MAAR BUIGZAAM
S T E L L I N G E N
1 H e t m a a k t g e e n verschil of e e n c u l t u u r l a n d s c h a p m o e t p l a a t s m a k e n voor w e g e n b o u w of n a t u u r o n t w i k k e l i n g . In b e i d e gevallen w o r d t o n h e r s t e l b a r e s c h a d e aangericht. 2Uit d e zin 'Here's a fanner, that hanged himself on th'expectation of plenty' blijkt d a t S h a k e s p e a r e e e n s c h e r p inzicht h a d in h e t f u n c t i o n e r e n van h e t land-bouwbedrijf in zijn tijd.
Zie W. Shakespeare, Macbeth, II, 3.
3
H e t valt te b e t r e u r e n d a t d e Studie van d e geschiedenis van d e N a d e r e Reformatie vrijwel uitsluitend w o r d t b e o e f e n d d o o r historici die zelf in deze traditie staan.
4
D o o r h e t verdwijnen van historische b o e r d e r i j e n zal h e t Zeeuwse land-schap n i e t m e e r h e r k e n b a a r zijn als 'Zeeuws'.
5
O o k e i g e n e r f d e b o e r e n m o e t e n h u n g r o n d verwerven o p d e markt. H u n jaarlijkse h y p o t h e e k l a s t e n zijn vaak even h o o g als d e s o m die e e n p a c h t e r
m o e t b e t a l e n .
Contra: J.D. van der Ploeg, De virtuele boer. Assen 1999, p. 67-68.
6
C o n t r o l e over d e afzet van zijn p r o d u c t e n is v o o r d e b o e r noodzakelijk o m e e n zo h o o g mogelijke winst te b e h a l e n .
7
Voor d e g e s c h i e d b e o e f e n i n g is d e kwantitatieve b e n a d e r i n g o n m i s b a a r o m d a t , zoals dr. J o h n s o n al zei, 'counting ... brings everything to a certainty,
which before floated in the mind indefinitely'.
ZieJ. Boswell, The life of SamuelJohnson. Penguin ed. 1986, p. 295.
8
Kleine b o e r e n w e r k e n n i e t efficienter d a n g r o t e r e b o e r e n . 9
De opvatting d a t d e S c h i e d a m s e j e n e v e r i n d u s t r i e ' e e n g e s c h e n k u i t d e h e -m e l ' z o u zijn geweest voor d e Zeeuwse l a n d b o u w is o n h o u d b a a r o -m d a t d e m o u t die d e distilleerderijen g e b r u i k t e n n i e t b e r e i d was van Zeeuwse tar-we m a a r van Engelse gerst.
Contra: J.C.G.M. Jansen, 'Drie eeuwen Zeeuwse landbouw; beschou-wingen bij de boeiende Studie van P. Priester, Geschiedenis van de
Zeeuwse landbouw circa 1600-1910', Zeeland8 (1999) pp. 90-98, aldaar
p. 96.
10
H e t overschot a a n s t a n d b e e i d e n van marxistisch-leninistische heldenfigu-r e n in O o s t - E u heldenfigu-r o p a k a n w o heldenfigu-r d e n opgelost d o o heldenfigu-r deze b e e i d e n te plaatsen in h e t m i d d e n van d e vele r o t o n d e s die d e laatste j a r e n in N e d e r l a n d zijn a a n g e l e g d .
Stellingen bij h e t proefschrift van PJ. van C r u y n i n g e n , Behoudend maar
buigzaam. Boeren in West-Zeeuws-Vlaanderen 1650-1850.
P r o m o t o r : dr. A.M. van d e r W o u d e
e m e r i t u s h o o g l e r a a r in d e Agrarische Geschiedenis C o - p r o m o t o r : dr. ir. J. Bieleman
P.J. van Cruyningen
BEHOUDEND MAAR BUIGZAAM
Boeren in
West-Zeeuws-Vlaanderen
1650-1850
Proefschrift
ter verkrijging van d e g r a a d van d o c t o r o p gezag van d e r e c t o r magnificus
van W a g e n i n g e n Universiteit, dr. C M . Karssen, in h e t o p e n b a a r te v e r d e d i g e n
o p vrijdag 7 april 2000 des n a m i d d a g s te vier u u r in d e Aula
ABSTRACT
Cruyningen, P.J. van, Behoudend maar buigzaarn. Boeren in West-Zeeuws-Vlaanderen 1650-1850/Conservative but flexible. Farming in West Zeeland Flanders 1650-1850. Published as doctoral thesis, Wageningen University (ISBN 90-5808-148-6), as Bijdragen tot de Geschiedenis van West-Zeeuws-Vlaanderen 28 (ISSN 1381-9542) and as A~AG. Bijdragen 40 (ISSN 0511-0726); 486 pages, 53 tables, 39 figures, 5 maps, 23 photo's, 9 ap-pendices, 1173 references and an English summary.
This book deals with the ways in which farmers in West Zeeland Flanders, a region in the south west of the Netherlands, reacted to adverse economic circumstances, especially dur-ing the first half of the eighteenth century, and the effects their decisions had for society as a whole. Between 1700 and 1750, when prices for agricultural products were low, farm-ers extended wheat cultivation and cut down labour costs by replacing local labourfarm-ers with migrant workers. Farmers who were successful in adjusting to the adverse
circumstan-ces were able to enlarge their holdings and become landowners. They became a rural elite that was able to maintain itself by way of a system of inheritance that ensured the exist-ence of large holdings. Farm labourers, however, became impoverished, because there was not enough employment in agriculture. This caused social problems, resulting in mass emigration around the middle of the nineteenth century.
Free descriptors: agricultural history, rural history, social change, social reproduction, re-gional studies.
English summary on p. 371
Omslag: Kaart van de 'Berghoeve' bij Zuidzande, 1864, door de landmeter H. G. Ham-macher ten behoeve van de eigenaar Abraham Johannes Risseeuw.
Dit werk verschijnt tevens als A A G . Bijdragen 40 (ISSN 0511-0726), Wageningen Universiteit (2000), en als nr. 28 in de reeks Bijdragen tot de Geschiedenis van West-Zeeuws-Vlaanderen (ISSN 1381-9542).
© 2000 Wageningen Universiteit.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, of op enige andere manier zonder voorafgaande toestemming van Wage-ningen Universiteit.
No part of this book may be stored in a computerized system or reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from Wageningen University.
BIBUOTHEEK LANDBOUVVUNIVERSrrarr
V O O R W O O R D
Historische proefschriften h e b b e n vaak e e n l a n g e ontstaansgeschiedenis, wat natuurlijk o o k wel past bij d e a a r d v a n h e t vakgebied. D e basis v o o r dit proefschrift is g e l e g d bij h e t o n d e r z o e k v o o r e e n doctoraalscriptie a a n d e Leidse universiteit, w a a r m e e ik i n 1990 b e n b e g o n n e n . N a mijn afstu-d e r e n h e b ik in 1992 e e n o n afstu-d e r z o e k s p l a n opgestelafstu-d in s a m e n w e r k i n g m e t prof. dr. Hille d e Vries. Als alles g e l o p e n was zoals we h e t t o e n v o o r o g e n h a d d e n , z o u hij mijn p r o m o t o r zijn g e w o r d e n . H e t liep a n d e r s , m a a r d o o r d e j a r e n h e e n bleef hij belangstelling t o n e n v o o r mijn o n d e r zoek. H e i a a s heeft hij d e verschijning van dit proefschrift n i e t m e e r m ö -g e n m e e m a k e n .
Uit d e b o v e n s t a a n d e regels m o e t n i e t w o r d e n afgeleid d a t ik h e t b e -t r e u r d a -t ik ui-teindelijk n i e -t i n L e i d e n b e n gebleven m a a r in 1993 n a a r W a g e n i n g e n b e n v e r t r o k k e n . D e g r o t e vrijheid die mijn p r o m o t o r , prof, dr. A d v a n d e r W o u d e , mij heeft gelaten, k a n ik n i e t h o o g g e n o e g waarde-r e n . Mijn c o - p waarde-r o m o t o waarde-r J a n B i e l e m a n b e n ik veel d a n k vewaarde-rschuldigd v o o waarde-r kritisch lezen v a n e n m e e d e n k e n over h e t m a n u s c r i p t e n zeker o o k v o o r h e t m a k e n van d e k a a r t e n e n s c h e m a ' s v o o r dit b o e k . D e collega's e n ' s u p p o r t e r s ' van d e l e e r s t o e l g r o e p Agrarische Geschiedenis h e b b e n allen bijgedragen a a n h e t v o o r s p o e d i g e v e r l o o p van mijn werk, al was h e t al-leen m a a r d o o r d e prettige sfeer tijdens d e gezamenlijke l u n c h e s e n koffiepauzes. Van h e n wil ik i n h e t bijzonder A n t o n S c h u u r m a n b e d a n -k e n die d e l e n van h e t m a n u s c r i p t heeft gelezen e n verschillende belang-rijke suggesties heeft g e d a a n e n P e t e r Priester e n Paul Brusse, die m e t vergelijkbaar o n d e r z o e k bezig w a r e n e n m e t wie ik i d e e ë n e n e r v a r i n g e n h e b uitgewisseld. H e t v o o r b e e l d van H e n k Roessingh heeft in d e afgelo-p e n j a r e n bewerkstelligd d a t ik mijn o n d e r z o e k m e t d e n o d i g e zorgvul-d i g h e i zorgvul-d h e b uitgevoerzorgvul-d.
Sinds 1995 h e b ik in deelüjd a a n dit proefschrift gewerkt. Van d e colle-ga's bij mijn a n d e r e werkgever, d e Stichting Historisch Boerderij-O n d e r z o e k in A r n h e m , wil ik vooral Ellen van Boerderij-Olst b e d a n k e n voor d e soe-p e l h e i d d i e zij a a n d e d a g legde w a n n e e r h e t noodzakelijk was roosters a a n te passen v o o r h e t w e r k a a n mijn proefschrift ( e e n s o e p e l h e i d d i e overigens o o k a a n W a g e n i n g s e zijde w e r d b e t r a c h t ) e n R e n é Peeters o m d a t hij mij e e n g r o n d i g besef heeft bijgebracht v a n d e v e r b o r g e n b e t e k e -nissen d i e zelfs d e m e e s t u n s c h u l d i g e u i t d r u k k i n g e n k u n n e n bezitten. B o v e n d i e n h a d ik in A r n h e m d e g e l e g e n h e i d g e b r u i k te m a k e n van d e d a a r aanwezige u i t g e b r e i d e d o c u m e n t a t i e over West-Zeeuws-Vlaamse b o e r d e r i j e n .
