor de storingsvrijheid van eigen zendel' werd verkregen zonder eenigerlei compensatie, eelt groot voordeel uit een politiek-strategisch oogpunt, omdat in oorlogstijd, wanneer rondspringen in verschillende golven ter vermijding van moedwillige storing noodig kan zijn, elke handeling aan den ontvanger die kan, rnoet vermeden worden en speciaal het tijdroovend instellen van compensatie nu weg kan vallen.

Als definitieve opstellingsplaatsen voor beide ontvang- kiosken zijn nu gekO'fjen Rantjah-Ekek voor de "Test-Oost- richting en Padelarang voor de Noord-Zuid-richting. Beide Hggen aan hoofdspoorwegen met zeer veel stoppende treinen daags, terwijl te Padelarang zelfs het personeel ter plaatse kan worden ondergebracht.

Hoewel Tjangkring ter contr61e en aanvulling del' IIolland- ontvangst en verder voor pers-ontvangst nog steeds wordt ge·

bezigd, waar het zich vlak naast de tegenwoordige bedrijfs- centrale bevindt, zal het aan het grootverkeer vermoedelijk . niet meer me de doen, zoo poedig de bedrljfscentrale Bandoeng in gebruik zal zijn genomen. Het blljft echter als reserve- station bestaan tot het nemen van proeven, dus miil of meer als onderdeel van het laboratorium en yoor de militaire ver- bindingen, die op golven onder 4 km worden bediend en waartoe de zenders op Malabar, de bedrijfscentrale op de Departementen van Oorlog en :Marine (Bandoeng resp. Welte- vreden) worden. ingericht.

Hoewel dus aan de verplaatsing van Tjangkl·ng liaar

Rantjah-Ekek ook techllische yoordeelell verbonden zijn, in z66verl'e, dat op het nieuwe station geen compensatie noodig is om storing door den eigen zender te vermijden, zoo do et zich dit voordeel hoofdzakelijk eerst in oorlogstijd gelden, zoodat dus geenszins van een ook in normale tijden noodzake- lijke verplaatsing kan worden gesproken, zooals ten onrechte wel eens voorgeworpen is. Integendeel de ontvangst te Tjang- kring was van meet af bij begin van het duplex-verkeer vrij van eigen-zender-storing, en het voordeel del' verplaatsing in normale tijden ligt allereerst in de groote besparing op trans-

portkosten. •

Tjanglqing is voorzien allereerst van de uit vroeger tijden overgebleven 4 km lange ontvangantenne, waarop het z.g.

oorlogsontvangtoestel is geschakeld, een eenvoudige eenlamp- ontvanger met secundair-ontvangst en dempings-reductie, waarop de Europeesche stations bijna evengoed te ontvangen zijn als op meer ingewikkelde ontvangers, echter is de storings- vrijheid ten opzichte van den eigen zender tot bepaalde golf·

gebieden beperkt. De inrichting wordt aangehouden voor pers- ontvangst en het snel opzoeken van stations, vandaar de naam oorlogs-ontvanger.

ne lange antenne kan ook verschakeld worden tot een groot eendraadsraam.

Dan is aanwezig een aarddraad-ontvangst met tamelijk een- voudige apparatuur (hoogfrequente versterking met dempings- reductie) die echter ook maar beperkt storingsvrij is.

De hoofdontvangst is raamontvangst, waarbij een groot binnenshuis draaibaar raam van 100 m2 met volle windingen wordt gebruikt in verbinding met tertiair-ontvall'gst, geschei- den. dempingsreductie en viervoudige hoogfrequentie-weer- stand -versterking.

'.renslotte is nog aanwezig een kleine raamontvanger voor scheepsverkeer.

Achter alle ontvangers' kunnen zoo noodig laagfrequentie versterkers worden geschakeld. Alle ontvangers, behalve de oorlogsontvanger, zijn in dikke plaatijzeren kooiell geplaatst ter verhindering van onderlinge inductie en directe inwerking op spoelen en transformatoren door de naburige zenders.

