TAALBEPLANNING
DIE STAND EN TOEKOMS VAN
TAALBEPLANNING VIR AFRIKAANS IN 'N
MULTITALIGE SUID-AFRlKA
MARIA MAGDALENA VERHOEF M.A., H.O.O., H.O.B.
PROE~SKRIF GOEDGEKEUR VIR DIE GRAAD
PHILOSOPHIAE DOC~OR
IN DIE OEPARTEHENT A~RIKMNS-NEDERLANDS IN DIE FAKULTEIT LETTERE EN WYSBEGEERTE
MN DIE
POTCHE~STROOHSE UNIVERSlTEIT VIR CHRISTELIKE HOER ONDERWYS
PROMOTOR: PROF. H.G.N. DU PLESSIS
PO~CHEFS~ROOH
Vir Awie en ons seuns en vir Mamma
GEBED VAN DIE LOOT AAN DIE HYNSTOK
Solank as wat die mens
sy gewaarwordinge in taal bly formuleer Here, laat my taal leef
en dat U hom nooit van die liggaam van Afrika sal amputeer nie en waar U moet terugsnoei, Heer, laat ons u hand herken en rustig weet U sal uit die vurige sap
wat U nou tot besinning kasty
iets wat helder en edel is eindelik distilleer
SUMMARY
LANGUAGE PLANNING:
THE PRESENT SITUATION AND
THE FUTURE OF LANGUAGE PLANNING FOR AFRIKAANS
IN A MULTI-LINGUAL SOUTH AFRICA
The hypothesis underlying this study is the following: The fact that the position of Afrikaans is under siege at present can be attributed, among others, to the years of uncoordinated, strategy less involvement with language by anyone who felt the urge to do so.
In order to prove this hypothesis to be either true or false, the broad objective with this study was posited as being the determination of the status of language planning for Afrikaans against the background of the theory of language planning.
In order to achieve this objective, the following specific objectives were striven after:
* To determine what methodological principles underlie the science of language planning;
* by way of empirical study to make a situation analysis of the status of language planning activities for Afrikaans; * to measure the practice of microlevel and macrolevel planning for Afrikaans against language planning theory in order to determine to what extent the theory and practice tie in with or differ from each other; and
* by way of a conclusion to make recommendations with regard to a possible language plan for Afrikaans.
In chapter 2 the theory of language planning is discussed. On the basis of certain distinguishable elements the following working definition of language planning can be accepted:
Language planning is a future-directed, language problem-solving action which manipulates a purposeful language change in accordance with a set of objectives and which, in the course of this process of change, keeps cognizance of the sociocultural environment in which the language problem manifests itself.
It becomes clear that language planning is a scientific sub discipline with strong fundamental and methodological bases. When language planning activities are robbed of this fundamental aspect, there is the danger that language planning can be used as an instrument to effect mere social or political change. It is therefore imperative that any language planning project shoud answer to this theoretical demand.
In order to measure the language planning activity for Afrikaans against language planning theory, it is necessary to do a situational analysis of the status of actual and putative language planning for Afrikaans. The situational analysis of the status of language planning for Afrikaans is given in chapter 3.
In chapter 4 the microlevel language planning activities for Afrikaans are measured against language planning theory. It emerges clearly from an analysis of the activities of organizations and institutions that language promotion does enjoy the attention of certain institutions. The problem is, however, that these activities are occurring in a loose, unstructured and unco-ordinated fashion, so that one finds
both overlap and duplication. This planless promotion of Afrikaans cannot be called language planning.
In chapter 5 the macrolevel language planning situation in South Africa is studied. At the outset an outline is provided of the applicable macrolevel language planning theory, following which it is applied to the South African situation.
It becomes clear from the research that true macrolevel language planning activities for Afrikaans (and in actual fact for all languages in South Africa) have not yet become reality. The recommendation that eventually has to be made is that the government has to enter into the discussion on language in South Africa because a language policy can achieve little until i t attains some measure of official status.