Dit b o e k is m e d e t o t s t a n d g e k o m e n dankzij d e m e d e w e r k i n g van d e rijksarchieven in D e n H a a g , M i d d e l b u r g , G e n t e n B r u g g e , h e t g e m e e n t e -archief D o r d r e c h t , h e t stads-archief B r u g g e , d e g e m e e n t e n O o s t b u r g e n Sluis-Aardenburg, h e t Genealogisch C e n t r u m Z e e l a n d te M i d d e l b u r g
( v o o r h e e n te Goes) e n d e provinciale archiefinspectie in M i d d e l b u r g , die h e t archief van h e t v o o r m a l i g e w a t e r s c h a p H e t Vrije van Sluis bewaart. Z o n d e r af te willen d o e n a a n d e u i t s t e k e n d e d i e n s t e n die d o o r d e a n d e r e instellingen zijn v e r l e e n d , wil ik h i e r in h e t b i j z o n d e r d e raedewerkers van h e t Rijksarchief in Z e e l a n d b e d a n k e n . H e t l e e u w e n d e e l van mijn on-d e r z o e k h e b ik in M i on-d on-d e l b u r g verricht e n e e n tijon-d l a n g h e b ik on-d a a r on-d e e l m ö g e n u i t m a k e n van h e t o n d e r z o e k s c e n t r u m ' m i n i a t u u r W a g e n i n g e n ' . D e t o e s t e m m i n g o m zelf s t u k k e n uit h e t d e p o t te m ö g e n h a l e n heeft n i e t alleen h e t w e r k b e s p o e d i g d , m a a r verschaffe mij o o k d e mogelijkheid ver-koeling te v i n d e n g e d u r e n d e d e vele h e t e z o m e r d a g e n van 1994. V e r d e r wil ik d e h e e r C. van Es van d e archiefinspectie b e d a n k e n , die o n v e r m o e i -b a a r s t u k k e n u i t h e t waterschapsarchief v o o r m e heeft aangesleept.
O o k amateurhistorici h e b b e n bijgedragen a a n h e t welslagen van mijn o n d e r z o e k . D e d e e l n e m e r s a a n h e t o n d e r z o e k s p r o j e c t 'West-Zeeuws-V l a a n d e r e n 1840-1850' h e b b e n belangrijke gegevens a a n g e l e v e r d e n d a a r n a a s t h e b b e n d e h e r e n L. Becu, C. d u Fosse e n R. Willemsen b r e n -n e -n e -n o -n d e r z o e k s r e s u l t a t e -n ter beschikki-ng gesteld.
Tenslotte wil ik mijn o u d e r s b e d a n k e n , z o n d e r h u n s t e u n e n vertrou-w e n d o o r d e j a r e n h e e n z o u dit b o e k e r n i e t zijn g e k o m e n .
I N H O U D
LlJST VAN TABELLEN LlJST VAN GRAFIEKEN LlJST VAN KAARTEN LlJST VAN BIJLAGEN LlJST VAN AFBEELDINGEN M U N T E N , MATEN EN GEWICHTEN 1. I N L E I D I N G 11.1. D O E L E N OPZET VAN H E T ONDERZOEK 2
1.2. TlJDSAFBAKENING 10 1.3. H E T ONDERZOEKSGEBIED; BEGRENZING E N
BESTUURLIJKE INDELING H
2. H E T N I E U W E LAND E N ZIJN B E W O N E R S 17
2 . 1 . D E ERFENIS VAN D E 1 6 E - E E U W S E OVERSTROMINGEN 17
2.1.1. H e t l a n d s c h a p 18 2.1.2. Bedijkingen e n d e o m v a n g van h e t
cultuurareaal 21
2.2. D E LOOP VAN D E BEVOLKING 24 2.3. B E R O E P E N WELSTAND 31 2.3.1. D e beroepsstxuctuur 32 2.3.2. D e b o e r e n 36 2.3.3. D e ' b u r g e r s ' 41 2.3.4. D e arbeiders 47 2.4. B E S L U I T 51 3. P R I J Z E N , L O N E N E N L A S T E N 55 3.1. D E VISIE VAN DE TIJDGENOTEN 56
3.2. D E PRIJS VAN T A R W E 60 3.3. D E KOOP- E N PACHTPRIJZEN VAN L A N D B O U W G R O N D 6 4
3.3.1. D e k o o p p r i j s 65 3.3.2. D e pachtprijs 68 3.4. L O N E N 72 3.5. BELASTINGDRUK 77 3.5.1. D e t i e n d e n 78 3.5.2. D e v e r p o n d i n g 79
3.5.3. D e g e m e n e m i d d e l e n 80 3.5.4. D e p o l d e r l a s t e n 82 3.5.5. D e last van v e r p o n d i n g , g e r n e n e m i d d e l e n e n g e s c h o t 85 3.6. O O R L O G S S C H A D E 86 3.7. B E S L U I T 90 4. B E D R I J F S G R O O T T E E N E I G E N D O M S V E R H O U D I N G E N 9 3 4 . 1 . INLEIDING; D E BEDRIJFSVORM 9 3 4.2. DE BEDRIJFSGROOTTE 9 8 4.3. DE EIGENDOM VAN D E G R O N D 103
4.4. ELGENDOM, PACHT E N BEDRIJFSVOERING 116
4.5. B E S L U I T 123 5. H E T B O E R E N B E D R I J F 127 5.1. H E T GRONDGEBRUIK 127 5.1.1. H e t g r a s l a n d 128 5.1.2. H e t b o u w l a n d 130 5.1.3. Vruchtopvolging, b e m e s t i n g e n g r o n d b e w e r k i n g 142 5.1.4. D e h o u t t e e l t 146 5.2. K A P I T A A L ; VEESTAPEL E N WERKTUIGEN 148 5.2.1. D e p a a r d e n 149 5.2.2. H e t r u n d v e e 152 5.2.3. D e v a r k e n s 156 5.2.4. D e Schapen 158 5.2.5. W e r k t u i g e n e n g e r e e d s c h a p p e n 159 5.3. D E A R B E I D 169 5.3.1. Agrarische b e r o e p s b e v o l k i n g e n c u l t u u r a r e a a l 170 5.3.2. T r e k a r b e i d 171 5.3.3. D e arbeidsbehoefte; vaste e n losse arbeiders .... 173
5.3.4. Beloningsstelsels 178
5.4. D E GEWASOPBRENGSTEN 181
5.5. B E S L U I T 188
6. B O E R E N K O O P M A N 193 6.1. D E UITVOER VAN L A N D B O U W P R O D U C T E N 194
6.2. D E ROL VAN D E BOER I N DE G R A A N H A N D E L 207
6.4. BEDRIJFSRESULTATEN 228
6.5. B E S L U I T 243
7. H E T O N T S T A A N V A N E E N E I G E N E R F D E B O E R E N K L A S S E ... 247
7.1. T W I N T I G FAMILIES 248 7.2. D E VERWERVING VAN H E T GRONDBEZIT 252
7.3. H E T DEMOGRAFISCH GEDRAG 264 7.4. SOCIALE MOBILITEIT: HUWELIJKSPOLITIEK EN
BEROEPSKEUZE 269 7.5. D E VERDELING VAN D E NALATENSCHAP 283
7.6. KREDIET 297 7.7. B E S L U I T 304 8. D E BEDRIJFSGEBOUWEN 311 8.1. D E ERFINDELING 312 8.2. H E T W O O N H U I S 316 8.2.1. B o u w m a t e r i a l e n 316 8.2.2. D e g r o o t t e e n i n d e l i n g van d e w o n i n g 319 8.2.3. D e i n d e n t i n g van d e w o n i n g 332 8.3. S C H U U R EN BIJGEBOUWEN 342 8.4. B E S L U I T 352 9. SYNTHESE 357 SUMMARY 371 BIJLAGEN 383 N O T E N 4 3 3 A R C H I E V E N 459 A A N G E H A A L D E LITERATUUR 461 R E G I S T E R OP GEOGRAFISCHE N A M E N 475 R E G I S T E R OP PERSOONSNAMEN 479
LIJST VAN TABELLEN
Tabel
2.1. De loop van de bevolking van West-Zeeuws-Vlaanderen, 1698-1850 27 2.2. Het aantal boerenbedrijven in acht gemeenten, 1687-1850 37 2.3. Verdeling van het aantal boerenbedrijven naar hun paardenbezit in 1687
en 1794 40 2.4. Neringdoenden te Groede en Breskens, 1688-1796 42
2.5. Voorzieningen in West-Zeeuws-Vlaanderen, op de Zeeuwse eilanden en
in Hollands Noorderkwartier rond 1800 45 2.6. Verschuivingen in de sociale structuur van Groede en Breskens,
1688-1796 48 2.7. Aantal arbeidershuishoudens in het bezit van minstens een melkkoe,
1687-1794 49 3.1. Snijlonen voortarwe en gerst, 1718-1829 73
3.2. Dorslonen op verschillende bedrijven, 1684-1829 74 3.3. De tarieven van de verponding in 1629 en 1665 79 3.4. De hoogte van de gemene middelen voor boerenbedrijven van
verschil-lende grootteklassen in de parochie Cadzand, 1724 82 3.5. De hoogte van verponding, gemene middelen en geschot samen,
1660-1740 85 4.1. Debedrijfsgroottestructuuromstreeksl750 99
4.2a. De bedrijfsgroottestructuur in de parochie Cadzand, 1694-1783 100 4.2b. De bedrijfsgroottestructuur in de parochie Groede, 1665-1795 100 4.3. Het aantal landbouwbedrijven per grootteklasse in 1750 en 1895 102
4.4. De eigendomsverhoudingen van landbouwgrond, 1665 104
5.1. Degewasarealen, 1670-1795 131 5.2. De gewasarealen, 1794-1849 140 5.3. Het aantal werkpaarden per 100 ha landbouwgrond, 1687-1850 149
5.4. Het aantal runderen per 100 ha landbouwgrond, 1687-1850 153 5.5. Het aantal varkens per 100 ha landbouwgrond, 1675-1795 157 5.6. De verhouding tussen de agrarische beroepsbevolking en het
cultuur-areaal, 1688-1849 171 5.7. Het aantal inwonende personeelsleden en kinderen boven 15 jaar en de
loonkosten, ca. 1750 175 5.8. Wijze van beloning van de belangrijkste taken op het boerenbedrijf, ca.