Rantjah-Ekek heeft raamontvangst met ramen van kleiner dimensies (het grootste is ca. 10 m2) eveneens ·binnenshuis aangebracht. B,j de in In die heerschende luchtstoringsoort • is een bescheiden raam met vele windillgen gunstiger gebleken dan een groot raam voor wat de verhouding van luchtstorin- gen tot teekens betreft. De versterking moet dan echter worden opgevoerd, waardoor men met zuivere hoogfrequentie-verster- king alleen gewoonlijk niet me er llitkomt en een tusschen- frequentie-versterking moet worde.n toegepast, die dan ook bij den hoofdontv·all'ger te Rantjah-Ekek aanwezig is. Toch heeft deze ook haar nadeelen. De olltvangtoon wordt er iets minder

21

helder muzikaal door en de luchtstol'ingen krijgen meer een metaalklank, zoodat onderscheid tusschen teekens en lucht- storingen geringer wordt en de ontvangst bemoeilijkt. Men past dan ook de tuschen-frequentie slechts toe indien dit door gering geluid en gel~iktijdig matige luchtstoringen noadig is.

De ontvanger heeft verder een zeefkring tot het ui t-selec- teeren van stations en een toon-zeef. Waar de afstand tot eigen zenders zooveel grooter is, is de pantsering del' toestellen bepaald tot een met blik beslagen houten legkast.

[N AANBOUW ZIJNDE NORMAAL ONTV ANGER.

Fig. 8.

Te Rantjah-Ekek is verder aallwezig een llieuw model aard- antenne-ontvangst, waarbij de compensatie van eigen zender en eenzijdig~ ontvangst geheel zijn gelukt. Deze apparatuur, de vinding van een del' Indische controleurs, geeft zeer hoop- volle vooruitzichten, is echter nog niet langdurig genoeg in het werkelijk verkeer beproefd.

Padalarang is gebleken zeer storingsvrij te liggen, vermoede- lijk door de terreinformatie tusschen Malabar en dit station;

het bezit ongepantserde tertiair raam-ontvangst met aparte dempingsreductie, viervoudige hoogfrequentie-versterking met afgestemde koppelingen, waardoor eell verfijnde hoogfrequen- tie selectie ontstaat, die helaas dikwijls te verfijnd is gebleken

voor de daartoe niet-voldoende constantheid del' zender- frequenties.

Deze soort versterkers, die dus als h~t ware reeds op de toekomst zijn ingericht, zijn mede ten gronc1slag gelegc1 aan onze nu in aanmaak zijnc1e normaal-olltvangers, waarvan u aanstond' lichtbeelc1en zult zien (fig. ).

Zooal c1e stamboom toont, bestaat c1e bezetting van Rantjah- Ekek uit een radio-hoofdcommies-chef en 7 radio-commiezen, dus man, dat is een complete 24-uur-bezetting voor twee ver- bindingen in westelijke richting. De formatie van Pac1elarang

i~ een radio-hoofdcommies-chef en drie radio-commiezen, dus lIe bezetting voor een verbinc1ing in 1l00rc1elijke richting over 24 uur.

Deze ambtenaren zijn de gekozen beste experimentatoren uit het radio-·commiezencorps, omdat groote behendigheid ell goede kenllis van rac1io-ontvangtechlliek hier noorlig zijn, ten- einde nit de ins telling c1er apparaten te halen "wat er in zit,

·terwjjl de radio-commiezen op de bedriji-scentrale IDeeI' de jongere zeer geroutineerde sounc1eraars en manipulateurs zjjn, daar hier meel' goed gehoor dan radio-kennis hoofc1zaak is. Door c1eze verdeeling van arbeid ,vordt de bezettillg op de bedrijfscentrale goedkoop en tevens zeer goe"d en wordt het noodige aantal meer ontwikkelde radio-commiezen beperkt tot het kleine aantal ouderen, dat de eigenlijk~ ontvangers 'be- dient.

AIs derde onderdeel blijft ,dan het zendstation Malabal' (fig. 9 en 10).