By way of conclusion i t can be said that, although one can observe traces of language planning theory in the activities of various organizations or institutions which are working towards the status of Afrikaans, one cannot really speak of true language planning. This unco-ordinated, strategy-less language involvement (which clearly does not comply with the demands of the theory of language planning) has the result that there is now an undignified scramble in progress about the future of Afrikaans.
In order to execute the fourth objective, recommendations are made in chapters 6 and 7 with regard to language planning for Afrikaans in a multi-lingual South African society. The study is concluded with a preamble to a possible language plan for Afrikaans.
HOOFSTUK 7
I DIE AAHLOOP TOT °N MOONTLIKE TAALPLAH VIR AFRIKAANS
7.1 Inleiding 462
7.2 Beplanningsbestuur 462
7.2.1 Beplanning: on omskrywing 463
7.2.2 Die beplanningsproses 464
7.2.3 Die verskillende soorte planne 465 7.2.4 Die onderdele van beplanning 465
7.2.5 Die opstel van planne 468
7.2.6 Evaluering van prestasie 469
7.2.7 Regstelling van optrede 469
7.2.8 Samevatting 470
7.3 Aanloop tot on moontlike taalplan vir Afrikaans 470
7.3.1 Algemene doelstelling 470 7.3.2 Langtermyndoelwitte 470 7.3.3 Korttermyndoelwitte 471 7.3.4 Implementeringstrategiee 477 7.4 Samevatting 492
HOOFSTUK 8
I SAMEVATTING EN GEVOLGTREKKING 8.1 Samevatting 493 8.2 Gevolgtrekking 5006.2.5.4 Afrikaans as taa1 van die media 440 6.2.5.5 Die waarde van die Afrikaanse 1etterkunde
vir Afrikaans 440
6.2.6 Gevo1gtrekking 441
6.3 'n Op1ossing vir die situasie waarin Afrikaans
hom bevind 443
6.3.1 Inleiding 443
6.3.2 Voorwaardes vir 'n taa1p1an vir Afrikaans 443 6.3.3 Bree doe1ste11ings met 'n taa1p1an vir
Afrikaans 444
6.3.3.1 Taa1bep1anning is toekomsgerig 445 6.3.3.2 Taa1bep1anning word gekenmerk deur
prob1eemop1ossende hande1ing 445 6.3.3.3 Die sosio-ku1ture1e en -po1itieke omgewing
waarin taa1prob1eme manifesteer 447 6.3.3.4 Die manipu1ering van doe1bewuste taa1
verandering 448
6.3.3.5 Doe1witbepaling 448
6.3.3.6 Eva1ueringsge1eenthede 450
6.3.3.7 Gevo1gtrekking 451
6.4 Rig1yne vir 'n taa1p1an vir Afrikaans in die
mu1tita1ige beste1 in suid-Afrika 452
6.4.1 In1eiding 452
6.4.2 voorsiening vir Afrikaans op die makrov1ak 453 6.4.2.1 Afrikaans in 'n meerta1ige situasie 453 6.4.2.2 Uitsprake oor die ampstaa1posisie van
Afrikaans 456
6.4.3 Die voorsiening op mikrotaa1bep1anningsv1ak
vir Afrikaans 458
6.4.4 Hu1pbronbep1anning vir 'n taa1p1an vir
Afrikaans 459
8.3 Aanbeve1ings 500
BYLAE
8y1aag 1 vrae1ys aan Afrikaanse ku1tuurorgani
sasies 503
8y1aag 2 : vrae1ys aan tersiere Afrikaanse opvoed
kundige inste11ings 520
BIBLIOGRAFIE
HOOFSTUK 1
VERTREKPUNTE VIR DIE STUDIE
1.1 IHLEIDIHG
In hierdie orientasiehoofstuk word die basiese vertrekpunte van hierdie studie kernagtig saamgevat. Dit wat hier aangeraak word, word in latere hoofstukke breedvoerig bespreek.
1.2 PROBLEEMSTELLIHG EN AKTUALITEIT
Ten spyte van die feit dat taalbevorderingsprojekte ter bestendiging van die posisie van Afrikaans nog altyd gedoen is, het hierdie aktiwiteite nog altyd op 'n spontane, lukrake Manier plaasgevind. Dit gebeur tewens vandag nog dat enigeen wat die behoefte daartoe voel, homself met mening aan taalbevordering vir Afrikaans kan wy.