1740-1850 179 6.1. Raining van de uitvoer van tarwe uit West-Zeeuws-Vlaanderen, omstreeks
1700 en 1795 200 6.2. Alfabetisme van boeren en boerinnen omstreeks 1750 per
welstandsklas-se 217 6.3. Het aantal gedorste en het aantal verkochte zakken granen en
peulvruch-ten op het bedrijf van de wezen M u l e , 1740/41-1742/43 239 6.4. De geldelijke opbrengst van akkerbouwgewassen en de prijzen van tarwe
en gerst op de bedrijven van Van de Vijver en Becu, 1765/66-1768/69 242
7.1. Vijfentwintig eigenerfde boeren, ca. 1750 250 7.2. Grondaankopen door Paulus van de Plassche en de financiering daarvan,
7.3. De gemiddelde leeftijd bij eerste huwelijk per dertigjarige période,
1730-1849 265 7.4. De gemiddelde hoogte van de rente per twintigjarige période, 1700-1859. 300
7.5. De herkomst van geleend geld per twintigjarige période, 1700-1859 302 8.1. Het aantal vertrekken per woning in procenten van het totaal aantal
wo-ningen (inventarissen), 1700-99 327 8.2. Het voorkomen van benamingen van vertrekken in
boedelbeschrijvin-gen, 1700-99 328 8.3. Het vertrek waar zich het karngereedschap bevond, 1725-1849 333
8.4. Het percentage boedelbeschrijvingen waarin bepaalde voorwerpen
wor-den vermeld per kwart eeuw, 1700-1849 335 8.5. Het aantal gedateerde boerenhuizen per halve eeuw, 1600-1849 341
A.1. Bevolkingscijfers van West-Zeeuws-Vlaanderen, 1688-1806 390 A.2. De beroepsstructuur op het platteland van West-Zeeuws-Vlaanderen in
1748,1796 en 1850 391 A.3. Neringdoenden te Groede en Breskens, 1688-1798 392
C. 1. Verkoop van landbouwgrond, 1680-1847 400 C.2. Bruto contractuele pachtprijzen, 1650-1846 402 C.3. De hoogte van het ordinair geschot in de Watering Cadzand, 1656-1850... 404
F.l. Bestemming van de uitvoer van granen, peulvruchten en zaden via Sluis,
1693-1793 414 F.2. De uitvoer van granen en peulvruchten via Sluis, uitgesplitst per gewas,
1741-1746 416 F.3. De uitvoer van koolzaad,vlas,runderen en varkens via Sluis, 1693-1793 .... 417
G.I. De gemiddelde hoeveelheid zaaigoed voor tarwe, gerst, rogge en bonen,
1700-1849 422 H.l. Opbrengsten van tarwe en wintergerst op drie bedrijven in de Watering
Cadzand, 1784-1825 426 H.2. Opbrengsten van koolzaad, 1731-1802 427
H.3. De inkomsten en uitgaven van het bedrijf van de wezen Mullié,
1740/41-1742/43 428 H.4. De inkomsten en uitgaven van het bedrijf van de wezen Becu,
1766/67-1767/68 429 1.1. De zuigelingensterfte per dertigjarige période, 1730-1819 432
LIJST VAN GRAFIEKEN
Grafiek
2.1. De beroepsstructuur op het platteland van West-Zeeuws-Vlaanderen in
1748,1796 en 1850 33 3.1. Aantal overdrachten van roerende goederen wegens pachtschulden,
1680-1779 59 3.2. De prijs van tarwe te Brugge (1608-1855) en Dordrecht (1697-1855) 61
3.3. De koopprijs van landbouwgrond, 1682-1845 66 3.4. Pachtprijzen in de Watering Cadzand en de Isabellapolder, 1650-1846 69
3.5. Het gemiddeldejaarloon van grote knechten per decennium, 1740-1849 . 75
3.6. Het geschot in de Watering Cadzand, 1656-1850 84 4.1. Veranderingen in het grondbezit van inwoners van
West-Zeeuws-Vlaan-deren, 1680-1839 106 4.2. Veranderingen in het grondbezit van de Vlaamse en Hollands/Zeeuwse
burgerij, 1680-1839 108 4.3. Netto pachtopbrengsten in de Watering Cadzand, 1656-1846 109
4.4. Veranderingen in het boerengrondbezit aan de kust en in het
binnen-land, 1680-1839 112 4.5a. Hollands/Zeeuws grondbezit, 1665 en 1825 114
4.5b. Het grondbezit van boeren, 1665 en 1825 1 IS
4.5c. Belgisch grondbezit, 1665 en 1825 115
5.1. De prijs van tarwe te Brugge, 1604-1860 I3 4
5.2. Het aantal paarden per 100 ha landbouwgrond volgens
boedelbeschrij-vingen, 1675-1795 151 5.3. Het aantal runderen per 100 ha landbouwgrond volgens
boedelbeschrij-vingen, 1675-1795 155 5.4. Het aantal ploegen per 100 ha landbouwgrond, 1675-1795 163
5.5. Het percentage boedelbeschrijvingen waarin een wanmolen of rolblok
wordtvermeld, 1650-1795 165 5.6. Arbeidsbehoefte op een bedrijf van 150 gemeten omstreeks 1817 174
5.7. Het aantal wieders op de boerderij van baron de Draeck bij Groede,
mei-julil811 176 5.8. Opbrengsten van tarwe en wintergerst in de Watering Cadzand,
1784-1825 183 6.1. Bestemming van de uitvoer van granen, peulvruchten en koolzaad,
1693-1793 196 6.2. Samenstelling van de graanuitvoer, 1693/98 en 1741/47 199
6.3. De uitvoer van vlas, 1693-1793 201 6.4. De uitvoer van koolzaad, 1693-1766 202 6.5. De uitvoer van runderen, 1693-1793 203 6.6. De uitvoer van varkens, 1693-1793 205 6.7a. Inkomsten van de wezen Mullie, 1740/41-1742/43 230
6.7b. Inkomsten van de wezen Becu, 1765/66-1767/68 230 6.8a. Uitgaven van de wezen Mullie, 1740/41-1742/43 233 6.8b. Uitgaven van de wezen Becu, 1766/67-1767/68 233 6.9. Uitgaven en saldi van de families Mullie en Becu in % van de totale
7.1. De beroepen van schoonvaders van boerenzonen en-dochters 270
7.2. De beroepskeuze van boerenzonen, 1730-1819 279 7.3. De beroepen van partners van boerendochters, 1730-1819 281
LIJST VAN KAARTEN
Kaart
1.1. Het zuidwestelijk kustgebied aan het eind van de 18e eeuw 12 1.2. Bestuurlijke indelingvan West-Zeeuws-Vlaanderen in 1795 13
2.1a/b. West-Zeeuws-Vlaanderen in 1600 en in 1700 23
2.2. West-Zeeuws-Vlaanderen in 1871 53
LIJST VAN SCHEMA'S
Schema
7.1. Het verwantschapsnetwerk van Pierre Antoine Boidin 276 7.2. Het verwantschapsnetwerk van Jannis Casteleyn 277 8.1. De ideaaltypische ontwikkeling van het West-Zeeuws-Vlaamse boerenhuis 339
LIJST VAN BIJLAGEN
Bijlage
A. HOOFDGELDKOHIEREN EN VOLKSTELLINGEN 383
A.1. De hoofdgeldkohieren van 1687-88 383
A.2. Devolkstelling van 1698 384 A.3. Devolkstelling van 1748 385 A.4. Devolkstelling van 1796 386 A.5. Volkstellingen uit de 19e eeuw 387
A.6. De beroepsstructuur 388
B. D E KOHIEREN VAN DE OORLOGSLASTEN VAN 1747-57 393
C. PRIJZEN EN LASTEN 396
C.l. De graanprijzen 396 C.2. De koopprijzen van landbouwgrond 396
C.3. De pachtprijzen van landbouwgrond 398
C.4. Belastingen 399
D. OMMELOPERS, VERHOOFDINGEN EN BAANDERSVERGAREN 406
E. VEETEIXINGEN EN GEWASSTATISTIEKEN 408
E.l. VeeteUingen 408 E.2. Gewasstatistieken 409
F. TOLREKENINGEN 412 G. BOEDELINVENTARISSEN 419 H. BEDRIJFSBOEKHOUDINGEN 423 I. GEZINSRECONSTRUCTIES 430
LIJST VAN AFBEELDINGEN
Afbeelding
5.1. De'Catshoeve', 1772 129 5.2. Knipprent van een boerderij bij Cadzand, ca. 1843 160
5.3. Waalse ploeg 161 5.4. Zeeuwse voetploeg 162 5.5. Het zuiveren van gedorst graan 169
6.1. Een afrekening van een makelaar, 1767 209 6.2. Rekenoefeningen van Abraham de Hullu, begin 19e eeuw 219
6.3. Jacob de Hullu 224 7.1. Abraham Johannes Risseeuw 294
7.2. SaraAdrianaKotvis 294 7.3. Pieter Leenhouts en Magdalena van Peenen 297
8.1. Boerderij bij Zuidzande, 1771 313 8.2. Boerderij bij Zuidzande, 1797 314 8.3. Woonhuis van de 'Catshoeve' 317 8.4. Bedstedenwand in een boerderij bij Zuidzande 322
8.5. Woonhuis van de 'Maneschijnhoeve' bij Sint-Anna ter Muiden 323 8.6a/b. Woonhuis van een boerderij bij Sint-Anna ter Muiden 324
8.7. Woonhuis van een boerderij bij Cadzand 331 8.8. Plattegrond van een boerderij bij Aardenburg 346
8.9. Schuur van een boerderij bij Groede 348
8.10. Boerderij bij Cadzand 348 8.11. Erf van een boerderij bij Cadzand 351
M U N T E N , MATEN EN GEWICHTEN
REKENMUNT1 pond Vlaams = 20 schellingen = 240 groten = 6 gulden
LANDMAAT
1 Brags gemet = 3 lijnen = 300 roeden = 0,4424 ha
GRAANMAAT
1 Cadzandse zak = 87,7 liter
GEWICHT
1. I N L E I D I N G
A a n h e t e i n d van d e 20e e e u w heeft d e l a n d b o u w zijn allesoverheersende positie in d e West-Zeeuws-Vlaamse samenleving verloren. D a t is o o k zicht-b a a r in h e t l a n d s c h a p , vooral langs d e kust. M a a r wie d e c a m p i n g s e n va-k a n t i e d o r p e n van d e va-kuststroova-k a c h t e r zich laat, va-k a n e n va-k e l e va-kilometers landinwaarts n o g iets van h e t o u d e Zeeuws-Vlaanderen o n t w a r e n in h e t l a n d s c h a p . B o e r d e r i j e n m e t m a c h t i g e , h o g e s c h u r e n t o r e n e n d a a r uit bo-v e n uitgestrekte g r a a n bo-v e l d e n e n kleine arbeidershuisjes schuilen a a n d e voet van e e n dijk. Dit l a n d s c h a p weerspiegelt d e sociale v e r h o u d i n g e n van v r o e g e r tijd: g r o t e b o e r e n in h o g e b o e r d e r i j e n , kleine a r b e i d e r s in lage huisjes.