Dit is het eenige gedeelte van het stationscomplex dat lliet rechtstreeks per trein is te bereiken. Er is tegen- woordig een secundaire spoorwegvel'binding tot de halte Bandjaran, welke yoor het goederentransport ten behoeve van Malabar worclt gebezigd. Aldaar geschiedt over- lading in eigen vrachtauto's langs den verderen autoweg naar Malabar, waarbij over de Iaatste 9 km ee~ uitsluite~d

ten behoeve van het station aangelegc1e weg, welke zich tegen de flanken van den berg Malabar kronkelt, wordt gevolgc1.

Het personentransport heeft,. zoover noodig, geheel pIer auto van Bandoeng uit plaats. ~"'aar echter gebleken is, dat zoowel het dienstbelang als het persoonlijk comfort van het personeel het meest gebaat is bij vestiging van practisch alle personeel te Malabar zelf, worden meer en meer dienstwonin- gen uit plaatselijk aanwezig materiaal (hout en blik) op den Malabar gebouwd en het, destijds ten behoeve van het perso- neel gebouwd, villapark in Bandoeng meer en meer door Malabar-personeel ontruimd, ten gunste van het uitgebreide personeel voor de bedrijfscentraJe te Bandoeng en de ontvang- ldosk te Rantjah-Ekek.

N aar nu wel als algemeen bekend mag worden veronder- steld, werd de afgelegen oprichtingsplaats op den Malabar

23

destijds door mij gekozen uit eell oo'rlo[jsnoodzakelijkheid. Op het oogenblik, waarop met den bouw van een tijdelijk station moest worden begonnen (medio 1917), waren we op Java dier- mate effectief van den buitenwereld afgesloten, dat het niet mogelijk ware geweest de beschikking te krijgen over vol- doende ijzerwerk, noodig voor de oprichting van houten torens van voldoende hoogte. Langs de nachtmerrie van een ballon- antenlle, waartoe de eenige in lndie destijds aanwezige oude ballon "Ba ta via" reeds naar Banc10eng werd getransporteerd, en het ontwerp voor een plaatselijke gasfabriek reeds een aardig stuk op weg was, kwam ik toen door de speciale for- matie 'yan het Malabar-gebergte tot de noodoplossing eener

ZENDSTATION MALABAR.

Fig. 9.

antenn(~-ophanging aan de kraterwanden van dien uitgedoofden vulkaan. Deze oplossing, een noodsprong, is een ja-ar later door de Telefunken-Mij. eveneens gekozen yoor haar, sindsdien aangevoerd tijdelijk station te Tjililin en, hoewel men aan- vankelijk sceptisch stond tegenover deze oorlogsnouveaute, temeer daar aanvankelijk niemand onze seinen beantwoordde, zoodat de autoriteiten zeer verwonderd waren toen ik de goede ontvangst te Batavia (1 pOt. van den te overbruggen weg!) later te Samboe (bij Singapore) meldde; zoo hewezen stelsel- matige proeven, eind 1918 en begin 1919 met Hr. Ms. "Zeven Provincien", reeds de groote vertewerking dezer antenne daar, niettegenstaande de geringe destijds gebezigde energie van 75 k.W. in de antenne, naar dien bodem overdag geseind kon worden tot Honolulu (11.000 km) 's nachts tot de antipoden (20.000 km), een record voor die dagen.·

Kol't na aankomst van de "ZevenProvincH~n" in Nederland (eind J uli 1919) en de opstelling door de goede zorgen van den heel' DUBOIS, van de op dien bodem gebezigden ontvanger te Blal'icum, geschakeld op een lange lage land-antenne, wel'd, nadat inmiddels op Malabal' de antenne was vel'gl'oot, dan ook 's nachts vrij l'egelmatig Nederland bereikt en was dus de stl'ategische vel'binding Indie-Nederland eenzijdig een feit gewol'den, zij het ook met zeel' tijdelijke mid del en.

ZENDSTATION MALABAR.

Fig. 10.