Rierdie onbeplande, spontane bemoeienis met Afrikaans kan nie taalbeplanning genoem word nie en het onder andere tot gevolg dat die posisie van Afrikaans in die meertalige Suid Afrikaanse verband in gedrang is.
Daar word op die oomblik oral druk bespiegel oor 'n toekomstige taalbeleid vir die post-apartheid Suid-Afrika. Die feit dat hierdie bespiegelings en taalwerksaamhede op 'n baie beperkte skaal op die teorie van taalbeplanning geskoei
is, dra daartoe by dat die posisie van Afrikaans, en ook die posisie van aIle ander tale in Suid-Afrika, skade ly. Daarom kan die noodsaaklikheid van doeltreffende taal beplanning vir iille tale in Suid-Afrika nie oorbeklemtoon word nie.
Hierdie navorsing wat handel oor die teorie van taalbeplanning, die stand van mikro- en makrotaalbeplanning in Afrikaans en wat uiteindelik aanbevelings maak ter bestendiging van die toekomstige posisie van Afrikaans, behoort derhalwe aan 'n werklike behoefte in die literatuur oor die taalbeplanningsituasie in suid-Afrika te voldoen.
1.3 NAVORSINGSDOEL
1.3.1 ALGEMENE DOELSTELLIHG
Die bree doelstelling met hierdie studie is om met die teorie van taalbeplanning as verwysingsraamwerk, die stand van die aktiwiteit van taalbeplanning vir Afrikaans na te vors. Daarbenewens moet bepaal word watter invloed hierdie taalpraktyke op die algemene persepsie van Afrikaans en die huidige posisie van Afrikaans binne die meertalige Suid Afrikaanse politieke bestel uitgeoefen het.
1.3.2 SPESIFIEKB DOBL"ITTB
Spesifieke doelwitte wat bereik moet word, is:
1.3.2.1 om te bepaal watter metodologiese beginsels ten grondslag van die wetenskap van taalbeplanning Ie;
1.3.2.2 om by wyse van 'n empiriese ondersoek te bepaal wat die stand van taalbeplanning vir Afrikaans is;
1.3.2.3 om die praktyk van mikro- en makrovlaktaalbeplan ning vir Afrikaans te meet aan die taalbeplanningsteorie om sodoende te bepaal in hoe 'n mate die teorie en praktyk by mekaar aansluit of van mekaar verskil;
1.3.2.4 om dan by wyse van sintese, aanbevelings te maak ten opsigte van 'n moontlike taalplan vir Afrikaans.
Hierdie doelstelling en doelwitte word bereik deur die uitvoer van 'n teoretiese studie en 'n empiriese ondersoek.
1.4 BIPOTESE
Ten spyte van die feit dat die primere taalgemeenskap vir Afrikaans meer as vyf miljoen mense sterk is, en die derde grootste taalgemeenskap in Suid-Afrika vorm, (16% van die totale bevolkinq) word die ampstaalstatus van Afrikaans bedreig.
Die wetenskaplike analise van die huidige stand van taalbeplanning vir Afrikaans, teen die agtergrond van die metodologiese en fundamentele grondslae van taalbeplanning as subdissipline van die taalpolitiek, behoort antwoorde te bied op die vrae rondom die bedreigde posisie van Afrikaans.
Die volgende stelling dien as hipotese vir hierdie studie:
Die feit dat Afrikaans se posisie op die oomhlik binne die
multitalige suid-Afrikaanse situasie in die gedrang is, is onder andere te wyte aan j are lange ongekotlrdineerde, strategielose taalbemoeienispraktyke.
1.5 METOD! VAH OHDERSOEK
1.5.1 LITERATUUROHDERSOEK
Die teoretiese navorsing bahels 'n diepgaande ondersoek na die wetenskaplike wese van taalbeplanning. Hoewel gewaande taalbeplanning baie dikwels bloot in 'n emosionele kwessie kan ontaard, word dit uit die internasionale en naslonale taalbeplanningsliteratuur duidelik dat dit hier gaan om 'n werklike wetenskaplike dissipline.