Die sociale v e r h o u d i n g e n vloeiden voort u i t d e a a r d e n o m v a n g van h e t landbouwbedrijf in d e z e streek. A u t e u r s die h e t b o e r e n b e d r i j f in West-Zeeuws-Vlaanderen a a n h e t b e g i n van d e 19e e e u w h e b b e n beschreven, l e g d e n daarbij steeds d e n a d r u k o p h e t grootschalige k a r a k t e r van d e c o m m e r c i ë l e g r a a n t e e l t in dit gebied. D e E n g e l s m a n T h o m a s Radcliff, die West-Zeeuws-Vlaanderen in 1817 heeft b e z o c h t , m e l d d e in zijn verslag van d a t b e z o e k weinig expliciets over d e bedrijfsgrootte, m a a r h e t ' g e m i d d e l -d e ' be-drijf -d a t hij beschreef, h a -d wel e e n o m v a n g van 150 g e m e t e n (66
h a ) .1 Faipoult, prefect van h e t S c h e l d e d e p a r t e m e n t , b e s c h r e e f in 1804 h e t
Zeeuws-Vlaamse d e e l van zijn d é p a r t e m e n t als e e n 'pays de grande culture',
bevolkt d o o r welgestelde b o e r e n m e t g r o t e , m o d e r n e bedrijven.2
Radcliff e n Faipoult k e k e n vooral n a a r d e b o e r e n b e d r i j v e n in d e z e streek e n b e w o n d e r d e n h e t m o d e r n e , efficiente k a r a k t e r daarvan. E e n d e r d e w a a r n e m e r , d e Hoofdplaatse p r e d i k a n t J. a b U t r e c h t Dresselhuis h a d o o k o o g v o o r d e keerzijde: d e positie van d e l a n d a r b e i d e r s . Volgens zijn uit 1819 d a t e r e n d e b o e k over West-Zeeuws-Vlaanderen b e s t o n d er naast d e kleine, rijke boeren-elite e e n omvangrijke klasse van landarbei-d e r s landarbei-die g e p l a a g landarbei-d w e r landarbei-d landarbei-d o o r lage l o n e n e n seizoenwerkloosheilandarbei-d e n landarbei-
daar-d o o r slechts m e t daar-d e grootst mogelijke m o e i t e wist te overleven.3
H e t b e e l d van West-Zeeuws-Vlaanderen in h e t b e g i n van d e 19e e e u w d a t u i t d e z e beschrijvingen ontstaat, is d a t van e e n g e b i e d m e t e e n m o d e r -n e , grootschalige la-ndbouw, waarva-n e c h t e r slechts e e -n klei-n d e e l va-n d e bevolking d e v r u c h t e n k o n p l u k k e n . I n dit o n d e r z o e k w o r d t n a g e g a a n h o e d e g r o t e sociale ongelijkheid o p h e t West-Zeeuws-Vlaamse p l a t t e l a n d is ontstaan. H e t is e e n o n d e r z o e k n a a r d e sociale v e r h o u d i n g e n in e e n plattelandssamenleving e n d e v e r a n d e r i n g e n die zich d a a r i n in d e l o o p d e r tijd v o o r d e d e n .
In deze studie g a ik ervan uit d a t lange-termijn ontwikkelingen in h e t e c o n o m i s c h e leven d e v o o r n a a m s t e factoren w a r e n die d e v e r a n d e r i n g e n b e p a a l d e n . D e i n w o n e r s van westelijk Staats-Vlaanderen w a r e n e c h t e r
g e e n speelbal van v o o r h e n o n b e h e e r s b a r e k r a c h t e n .4 D o o r h u n h a n d e
lange-ter-mijn onrwikkelingen b e i n v l o e d e n . Kwantitatief o n d e r z o e k n a a r prijzen, lasten e n I o n e n v o r m t d e basis van d e z e Studie, m a a r h e t is t o c h vooral e e n o n d e r z o e k n a a r h e t ' d e n k e n e n d o e n ' van m e n s e n in h e t v e r l e d e n e n d e wijze w a a r o p ze d a a r d o o r h u n eigen t o e k o m s t e n die van a n d e r e n bepaal-d e n .5
H e t is e c h t e r o n d o e n ü j k o m daarbij alle g r o e p e n in d e sarnenleving o n -d e r -d e l o e p te n e m e n . O v e r h e t ' -d e n k e n e n -d o e n ' van -d e talrijke lan-dar- landar-b e i d e r s e n kleine m i d d e n s t a n d e r s is e e n v o u d i g w e g te weinig landar-b e k e n d . Der-halve r i e h t ik d e a a n d a c h t vooral o p d e b o e r e n s t a n d . Deze g r o e p s p e e l d e e e n sleutelrol in d e ontwikkeling die d e plattelandssamenleving doorm a a k t e d o o r d a t zij h e t overgrote d e e l van d e p r o d u c t i e doorm i d d e l e n c o n t r o -l e e r d e . D o o r h a a r g e r i n g e o m v a n g k a n d e b o e r e n s t a n d d i e p g a a n d wor-d e n b e s t u wor-d e e r wor-d e n wor-d o o r h e t b e s t u wor-d e r e n van wor-d e z e e n e g r o e p verliezen we t o c h n i e t h e t zieht o p d e sarnenleving als g e h e e l o m d a t vrijwel alle overige p l a t t e l a n d e r s o p e e n of a n d e r e wijze van d e b o e r e n afhankelijk w a r e n e n h u n lot d u s v e r b o n d e n was m e t d a t van d e b o e r e n s t a n d .
1.1. D O E L EN OPZET VAN H E T ONDERZOEK
D e l a n d b o u w s e c t o r in West-Zeeuws-Vlaanderen w e r d in h e t b e g i n van d e 19e e e u w d u s overheerst d o o r e e n kleine elite van rijke b o e r e n . D e g r o t e bedrijven w a a r o p d e z e b o e r e n w o o n d e n e n w e r k t e n , w a r e n vaak, m a a r l a n g n i e t altijd, o o k h u n e i g e n d o m . H e t d o e l van dit o n d e r z o e k is in d e eerste plaats vast te stellen h o e deze elite van rijke e i g e n e r f d e n e n pach-ters is o n t s t a a n e n h o e ze zich heeft w e t e n te h a n d h a v e n .
I n d e l i t e r a t u u r over d e geschiedenis van d e l a n d b o u w in Zeeuws-V l a a n d e r e n w o r d t h e t o n t s t a a n van h e t grootschalige landbouwbedrijf e n d e d a a r m e e g e p a a r d g a a n d e sociale ongelijkheid in deze streek door-gaans b e s c h o u w d als e e n gevolg van d e wijze w a a r o p h e t in d e 16e e e u w o v e r s t r o o m d e g e b i e d is herdijkt. I n d e g r o t e , r a t i o n e d i n g e r i c h t e p o l d e r s uit d e 17e e e u w z o u m e n vanzelfsprekend o o k g r o t e , r a t i o n e e l i n g e r i c h t e
l a n d b o u w b e d r i j v e n h e b b e n gesticht.6 B o v e n d i e n was v o o r d e b e w e r k i n g
van d e zware klei in h e t n i e u w e p o l d e r l a n d e e n g r o o t aantal p a a r d e n n o -dig. D a t m a a k t e w e e r e e n vrij g r o t e bedrijfsomvang noodzakelijk o m d a t e e n g r o o t d e e l van h e t areaal m o e s t w o r d e n b e b o u w d m e t haver e n paar-d e b o n e n v o o r paar-d e p a a r paar-d e n .7
Onjuist is d e z e verklaring zeker niet. D e bedijkers gaven i n d e r d a a d d e v o o r k e u r a a n d e stichting van g r o t e bedrijven e n d e zware g r o n d m a a k t e
i n d e r d a a d e e n vrij g r o t e bedrijfsomvang noodzakelijk.8 E e n bewaar t e g e n
d e z e verklaring is e c h t e r d a t ze getuigt van e e n u i t g e s p r o k e n statische vi-sie o p l a n d b o u w e n maatschappij in d e I 7 e e n 18e eeuw. D e wijze w a a r o p in d e 17e e e u w d e n i e u w e p o l d e r s w e r d e n i n g e r i c h t e n d e b o d e m s t r u c -t u u r die v o o r d e herdijking was on-ts-taan, w o r d e n gezien als d e fac-toren die d e s t r u c t u u r van l a n d b o u w e n samenleving in
West-Zeeuws-Vlaande-DOEL EN OPZET
r e n in d e 19e eeuw h e b b e n g e v o r m d . Impliciet w o r d t d a a r m e e dus aange-n o m e aange-n d a t e r tusseaange-n d e 17e e aange-n d e 19e e e u w iaange-n dit opzicht weiaange-nig is veraaange-n- veran-d e r veran-d .