Deze l'esultaten met de Malabar-flnteDlle spl'aken diermate, dat de Telefunken-maatschappij, hoewel ze reeds torens had aangevoerd en een vool' toren-antenne geschikt terrein had uitgekozen en a:ldaar de werkzaamheden reeds had begonnen ten behoeve van haal' definitieve niachine-zendel'station, dezen opzet geheel verliet, nadat ze toestemming had gevl'aagd en vel'kregen, om ook haal' station op den Malabar te plaatsen en aan de Gouvernements-antenne aan te sluiten.

,Silldsdien heeft d,e bergantenne navolging gevondeu te

DE KLOOF.

\

rc _

\ c)

" " _o ~

~/L

.J/

..(

/ /

I / / /

" I

\ i

/ / 1 /

\

^{\. \}

\ _,

'. _{' .}

^".

_"

\ ,. , . , . \

I \ I

/

I I I I

/ . ;

"

^{.\ \}

/.:

!i

/. l /. / /..>'

!f IQ' i

s/

1\,

III ~

AZ

B 0 V E N A A N Z I CH TAN TEN N E.

8.

n~

I

i

I

Bz

Fig. 11.

et

~~~~S

I

Oz -_I_-.O/JIz:t:111jiaIJdJ et

r(

I

^I

~

~ (Jl

Herzogstand in Beiel'en, ahvaar het grootste Europeesehe radiostation in aanbouw (1000 k.W. in de antenne) bezig is te verrijzen en, naar ik vernam, te Pie du Midi in de Fransehe Pyreneen.

De groote werkzame hoogte bleek niet alleen uit praetisehe resultaten, doeh uit metingen van versehillende zijden ver- rieht (1), welker uitkomsten varieeren tussehen 320 en 480 m, waardeli die met torenantennes niet zijn te bereiken. Gezien c1eze resultaten, werd de noodoplossing tot de definitieve ge- maakt en dus de antenne-aanleg overeenkomstig dit nieuwe doel gaandeweg verbeterd en uitgebreid, terwijl het defini- tieve zendstation, zoowel het door het Gouvernement in eigen beheer verzorgde gedeelte als de door Telefunken gebouwde afdeeling in een gebouw nabij deze antenne-aanleg verrees.

LENGTE PROFIEL VAN DE KLOOF l\l1!:T ANTENNE.

Fig. 12.

De eonstruetie van de hoof.dantenlle is door diverse publica- ties voldoende bekend (2) (fig. 11 en 12). Ze bestaat uit een z.g.

L-antenne van 7 stuks 2 km lange draden, weldra te vervangen door een speeialen antennegeleider, gesehikt om zonder ziehtbare eorona-versehijnselen een bedr:ijfsspanning van 150.000 Volt uit te houden. Deze worden gedragen door een vijftal 1" stalen dwarskabels, die dwars over den kloof zijn gespannen en waarvan de eigenlijke antennedraden tegen een spanning van 150.000 Volt zijn ge'isoleerd. Deze dwarskabels welke eveneens ca. 2 km lang zijn, zijn aan het einde tegen aarde ge'isoleerd bevestigd, hoewel een groote geconcentreerde reactantie af- vloeiing van statische ladingen der kabels mogelijk maakt,

(1) In de oostelijke richting door metingen van dr. AUSTIN in Amerika en in westelijlke richting door de Marconi-Mij. op het s.s.

"Boonak" evenals door mijzelf op het s.s. "Tambora".

(2) Een maquette van Malabarkloof en antenne, die sinds dien plaats vond in het "Deutsche Museum" te Miinchen, werd ter vergadering vertoond evenals een monster van den gebezigden antennegeleider (150.000 Volt).

.,

27

hetgeen voor eell rustig edrijf op deze hoogte (23{)O m boven zee) en in deze gewesten nooclig is gebleken.

De dwarska'bels zijn op den eenen kam bevestigd a,an met gewichteI bezwaarde wippen, die de spanning regelen en ex- pansies bij temper'atuursverschillen volgen, a~n den anderen Imnt met reg'elkabels aan betonblok,ken, wa'arop tevens de motorlieren staan tot' het hijschen en strijken del' kabels bij reparatie of .inspectie.

f Het plan bestaat drie verdere ant~nnes te bouwen, n.l. een tweede L-antel1l1e van halve lengte en iets kleiller hoogte (3) VOOl' gelijktijdig werken op een tweeden lange-afstand-zend~r