Dit moet uit die staanspoor duidelik gestel word dat die teorie van taalbeplanning baie sentraal in hierdie studie staan. Hoewel dit nie as rigiede entiteite gekompar tementaliseer kan word nie, is veral die stel van realistiese doelwitte, die verskillende stappe in die taal beplanningsproses, die uiteensetting van werkbare metodes om die doelwitte te bereik, die neerstip van teikendatums wanneer sodanige doelwitte bereik behoort te word en die voortdurende evaluering van die totale taalbeplan ningsproses, werklik van kardinale be lang vir enige wetenskaplike taalbeplanningsprojek.
1.5.2 EMPIRI!SE ONDERSOEK
Ten einde die stand van taalbeplanning vir Afrikaans te bepaal, vorm die empiriese ondersoek ook 'n wesentlike deel van hierdie studie. Met die empiriese ondersoek word daar gepoog om die taalbevorderingsprojekte van verskillende instansies by wyse van inventaris bymekaar te groepeer. Hierdeur word die praktyk van taalbeplanning vir Afrikaans bepaal.
1.5.2.1 DATAVERSAMELIHG
Daar word van verskillende metodes gebruik gemaak om die navorsingsdata te bekom:
* Posvraelyste is aan Afrikaanse kultuurorgansisasies en tersiere inrigtings met 'n Afrikaanse karakter gestuur.
* Persoonlike onderhoude word in die meeste gevalle as opvolg tot die vraelys gebruik om addisionele inligting te bekom.
*
'n Bronnestudie oor bepaalde organisasies se werksaamhede ter bevordering van Afrikaans.1.5.2.2 SELEKSIE VAH PROEFPERSOHE
In die bree gesien werk baie instansies en individue tot die voordeel van Afrikaans. Aangesien 'n empiriese ondersoek na die taalaktiwiteite van 1I.11e ins tansies vir Afrikaans te omvangryk sou wees, is 'n aanvanklike groep proefpersone of -instansies geselekteer:
*
'n verteenwoordigende aantal Afrikaanse kultuuror ganisasies wat die bree politieke spektrum uit blanke sowel as bruin geledere verteenwoordig.*
Afrikaanse tersiere instellings uit blanke en bruin geledere.*
Die SAUK.* 'n verteenwoordigende aantal sakeondernemings ui t die Afrikaanse handelswereld.
Die Afrikaanse koerant se bydrae tot taa1bep1anning vir Afrikaans.
* Die werksaamhede van die Bura van die WAT, as verteenwoordiging van aIle woordeboekprojekte wat in Afrikaans aangepak word.
•
Die werksaamhede van die Nasionale vakterminologiediens tot die korpus van Afrikaans.omdat die teikengroeppopulasie beperk en goed ~mlyn is, word daar nie binne hierdie studie oor die algemeen met steekproefneming gewerk nie.
1.5.3 DATAVERWERKING
Die statistiese verwerking van die posvraelyste is deur die Statistiese Konsultasiediens aan die PU vir eRO behartig.
1.6 OORSIGTELIKE BOOFSTUKINDELING Hoofstuk 2
Die teorie van taalbeplanning word uitvoerig bespreek, sodat dit as navorsingskonteks van die empiriese studie kan dien.
Hoofstuk 3
In hierdie hoofstuk word 'n si tuasieanalise van die stand van mikrotaalbeplanning vir Afrikaans gegee.
Hoofstuk 4
Hoofstuk 4 word gewy aan • n besinning oor die mate waarin die mikrovlaktaalbeplanningsaktiwiteite vir Afrikaans ooreenstem of verskil van die wetenskap van taalbeplanning.
Hoofstuk 5
In hierdie hoofstuk word die teorie en praktyk van makrovlaktaalbeplanning vir Suid-Afrika onder die loep geneem.
Hoofstuk 6
Hoofstuk 6 bevat sekere aanbevelings ten opsigte van taalbeplanning vir Afrikaans in . n multitalige Suid-Afrikaanse samelewing.