Dit laatste is in strijd m e t d e resultaten van h e t o n d e r z o e k n a a r d e agra-rische geschiedenis van h e t N e d e r l a n d s e kustgebied in d e 17e e n 18e eeuw. Tussen 1650 e n 1750 n a m d e g e m i d d e l d e bedrijfsgrootte in d e land-b o u w t o e in u i t e e n l o p e n d e g e land-b i e d e n als h e t N o o r d e r k w a r t i e r van
Hol-land, d e Beijerlanden, Friesland e n h e t G r o n i n g s e O l d a m b t .9 Uit h e t
ré-c e n t e o n d e r z o e k van Priester is g e b l e k e n d a t dit o o k o p d e Zeeuwse
eilan-d e n h e t geval was.1 0 Dit p r o c è s bleef niet b e p e r k t tot d e kustprovincies;
o o k in d e Over-Betuwe d e e d h e t zieh voor.1 1 In al deze g e b i e d e n slaagden
b o e r e n e r b o v e n d i e n in steeds m e e r g r o n d in e i g e n d o m te verwerven of o p a n d e r e wijze h u n r e c h t e n o p d e g r o n d te versterken.
Deze v e r a n d e r i n g e n h a d d e n natuurlijk o o k gevolgen voor d e o m v a n g e n d e samenstelling van d e b o e r e n s t a n d . De b o e r e n die e r in slaagden h u n bedrijven uit te b r e i d e n , d e d e n d a t ten koste van m i n d e r fortuinlijke collega's. D e t o e n a m e van h e t b o e r e n g r o n d b e z i t kwam zeker ook n i e t a a n alle b o e r e n t e n g o e d e : h e t w a r e n vooral d e rijkere b o e r e n die g r o n d kon-d e n k o p e n . H e t aantal b o e r e n n a m kon-d u s af, terwijl b i n n e n h e t r e s t e r e n kon-d e d e e l van d e b o e r e n s t a n d e e n elite van grote, e i g e n e r f d e b o e r e n o n t s t o n d .
D e h i e r geschetste ontwikkeling bleef n i e t b e p e r k t tot h e t kustgebied van d e Republiek. O o k in belangrijke Franse l a n d b o u w g e b i e d e n als IledeFrance e n d e Soissonnais Steeg d e bedrijfsgrootte g e d u r e n d e d e h o n
-d e r -d j a r e n n a 1650 fors.1 2 I n dezelfde p é r i o d e n a m o o k in d e Engelse e n
Schotse l a n d b o u w d e bedrijfsgrootte t o e .1 3 O o k in h e t Duitse kustgebied
van d e W a d d e n z e e k o n e e n dergelijke ontwikkeling w o r d e n w a a r g e n o
-m e n .1 4 E e n f u n d a m e n t e e l verschil tussen a a n d e e n e k a n t E n g e l a n d e n
S c h o t l a n d e n a a n d e a n d e r e k a n t Frankrijk, Duitsland e n N e d e r l a n d was wel d a t in Groot-Brittannië d e t o e n a m e van d e bedrijfsgrootte vooral h e t
gevolg was van d e activiteiten van veelal adellijke g r o o t g r o n d b e z i t t e r s ,1 3
terwijl in d e R e p u b l i e k e n Frankrijk h e t j u i s t d e b o e r e n zelf lijken te zijn geweest die h e t p r o c è s van bedrijfsvergroting veroorzaakten.
D e voorzichtige f o r m u l e r i n g van h e t laatste d e e l van d e vorige zin geeft al a a n d a t er, althans wat N e d e r l a n d betreft, o p dit p u n t n o g d e n o d i g e o n z e k e r h e i d bestaat. H e t staat wel vast dat e r in d e l a n d b o u w in d e N e d e r -landse kustprovincies in d e p é r i o d e 1650-1750 e e n p r o c è s van bedrijfsver-g r o t i n bedrijfsver-g heeft plaatsbedrijfsver-gevonden, m a a r h o e d a t p r o c è s is v e r l o p e n e n wie e r d e drijvende k r a c h t e n a c h t e r waren, is n o g nauwelijks o n d e r z o c h t . I n h e t a l g e m e e n is wel g e s u g g e r e e r d d a t d e m o t o r van deze ontwikkeling e e n t e n d e n s tot extensivering van h e t b o e r e n b e d r i j f is geweest. Dit zou e e n re-actie zijn geweest o p d e v e r s l e c h t e r e n d e e c o n o m i s c h e o m s t a n d i g h e d e n in deze p é r i o d e .1 6
O o k in West-Zeeuws-Vlaanderen blijkt, in tegenstelling tot wat o p basis van d e b e s t a a n d e l i t e r a t u u r over dit g e b i e d h a d m ö g e n w o r d e n verwacht, in d e 17e e n 18e e e u w d e g e m i d d e l d e bedrijfsgrootte in d e l a n d b o u w te
zijn t o e g e n o m e n e n steeds m e e r g r o n d in h e t bezit van b o e r e n te zijn ge-k o m e n . H e t is mogelijge-k o m v o o r dit g e b i e d te o n d e r z o e ge-k e n h o e d e concentratie van g r o n d g e b r u i k e n g r o n d e i g e n d o m bij e e n elite van rijke b o e -r e n tot s t a n d is g e k o m e n .
D e machtspositie van d e boeren-elite in d e plattelandssamenleving was g e b a s e e r d o p d e c o n t r ô l e over g r o t e o p p e r v l a k t e n l a n d b o u w g r o n d , hetzij via h e t e i g e n d o m s r e c h t , hetzij via p a c h t o v e r e e n k o m s t e n . Voor h e t h a n d -h a v e n van d e e e n m a a l verworven mac-htspositie was -h e t d u s noodzakelijk d e c o n t r ô l e over d e g r o n d over te d r a g e n a a n v o l g e n d e generafies. Zowel e i g e n e r f d e n als p a c h t e r s k w a m e n daarbij v o o r p r o b l e m e n te staan. Eigen-e r f d Eigen-e n l i Eigen-e p Eigen-e n h Eigen-e t risico d a t bij d Eigen-e v Eigen-e r d Eigen-e l i n g van d Eigen-e Eigen-erfEigen-enis h Eigen-e t g r o n d b Eigen-e z i t v e r s n i p p e r d w e r d . Pachters k o n d e n slechts é é n van h u n k i n d e r e n o p h u n pachtbedrijf installeren - e n d a n n o g alleen als d e Verpächter d a a r m e e ak-k o o r d g i n g - e n m o e s t e n derhalve a n d e r e v o o r z i e n i n g e n treffen voor h u n overige k i n d e r e n .
H i e r Staat d u s d e t o e g a n g t o t d e g r o n d centraal. Steeds w e e r is d e vraag h o e b o e r e n a a n d e m i d d e l e n k w a m e n o m gebruiks e n / o f e i g e n d o m s -r e c h t e n o p d e g -r o n d te ve-rwe-rven e n h o e ze die -r e c h t e n ve-rvolgens in h u n bezit e n in d a t van h u n n a k o m e l i n g e n wisten te h o u d e n .
D e in h e t v o o r g a a n d e geschetste ontwikkeling h a d niet alleen gevolgen voor d e b o e r e n zelf, m a a r o o k voor d e b o e r d e r i j e n w a a r o p ze w o o n d e n e n w e r k t e n . De t o e n a m e van d e bedrijfsgrootte m o e t c o n s e q u e n t i e s h e b b e n g e h a d voor d e s c h ü r e n e n stallen: e r was m e e r tasruimte n o d i g in d e s c h u u r e n e r m o e s t m e e r vee w o r d e n gestald. H e t lijkt o o k waarschijnlijk d a t d e t o e n e m e n d e welstand van e e n deel van d e b o e r e n s t a n d heeft geleid tot d e b o u w v a n g r o t e r e e n m e e r l u x u e u z e w o o n h u i z e n o p d e b o e r d e -rijen.
Er k o m e n d u s twee vraagstukken a a n d e o r d e . I n d e eerste plaats wil ik n a g a a n h o e d o o r e e n p r o c è s van bedrijfsvergroting e n c o n c e n t r a t i e van g r o n d b e z i t e e n elite van rijke b o e r e n is o n t s t a a n e n h o e die elite zieh a a n d e t o p van d e plattelandssamenleving heeft k u n n e n h a n d h a v e n . I n d e tweede plaats zal w o r d e n o n d e r z o c h t welke gevolgen d e v e r a n d e r i n g e n i n d e bedrijfsgrootte e n in d e welstand van d e b o e r e n h e b b e n g e h a d v o o r d e g e b o u w e n van h e t boerenbedrijf. In h e t v o l g e n d e g e d e e l t e van deze para-graaf w o r d t u i t e e n g e z e t h o e ik d e z e vragen d e n k te b e a n t w o o r d e n .
D e a u t e u r s die zieh bezig h e b b e n g e h o u d e n m e t d e schaalvergroting in d e l a n d b o u w e n d e verschuivingen in d e e i g e n d o m s v e r h o u d i n g e n van d e g r o n d in d e p é r i o d e 1650-1750, h e b b e n vaak e e n v e r b a n d gelegd tussen
deze verschijnselen e n h e t v e r l o o p van d e séculaire t r e n d .1 7 O n d e r d e
séculaire t r e n d w o r d t d e golfbeweging verstaan die g e d u r e n d e h e t p r e ï n d u -striële tijdvak in h e t e c o n o m i s c h leven viel te h e r k e n n e n . Deze w o r d t ge-k e n m e r ge-k t d o o r e e n cyclische o p e e n v o l g i n g van fasen van groei (expansie) e n fasen van stilstand of a c h t e r u i t g a n g ( c o n t r a c t i e ) . Elk van d e z e fasen d u u r d e h o n d e r d j a a r of langer. Deze séculaire t r e n d is n i e t alleen e e n
re-DOEL EN OPZET
constructie van h e t feitelijk v e r l o o p van bijvoorbeeld graanprijzen e n b e -volkingsontwikkeling, m a a r vooral o o k e e n i n t e r p r e t a t i e k a d e r d a t k a n hel-p e n bij h e t verklaren van ogenschijnlijk o hel-p zichzelf staande, g e ï s o l e e r d e historische verschijnselen.