en twee harp-aniennes voor het gelijktijclig bedrijf van nog twee zen<1ers van middelbaar vermogen ten behoeve van het verkeel' tot op 3000 ID radiu's (waaronder c1at ten behoeve van leger en marine).

Het Malabar-station is in de toekomst derhalve een vier- voudig station, daar vier zenders gelijktijdig en geheel onaf- hankelijk van elkaar kunnen worden ingeschakeld en bediend

"13.nuit de bec1rijfscentrale Bandoeng, tot welk doel een tweetal bundels telegraaf- en telefoongeleidingen tusschen Malabar en die bedrijfscentrale besiaan. In de toekomst zullen de marine- en leger-zenders bediend worden vanuit eigen bedrijfs- centrales in beider departementsgebouwen respectievelijk te

Weltevreden en Bandoeng. I

De stroomvoorzien·ing. Deze 'baarde van meet af bijzondere zorgen als gevolg van de ge'isoleerde ligging y:an het station.

Het tijdelijk stationnetje kreeg destijds (eind 1917) allereersi energie uit een vliegtuigmotor die een dynamo dreef, geleend van de Bataviasche Electrische Tramweg-Mij., een combinatie eenerzijds noodzakelijk door gewichtsbegrenzing bij gebrek aan een toevoerweg, anderzijds wijl een andere voor het doel bl'uikbare dynamo in Indie niet verkrijgbaar was en bestel- ling elders was buitengesloten.

Het 'bedrijf met deze zonderlinge machine-combinatie be-

hoort tot de meest humoristische herinneringen in de geheele Mala bar-historie.

N a gereed komen van den weg bood zich de gelegenheid de energie op meer betrouwbare wijze en 'het grooter vermogen te onttrekken aan een plaatselijke energi~bron (fig. 13), het de kloof doorstroomend riviertje Tjigenreuh door opstelling door de goede zorgen van den Dienst van Waterkracht en Electrici- teit van een tweetal oude turbines del' mijnbouw-maatschappij in liquidatie Ketahoen, waartoe tevens de noodige water- werkell £lIs stuw. aquaduct (sinds ver,vangen door een tunnel), twee vergaarvijvers en twee houten drukleidingen (bij gebrek (3) . De tweede antenne is inmiddels gereed ge:komen, sindsdien werken de groote boogzender (op hoofdantenme) en de Telefunken- machinezender (op de tweede antenne) gelijktijdig tot afwerken van het steeds toenemend verkeer.

,

aan ijzer) werden aangelegd. Nadat ook de noodige genera- toren en motor-·generatoren uit Japan - destijds de eenige gegadigde - waren betrokken en de turbines van nieuwe regu- latoren waren voorzien, was de betrouwbare stroomvoorzie- ning van het tijdelijk station verzekerd, vooral sinds, eveneens door de goede zorgen van den Dienst van Waterkracht en Electriciteit, een 25.000 Volt hoogspanningslijn op houten masten tusschen het Bandoengsche Electriciteitswerk en . Malabar was aangelegd, waarop spoedig daarop als reserve

een Amerikaansche motor-genera tor draaide.

EERSTE HYDROCENTRALE.

Fig. 13.

Deze "houten" lijn, sinds very.angen d()or ren stalen hoog- spanningslijn op ijzeren masten en van grooter capaciteit, heeft ook nog geruimen tijd dienst gedaan voor de energie- levering van het definitieve stati()n met name van de Tele- funken...zencler, die ter verkrijging van vrijheid in golflengte en dus bij dit systeem van onafhankelijkheid van de net- frequentie van 50 perioden, deze lijn nog lang na gereed komen van de nieuwe hoogspanningslijnen bezigde als een eigen ver- binding op haar stoomcentrale te Dajeuh-Kolot, alwaar het aan tal perioden onafhankelijk van het algemeene krach tnet geregeld kon worden.

Van de tijdelijke energiemiddelen is de "houten" lijn :nu in