Hoofstuk 7
Hoofstuk 7 gee die aanloop tot 'n moontlike taalplan vir Afrikaans.
Hoofstuk 8
Die samevatting en gevolgtrekking van hierdie studie volg in die agste hoofstuk.
HOOFSTUK 2
DIE
TEORETIESE
BEGRONDING
VAN
TAALBEPLANNING
2.1 IHLBIDIHG
Die Engelse spreekwoord "nothing is as practical as a good theory" is in die besonder van taalbeplanningsaktiwiteite waar, omdat die waarde van • n teoretiese begronding vir hierdie aktiwiteit nie oorbeklemtoon kan word nie.
Omdat taal 'n sosiale gegewe is, vind taalbeplanning altyd binne 'n sekere sosiale konteks plaas. Oit lei daartoe dat die keuses wat ten opsigte van taalbeplanning gemaak word redelik beperk is, omdat s6 baie dinge in ag geneem moet word.
Haugen (1966:16) se dat as gevolg van die sosiale aard van taalbeplaning, wat baie veranderlikes impliseer, algemeengeldende beginsels vir taalbeplanning moeilik neer te Ie is.
Hoewel daar die afgelope paar jaar tal Ie artikels oor taalbeplanning verskyn het, is dit opvallend dat 'n streng fundamentele onderbou oor die wese van dill! subdissipline telkens bloot geYmpliseer word en nie duidellk uitgespel word nie.
Die doel met hierdie hoofstuk is dan om werklik 'n diepgaande teoretiese studie na die wetenskap van taalbeplanning te loods.
2.2 'N ORIiNTERING TEN OPSIGTE VAN TAALBEPLANNING
2.2.1 BEGRIPSOMSKRYHING EN BENADERINGSHYSES TOT TAALBBPLANNING
Du Plessis, T. (1985: 1) se dat die begrip taa1be planning dubbe1sinnig kan wees:
* enersyds verwys dit na die werk1ike aktiwiteit van taa1bep1anning;
andersyds verwys dit na taa1bep1anning as studieve1d
*
of dee1dissip1ine van die 1inguistiek.
Hoewe1 die aktiwiteit van taa1bep1anning eeue oud is, vind die wetenskap1ike bestudering van taa1bep1anning nog nie so lank p1aas nie. (Sien paragraaf 2.2.3.)
2.2.1.1 DIB SOSIALl': AARD VAN TAALBBPLANNING
Oit is baie be1angrik dat taa1bep1anning gesien moet word binne die raamwerk van voortgaande s08io ku1ture1e behoeftes en ontwikke1ings (Rubin, 1984:9). Wanneer die sosio-kultuur buite rekening gelaat word, is taalbeplanning tot mislukking gedoem.
Let goed daarop dat hiermee nie geYmp1iseer word dat die sosio-kultuur as die a1leen-determineerder vir die sukses van taalbeplanning bestempel word nie.
Die rede vir hierdie verbondenheid tussen taalbe planning en s08iokulturele prosesse, is dat taal as 'n sosiale gegewe gesien moet word.
Taal is meer as • n blote instrument wat referen
si~le betekenis in homself opsluit of ronddra. Taal is s6 sosiaal van aard dat dit die spreker i n ' n gesprek kan identifiseer en hom selts in • n bepaalde verhouding tot die aangesprokene kan stel. Selfs taalverwerwing geskied teen 'n sosiale agtergrond: die mens leer van kleins af hoe om sy intensies/bedoelings oor te drai hoe om sosiale beheer met behulp van taal uit te oefen en hoe om sukses deur middel van kommunikasie te behaal.
In verband met bogenoemde, kan dit onomwonde geatel word dat taalbeplanning van hierdie aosiale eienakappe van taal moet kennis neem, indien die doel daarvan is om menslike taalgedrag te verander (Rubin, 1984:9). Baie belangrik is die feit dat taalbeplanning die samewerking van sy teikengroep wie se taalgedrag dit wi1 verander, moet he. En die samewerking word verkry deur die mu1ti dimensiona1iteit van die mens en sy taa1 nie uit die 009 te ver100r nie. Suksesvo11e taabep1annin9 moet rekening hou met die verband wat taa1 met verskeie aosia1e proseaae het.