O m s t r e e k s 1650 b e g o n in West-Europa n a e e n l a n g e p é r i o d e van groei e e n n e e r g a a n d e fase van d e séculaire t r e n d die z o u a a n h o u d e n tot r o n d 1750. I n deze p é r i o d e , die g e k e n m e r k t w e r d d o o r läge graanprijzen e n stijgende lastendruk, z o u d e n b o e r e n in d e c o m m e r c i ë l e l a n d b o u w g e b i e -d e n h u n be-drijfsvoering h e b b e n geëxtensiveer-d. D o o r m i n -d e r a r b e i -d e n kapitaal in te zetten in h e t p r o d u c t i e p r o c e s k o n d e n b o e r e n b e z u i n i g e n o p h u n uitgaven e n d a a r d o o r o n d a n k s d a l e n d e i n k o m s t e n h u n bedrijf t o c h winstgevend h o u d e n . Er w a r e n t r o u w e n s o o k a n d e r e reacties mogelijk o p d e agrarische depressie, zoals in D r e n t h e , waar m e n d e bedrijfsvoering in
deze p é r i o d e j u i s t i n t e n s i v e e r d e .1 8 Iets vergelijkbaars g e b e u r d e o p d e
Zeeuwse e i l a n d e n , waar m e n zieh g i n g c o n c e n t r e r e n o p d e teelt van d e
zeer arbeids- e n kapitaalsintensieve m e e k r a p .1 9 I n d e m e e s t e c o m m e r c i ë l e
l a n d b o u w g e b i e d e n van West-Europa lijkt in d e j a r e n 1650-1750 d e land-bouwsector e c h t e r o p d e e c o n o m i s c h e p r o b l e m e n g e r e a g e e r d te h e b b e n d o o r extensivering. U i t o n d e r z o e k in E n g e l a n d is g e b l e k e n d a t h e t vooral d e g r o t e r e bedrijven w a r e n die e r in slaagden a r b e i d e n kapitaal zo efficient mogelijk te b e n u t t e n e n d a a r o m d e beste k a n s e n h a d d e n d e d e p r e s
-sieperiode te overleven.2 0
D e t o e n a m e van d e agrarische bedrijfsgrootte in West-Zeeuws-Vlaande-r e n g e d u West-Zeeuws-Vlaande-r e n d e d e 18e eeuw z o u d u s h e t gevolg k u n n e n zijn van aanpassing van d e bedrijfsvoering a a n d e moeilijke e c o n o m i s c h e o m s t a n d i g h e -d e n in -d e p é r i o -d e 1650-1750. O m vast te k u n n e n stellen of -dit i n -d e r -d a a -d h e t geval is geweest, m o e t e n we eerst weten h o e h e t v e r l o o p van d e e c o n o -mische golfbeweging in West-Zeeuws-Vlaanderen is geweest. I m m e r s , d e depressie die ik in h e t v o o r g a a n d e gemakshalve g e d a t e e r d h e b o p 1650-1750 is n i e t overal in West-Europa o p hetzelfde tijdstip b e g o n n e n , heeft niet overal even l a n g g e d u u r d e n is o o k n i e t overal even i n t e n s geweest. O n d e r z o e k n a a r d e prijzen van l a n d b o u w p r o d u c t e n , d e k o o p - e n pacht-prijzen van l a n d b o u w g r o n d , d e l o n e n e n d e b e l a s t i n g d r u k zal duidelijk-h e i d k u n n e n verscduidelijk-haffen over duidelijk-h e t v e r l o o p van d e séculaire t r e n d in West-Zeeuws-Vlaanderen. Dit g e d e e l t e van h e t o n d e r z o e k geeft tevens inzicht in d e Veränderungen die zieh in d e l o o p van d e tijd v o o r d e d e n in d e belangrijkste i n k o m s t e n e n uitgaven van d e WestZeeuwsVlaamse b o e r e n b e -drijven.
Als e e n m a a l vastgesteld is welke v e r a n d e r i n g e n zieh in d e e c o n o m i s c h e o m s t a n d i g h e d e n h e b b e n v o o r g e d a a n , m o e t o n d e r z o c h t w o r d e n h o e d e b o e r e n h i e r o p h e b b e n g e r e a g e e r d . C e n t r a a l staat h i e r d e vraag of d e eco-n o m i s c h e depressie vaeco-n 1650-1750 d e b o e r e eco-n e r t o e heeft g e b r a c h t h u eco-n bedrijfsvoering a a n te passen e n o p welke wijze eventuele a a n p a s s i n g e n d e v o r m i n g van g r o t e r e bedrijven h e b b e n gestimuleerd. Uit d e tot n o g t o e verrichte o n d e r z o e k e n blijkt d a t d e j a r e n 1650-1750 g e e n p é r i o d e van
in-g r i j p e n d e t e c h n i s c h e v e r n i e u w i n in-g e n in d e l a n d b o u w h e b b e n in-g e v o r m d .
H o e w e l t e c h n i s c h e innovaties wel v o o r k w a m e n2 1, s p e e l d e n d e z e
voorals-n o g g e e voorals-n g r o t e r o l .2 2 D a t is o o k n i e t verwonderlijk. T e c h n i s c h e innovaties
v e r g e n investeringen e n tijdens deze d e p r e s s i e p e r i o d e was kapitaal o p h e t p l a t t e l a n d Schaars. Zelfs in d e h o o g ontwikkelde Engelse l a n d b o u w z o u e e n belangrijke v e r h o g i n g van d e productiviteit als gevolg van t e c h n i s c h e
v e r n i e u w i n g e n zieh pas n â 1750 v o o r d o e n .2 3
D e aanpassing van d e agrarische bedrijfsvorm - d e wijze w a a r o p e n h e t
d o e l w a a r t o e h e t landbouwbedrijf is g e o r g a n i s e e r d2 4 - a a n d e siechte
eco-n o m i s c h e o m s t a eco-n d i g h e d e eco-n g e s c h i e d d e keeco-neco-nelijk o p a eco-n d e r e wijze. M e eco-n lijkt zieh vooral te h e b b e n a a n g e p a s t d o o r specialisatie o p d e c o m m e r -cieel m e e s t interessante gewassen e n d o o r d e k o s t e n zoveel mogelijk te d r u k k e n . Dit laatste p r o b e e r d e m e n te b e r e i k e n d o o r v e r h o g i n g van d e arbeidsproduetiviteit o m z o d o e n d e te k u n n e n b e z u i n i g e n o p d e relarief
h o g e l o o n k o s t e n .2 5 D e m a n i e r w a a r o p d e l a n d b o u w zieh o m s t r e e k s 1700
a a n p a s t e a a n d e m a g e r e j a r e n was d u s m e e r van c o m m e r c i ë l e e n organisa-torische d a n van t e c h n i s c h e a a r d : b o e r e n g i n g e n gewassen v e r b o u w e n die zo veel mogelijk geld o p b r a c h t e n t e g e n zo laag mogelijke kosten.
H e t is overigens mogelijk d a t d e v e r a n d e r i n g e n in d e bedrijfsvoering die in deze p é r i o d e zijn g e c o n s t a t e e r d , n i e t uitsluitend e e n defensieve r e -actie o p e c o n o m i s c h e p r o b l e m e n w a r e n . D e N e d e r l a n d s - A m e r i k a a n s e his-toricus D e Vries heeft e r o p gewezen d a t deze v e r a n d e r i n g e n o o k e e n ge-volg k u n n e n zijn geweest van d e b e h o e f t e van d e b o e r e n b e v o l k i n g o m
n i e u w e c o n s u m p t i e g o e d e r e n te v e r w e r v e n .2 6 In d e I 7 e e e u w k w a m e n tal
van nieuwe c o n s u m p t i e g o e d e r e n o p d e markt, van koffie e n t h e e tot klok-k e n e n klok-k a b i n e t t e n . Wie d e z e g o e d e r e n wilde aanschaffen h a d d a a r v o o r geld n o d i g . B o e r e n k o n d e n a a n d a t g e l d k o m e n d o o r m i d d e l van kosten-b e s p a r i n g e n d e i n v o e r i n g van lucratievere teelten.
I n dit b o e k zal w o r d e n o n d e r z o c h t of o o k d e WestZeeuwsVlaamse b o e -r e n dit soo-rt wijzigingen in h u n bed-rijfsvoe-ring h e b b e n d o o -r g e v o e -r d . D e a a n p a s s i n g e n w a a r t o e zij tijdens d e depressie besloten, h a d d e n natuurlijk in d e eerste plaats gevolgen v o o r d e b o e r e n s t a n d zelf. Alvorens d a a r ver-d e r o p in te g a a n , lijkt h e t m e e c h t e r van b e l a n g e r o p te wijzen ver-d a t o o k an-d e r e sociale g r o e p e n an-d e gevolgen h i e r v a n h e b b e n o n an-d e r v o n an-d e n . D e keu-z e n die d e b o e r e n m a a k t e n , b r a c h t e n v e r a n d e r i n g e n teweeg in d e verde-ling van h e t g r o n d b e z i t , in d e w e r k g e l e g e n h e i d v o o r arbeiders, in d e vraag n a a r d e g o e d e r e n e n d i e n s t e n van d e m i d d e n s t a n d e r s . K o r t o m , d e sociale v e r a n d e r i n g e n die in h e t 18e-eeuwse West-Zeeuws-Vlaanderen k u n n e n w o r d e n g e c o n s t a t e e r d , w a r e n h e t o n b e d o e l d e gevolg van h e t in-t e n in-t i o n e e l h a n d e l e n van h o n d e r d e n individuele b o e r e n . I n d e w o o r d e n
van S c h u u r m a n : ' m e n s e n m a k e n verschil'.2 7
D e in h e t v o o r g a a n d e b e s c h r e v e n fase van h e t o n d e r z o e k is in d e eerste plaats toegespitst o p d e vraag w a a r ö m in d e 18e e e u w d e bedrijfsgrootte in d e West-Zeeuws-Vlaamse l a n d b o u w t o e n a m . Ze levert e c h t e r o o k e e n d e e l van h e t a n t w o o r d o p d e v o l g e n d e vraag: h o e k o m t h e t d a t in d e 18e e e u w
DOEL EN OPZET
e e n steeds g r o t e r deel van d e g r o n d e i g e n d o m w e r d van e e n g r o e p rijke b o e r e n e n h o e is h e t mogelijk d a t in e e n d e p r e s s i e p e r i o d e e e n aantal b o e r e n e r i n slaagt e e n aanzienlijk v e r m ö g e n o p te b o u w e n (of d a t te b e h o u -d e n ) ? D e welstan-d van e e n b o e r is h e t resultaat van -d e i n k o m s t e n uit zijn bedrijf e n d e h o o g t e van die i n k o m s t e n w o r d t w e e r b e p a a l d d o o r d e bedrijfsvoering. H e t is d a n o o k a a n n e m e l i j k d a t d e b o e r e n h u n g r o n d a a n k o -p e n in d e eerste -plaats financierden m e t geld d a t ze o -p h u n bedrijf had-d e n v e r had-d i e n had-d . H e t is e c h t e r o o k mogelijk had-d a t had-d e u i t b r e i had-d i n g van h e t g r o n d b e z i t gefinancierd w e r d m e t geld d a t g e l e e n d w e r d van v e r w a n t e n of van d e r d e n . H e t is d a a r o m noodzakelijk d e k r e d i e t v e r l e n i n g a a n b o e r e n te o n d e r z o e k e n . Dit vergt e c h t e r zeer arbeidsintensief d e t a i l o n d e r -zoek d a t slechts uitvoerbaar is w a n n e e r h e t g e r i c h t is o p e e n kleine g r o e p . Derhalve h e b ik e r v o o r g e k o z e n h e t o n d e r z o e k n a a r d e u i t b r e i d i n g van h e t b o e r e n g r o n d b e z i t toe te spitsen o p e e n vijfentwintigtal welgestelde b o e r e n die ornstreeks 1750 in h e t bezit w a r e n van t e n m i n s t e 20 h a land. Van d e z e vijfentwintig b o e r e n zal w o r d e n n a g e g a a n h o e ze h u n g r o n d b e -zit tijdens d e depressie in d e eerste helft van d e 18e e e u w h e b b e n opge-b o u w d , of ze d a t m e t eigen d a n wel m e t g e l e e n d geld h e opge-b opge-b e n g e d a a n e n als h e t laatste h e t geval is, van wie ze d a t geld d a n h e b b e n g e l e e n d .
D o o r vervolgens van d e g e n o e m d e vijfentwintig b o e r e n a l s m e d e van h u n k i n d e r e n e n k l e i n k i n d e r e n d e g e z i n n e n te r e c o n s t r u e r e n , k a n wor-d e n o n wor-d e r z o c h t h o e wor-deze families over wor-d r i e generaties h e b b e n g e p o o g wor-d h u n bezit in stand te h o u d e n e n zieh o p hetzelfde sociale niveau te h a n d -haven. Zoals h i e r v o o r al o p g e m e r k t , Steide d e o v e r d r a c h t van h e t bedrijf a a n e e n n i e u w e g e n e r a t i e b o e r e n steeds v o o r e e n p r o b l e e m . D o o r d e ver-d e l i n g van ver-d e n a l a t e n s c h a p over ver-d e k i n ver-d e r e n w e r ver-d kapitaal aan h e t bever-drijf o n t t r o k k e n . Voor pachtbedrijven vielen d e gevolgen d a a r v a n wel m e e , o m d a t p a c h t e r s n i e t m e e r b e z a t e n d a n d e veestapel e n wat e e n v o u d i g e werktuigen, waarvan d e w a a r d e n i e t zo h e e l h o o g was. Voor e i g e n e r f d e b o e r e n k o n d e n d e gevolgen ernstiger zijn: h e t g r o n d b e z i t k o n versnip-p e r d r a k e n e n d e levensvatbaarheid van h e t bedrijf k o n d a a r d o o r in h e t g e d i n g k o m e n .
D e wijzen w a a r o p e i g e n e r f d e b o e r e n in West-Europa in d e vroeg-mo-d e r n e tijvroeg-mo-d h u n bevroeg-mo-drijven a a n vroeg-mo-d e v o l g e n vroeg-mo-d e g e n e r a t i e h e b b e n overgevroeg-mo-dra- overgedra-gen, l i e p e n sterk u i t e e n . E e n e x t r e m e oplossing was d e situatie waarbij e e n kind, meestal e e n z o o n , h e t h e l e bedrijf erfde e n d e a n d e r e k i n d e r e n h e t m o e s t e n stellen m e t e e n kleine v e r g o e d i n g in geld of ( r o e r e n d e ) goe-d e r e n . H e t a n goe-d e r e uiterste was h e t geval waarin goe-d e erfenis in gelijke por-ties o n d e r d e k i n d e r e n w e r d v e r d e e l d e n elk k i n d e e n deel van d e g r o n d
v e r k r e e g .2 8 Tussen deze b e i d e u i t e r s t e n b e v o n d zieh n o g e e n h e e l scala
aan a n d e r e wijzen van verdeling.
O o k b i n n e n N e d e r l a n d k w a m e n d e h i e r v o o r geschetste uitersten voor. In h e t O o s t e n , vooral in Twente e n d e A c h t e r h o e k , k r e e g gewoonlijk e e n kind, d e 'blijver', d e h e l e b o e r d e r i j e n d e a n d e r e k i n d e r e n slechts e e n symbolische v e r g o e d i n g . I n B r a b a n t e n L i m b u r g d a a r e n t e g e n w e r d d e
g r o n d v e r d e e l d o n d e r alle k i n d e r e n . O o k Z e e l a n d w o r d t t o t d e g e b i e d e n g e r e k e n d waar h e t g r o n d b e z i t o n d e r d e k i n d e r e n w e r d v e r d e e l d .2 9
D o o r bij d e gezinsreconstructie o o k gegevens t e v e r z a m e l e n u i t testa-m e n t e n , huwelijkscontracten e n b o e d e l s c h e i d i n g e n , zal w o r d e n n a g e g a a n of d e Zeeuws-Vlaamse b o e r e n i n d e r d a a d h e t g r o n d b e z i t i n gelijke p a r t e n o n d e r d e k i n d e r e n v e r d e e l d e n , of d a t ze t o c h m a a t r e g e l e n n a m e n o m ver-s n i p p e r i n g v a n h u n bezit te v o o r k o m e n e n d a a r m e e d e levenver-svatbaarheid van h u n bedrijf e n d e sociale status van h u n familie te h a n d h a v e n .
Deze doelstellingen k o n d e n ze deels o o k b e r e i k e n d o o r aanpassing van h u n demografisch g e d r a g : z o r g e n d a t h e t k i n d e r t a l b e p e r k t bleef. Dit laat-ste b e r e i k t e d e v r o e g - m o d e r n e bevolking v a n West-Europa d o o r h e t zoge-n a a m d e West-Europese huwelijkspatroozoge-n, d a t o o k wel b e k e zoge-n d Staat als h e t
agrarisch-ambachtelijk h u w e l i j k s p a t r o o n .3 0 Dit huwelijkspatroon w e r d
ge-k e n m e r ge-k t d o o r e e n h o g e g e m i d d e l d e leeftijd bij h e t eerste huwelijge-k e n
e e n g r o o t aantal m e n s e n d a t o n g e h u w d bleef.3 1 D o o r d a t e r vrijwel g e e n
k i n d e r e n b u i t e n h e t huwelijk w e r d e n verwekt, r e s u l t e e r d e d i t d e m o g r a -fisch g e d r a g in e e n relatief laag kindertal. E r was h i e r overigens g e e n spra-ke v a n e e n bewuste Strategie o m h e t k i n d e r t a l te b e p e r k e n . M e n s e n w a c h t t e n m e t t r o u w e n t o t d a t ze over d e m i d d e l e n b e s c h i k t e n o m e e n ge-zin te k u n n e n o n d e r h o u d e n e n d a t k o n leiden t o t uitstel e n zelfs afstel
van h e t huwelijk.3 2 D o o r m i d d e l v a n d e gezinsreconstructies zal w o r d e n
o n d e r z o c h t of o o k d e West-Zeeuws-Vlaamse b o e r e n zieh volgens dit pa-t r o o n g e d r o e g e n .
V e r d e r k o n m e n a c h t e r u i t g a n g v a n h e t bezit van d e familie o o k voorko-m e n d o o r k i n d e r e n u i t t e huwelijken a a n telgen van a n d e r e welgestelde boerenfamilies. O o k k o n m e n d o c h t e r s laten t r o u w e n m e t g e g o e d e bur-gers die g e n e i g d z o u d e n zijn o m g e e r f d e g r o n d n i e t zelf te b e w e r k e n , m a a r d i e a a n d e opvolger te v e r k o p e n of v e r p a c h t e n . Tenslotte was e r d a n n o g d e mogelijkheid z o n e n e e n a n d e r vak te laten l e r e n , waar d o o r ze bui-t e n d e agrarische secbui-tor z o u d e n g a a n w e r k e n e n d u s o o k w e e r h u n g r o n d n i e t zelf z o u d e n g a a n b e w e r k e n . O o k a a n d e huwelijkspolitiek e n a a n d e b e r o e p s k e u z e van d e k i n d e r e n zal d u s a a n d a c h t m o e t e n w o r d e n besteed. D e t o e n a m e v a n d e bedrijfsgrootte e n v a n d e welstand v a n d e b o e r e n -s t a n d in We-st-Zeeuw-s-Vlaanderen m o e t o o k gevolgen h e b b e n g e h a d v o o r d e ontwikkeling van d e b o e r d e r i j als gebouw. D e vraag is e c h t e r h o e h e t v e r b a n d tussen enerzijds d e sociaal-economische ontwikkelingen e n an-derzijds d e v e r a n d e r i n g e n i n d e b o e r d e r i j b o u w k a n w o r d e n gelegd.
Agrarische geschiedenis e n historisch b o e r d e r i j o n d e r z o e k zijn o n -d a n k s -d e vele raakvlakken -die ze m e t elkaar h e b b e n , n o g stee-ds vrijwel v o l k o m e n g e s c h e i d e n disciplines. H o e w e l d e agrarische geschiedenis zieh vooral afspeelt o p d e b o e r d e r i j , h e b b e n d e g e b o u w e n van h e t
landbouw-bedrijf z e l d e n d e a a n d a c h t g e t r o k k e n van agrarisch historici.3 3
Boerderij-o n d e r z Boerderij-o e k e r s v a n h u n k a n t h e b b e n wel g e b r u i k g e m a a k t v a n d e resulta-t e n v a n agrarisch hisresulta-torisch o n d e r z o e k , m a a r vaak - zeker i n h e resulta-t v e r l e d e n
DOEL EN OPZET
- heeft d i t d e v o r m a a n g e n o m e n van h e t z o e k e n n a a r a r g u m e n t e n o m
e e n tevoren b e d a c h t e t h e o r i e te o n d e r s t e u n e n .3 4 M e n is in d e z e discipline
lange tijd sterk gericht geweest o p h e t m a k e n van typologieen van g e b o u -w e n e n c o n s t r u c t i e v o r m e n z o n d e r veel a a n d a c h t te b e s t e d e n a a n d e
histo-rische a c h t e r g r o n d .3 5 E e n u i t z o n d e r i n g o p deze regel was d e Friese
land-bouwonderwijzer Uilkema, die in zijn werk agrarische geschiedenis e n
b o e r d e r i j - o n d e r z o e k i n t e g r e e r d e .3 6 I n h e t a l g e m e e n is van e e n werkelijk
s a m e n g a a n van historisch b o e r d e r i j o n d e r z o e k e n agrarisch historisch o n -d e r z o e k t o t n u toe e c h t e r n o g nauwelijks sprake geweest. I n -dit o n -d e r z o e k wil ik p r o b e r e n b e i d e disciplines wel m e t elkaar te c o m b i n e r e n e n h o o p d a a r m e e a a n te k u n n e n t o n e n d a t b e i d e van z o ' n a a n p a k k u n n e n profite-r e n .
L a n d b o u w e n b o e r e n s t a n d in West-Zeeuws-Vlaanderen h e b b e n in d e p e r i o d e 1650-1850 d e n o d i g e v e r a n d e r i n g e n o n d e r g a a n . We w e t e n o o k d a t e r i n d e b o e r d e r i j b o u w i n Z e e l a n d sinds d e 17e e e u w h e t e e n e n a n d e r is v e r a n d e r d . D e b e s t a a n d e studies geven e c h t e r g e e n inzicht in d e
Chro-n o l o g i e v a Chro-n d e wijzigiChro-ngeChro-n iChro-n d e b o e r d e r i j b o u w .3 7 S c h u r e n e n stallen
wer-d e n groter, m a a r w a n n e e r ? D e b e s t a a n wer-d e literatuur is o o k wel e r g gecon-c e n t r e e r d o p d e s gecon-c h u u r e n d e stal. D e ontwikkeling van h e t w o o n h u i s e n d e bijgebouwen w o r d t slechts s u m m i e r b e h a n d e l d .
Van d e w o o n h u i z e n is b e k e n d d a t ze in d e tweede helft van d e 19e e e u w e e n n a g e n o e g zuivere woonfunctie h a d d e n . W e r k z a a m h e d e n als b a k k e n , wassen e n k a m e n w a r e n v e r b a n n e n n a a r bijgebouwtjes als d e b a k k e e t e n h e t k a r n h u i s . Begin 17e eeuw d a a r e n t e g e n w e r d d i t soort werk vaak n o g in h u i s verricht. W a n n e e r e n i n welk t e m p o deze v e r a n d e r i n g zieh heeft voltrokken, is e c h t e r o n b e k e n d , evenals d e wijze w a a r o p woon- e n werk-funeties in h e t g e b o u w w a r e n g e c o m b i n e e r d .
H e t is a a n n e m e l i j k d a t d e h i e r geschetste ontwikkeling van w o n i n g e n bedrijfsgebouwen s a m e n h a n g t m e t d e t o e n e m e n d e bedrijfsgrootte e n d e g r o e i e n d e welstand van d e West-Zeeuws-Vlaamse b o e r e n g e d u r e n d e d e 18e eeuw. O m vast te k u n n e n stellen of sprake z o u k u n n e n zijn van e e n oorzakelijk v e r b a n d is vooral inzicht n o d i g in d e Chronologie v a n h e t ontwikkelingsproces van d e g e b o u w e n . D a t is mogelijk d o o r d e b e s t a a n d e d o -c u m e n t a t i e over b o e r d e r i j e n in d i t g e b i e d a a n e e n n a d e r o n d e r z o e k te o n d e r w e r p e n . E r is i n h e t v e r l e d e n veel materiaal verzameld over b o e r d e -rijen in West-Zeeuws-Vlaanderen, m a a r d e o n d e r z o e k e r s die d i t materiaal bijeen h e b b e n g e b r a c h t , w a r e n vooral bezig m e t h e t m a k e n van e e n typo-logische i n d e l i n g van b o e r d e r i j e n e n t o o n d e n weinig of g e e n interesse
voor d e c h r o n o l o g i s c h e ontwikkeling van d e wijze van b o u w e n .3 8 D o o r d e
c h r o n o l o g i s c h e gegevens u i t h e t d o c u m e n t a t i e m a t e r i a a l te verwerken e n te c o n f r o n t e r e n m e t gegevens u i t boedelinventarissen, b e s t e k k e n e n reke-n i reke-n g e reke-n m o e t h e t mogelijk zijreke-n d e oreke-ntwikkelireke-ng vareke-n d e West-Zeeuws-Vlaamse b o e r d e r i j i n d e tijd te volgen e n te zien of e r e e n relatie bestaat tussen d i e ontwikkeling e n d e sociaal-economische ontwikkeling.
k u n n e n o p h u n b e u r t h e t inzicht in d e l a n d b o u w k u n d i g e , e c o n o m i s c h e e n sociale ontwikkelingen v e r d i e p e n . D e ontwikkeling van d e g e b o u w e n geeft i m m e r s informatie over v e r a n d e r i n g e n in d e m a n i e r van w o n e n e n w e r k e n e n in d e welstand van d e b e w o n e r s van d e b o e r d e r i j . Voor dit b o e k is h e t vooral van b e l a n g d o o r d a t h e t e e n bijdrage k a n levering a a n d e toet-sing van d e al g e n o e m d e opvatting van D e Vries. Als d e b o e r e n in deze
Streek in d e eerste helft van d e 18e e e u w g r o t e r e h u i z e n g i n g e n b o u w e n
e n deze c o m f o r t a b e l e r g i n g e n i n r i c h t e n , d a n levert d a t e e n aanwijzing o p d a t zij destijds i n d e r d a a d h u n bedrijfsvoering m e d e a a n p a s t e n o m in nieuwe b e h o e f t e n te k u n n e n voorzien. Boerderijen e n a n d e r e g e b o u w e n k u n -n e -n w o r d e -n b e s c h o u w d als 'structural docume-nts' die e e -n bela-ngrijke
bij-d r a g e k u n n e n leveren a a n sociaal- e n e c o n o m i s c h historisch o n bij-d e r z o e k .3 9
Tot n o g toe is hiervan d o o r historici n o g m a a r weinig g e b r u i k g e m a a k t .4 0
De o p z e t van dit b o e k is als volgt. I n h o o f d s t u k 2 w o r d t e e n b e k n o p t over-zicht gegeven van d e bedijkingsgeschiedenis e n van d e demografische e n sociaal-economische ontwikkeling van West-Zeeuws-Vlaanderen tussen 1650 e n 1850. N a deze k e n n i s m a k i n g m e t h e t o n d e r z o e k s g e b i e d volgt in h e t d e r d e h o o f d s t u k e e n overzicht van d e ontwikkeling van prijzen, l o n e n e n belastingdruk. In d e h o o f d s t u k k e n 4, 5 e n 6 w o r d t vervolgens o n d e r -z o c h t h o e d e West-Zeeuws-Vlaamse b o e r e n o n d e r invloed van d e -z e ont-wikkeling h u n bedrijfsvoering a a n p a s t e n .
A a n h e t e i n d van h e t zesde h o o f d s t u k m o e t duidelijk w o r d e n h o e h e t mogelijk was d a t e r i n West-Zeeuws-Vlaanderen in d e 18e e e u w e e n rijke boeren-elite k o n o n t s t a a n . In h o o f d s t u k 7 w o r d e n h e t o n t s t a a n s p r o c e s van die elite e n d e wijze w a a r o p deze g r o e p zieh a a n d e t o p wist te h a n d h a v e n o n d e r z o c h t a a n d e h a n d van e e n r e c o n s t r u c t i e van d e geschiedenis van e e n twintigtal rijke boerenfamilies. Tenslotte k o m t in h o o f d s t u k 8 d e ont-wikkeling van w o o n h u i s e n bedrijfsgebouwen a a n d e o r d e .
1.2. TlJDSAFBAKENING
Deze Studie gaat over d e ontwikkeling van l a n d b o u w e n s a m e n l e v i n g in West-Zeeuws-Vlaanderen tussen 1650 e n 1850. W a a r o m n u j u i s t 1650 als begin- e n 1850 als e i n d p u n t gekozen? N a h e t v o o r g a a n d e zal al enigszins duidelijk zijn g e w o r d e n w a a r o m 1650 als b e g i n p u n t is g e k o z e n . O m -streeks d a t j a a r b e g o n i m m e r s h e t tijdvak van e c o n o m i s c h e a c h t e r u i t g a n g waarvan w o r d t a a n g e n o m e n d a t h e t e e n cruciale fase is geweest in h e t ont-staan van d e h i e r o n d e r z o c h t e boeren-elite. D a a r k o m t n o g bij d a t pas in d e j a r e n vijftig van d e 17e e e u w WestZeeuwsVlaanderen w e e r g r o t e n -deels was h e r s t e l d van d e verwoestingen van d e Tachtigjarige O o r l o g . Tot 1650 b e s t o n d h e t grootste d e e l van d e r e g i o n o g uit s c h o r r e n e n slikken w a a r a a n , a l t h a n s voor e e n agrarisch historicus, weinig valt te o n d e r z o e -k e n . O n d e r z o e -k n a a r d e p é r i o d e v ô ô r 1650 z o u t r o u w e n s o o -k o p pra-kti-