2.2.1.2 TAALBEPLAHHIHG AS AKTIKITBIT
Karam (1974:103 e,v.) se dat verski11ende begrippe gebruik word om na die werklike aktiwiteit van taa1bep1anning te verwys:
*
die begrip "glottopo1itics",*
"language engineering",*
"language development".Dit wi! ,voorkom of die begrip taalontwikke ling/"languaqe development" nie in al die literatuur
verwysings as sinoniem vir taalbeplanning gesien word nie.
Daar bestaan egter selfs ook 'n verskil in benadering ten opsigte van die teoretiese beskouing van taalbeplanning as aktiwiteit (Du Plessis, T. 1985:3): Fasold (Fasold, 1984:250-251) voer aan dat sekere taalkundiges (P.S. Ray, v. Tauli) 'n instrumentalistiese benadering ten opsigte van taalbeplanning volg.
Dit kom daarop neer dat taal as • n werktuig gesien word wat verbeter word deur die aanwend van doelbewuste pogings.
Ander taalkundiges (Ferguson, 1968; Jernudd & Das Gupta, 1971; Rubin, 1973) huldig weer 'n sosiolinquistiese benadering.
Hulle beskou taal as 'n sosiale hulpbron wat uitgebrei kan word by wyse van beplanningspogings.
Binne die sosiolinguistiese benadering word ook weer verskil in benadering aangetref:
*
diegene wat taalbeplanning as 'n selfstandige saak /entiteit beskou. (Du Plessis, T. 1985: 3 noem in hierdie verband die name van Haugen, 1966a, 1966b, 1966c, 1969, 1983; Ferguson, 1968; Kloss, 1969; Jernudd & Das Gupta, 1971; Rubin 1969; Nahir, 1977; Weinstein, 1980, Tollefson, 1981.)*
Diegene wat taalbeplanning definieer binne die breti raamwerk van taalbehandeling /"language treatmentIt • (DuPlessis, 1985:3 noem hier die name van Neustupny, 1968, 1970, 1978b, 1978c,1983; Jernudd, 1973, 1977, 1982, 1983.
In die lig van hierdie benadering, word taalbeplanning as . n onderafdeling van taalbehandeling bestempel, wat weer
op sy beurt 'n verskynsel van taalkorreksie of -remedi~ring ("language correction") is (Neustupny, 1983:1-2).
Ter wille van duidelikheid ten opsigte van die veelheid invalshoeke tot taalbeplanning as aktiwitei t, word die skematiese voorstelling van Du Plessis, T. (1985:10) hier weergegee: Instrumentele TAALBBPLANNING Sosiolinguistiese benadering benadering Taalbeplanning Taalkorreksie (Haugen, FergUSOn~ ~ Nahir, weinstein)~ ~ Taalbehandeling Taalonderrig Taalbeplanning Taalbeleid Taalkultivering
2.2.1.3 TAALBBPLAHHIHG AS STUDIBVBLD
Taalbeplanning as vakterrein behels aan die een kant studie in die vorm van publikasies en navorsingsverslae, en aan die ander kant formele opleiding aan taalbeplanners.
Wat die studiekomponent van taalbeplanning betref, word twee kategoriee onderskei:
*
die beskrywing en analise van sekere taalbeplannings aksies;*
pogings om In algemene teorie van taalbeplanning daar te stel. Sake eie aan taalbeplanning, soos taalprobleme en taaloplossings, kom onder die vergrootglas.Daar bestaan op hierdie stadium lewendige aktiwiteit in die Suid-Afrikaanse taalkundige wereld oor taalbeplanning as studieveld. Dit bewys die veelheid seminara, kongres referate en publikasies in vaktydskrifte in hierdie verband.
2.2.1.4 DIE RELATIWITEIT VAN DIE BEGRIP "TAALBEPLANNING" Die begrip taalbeplanninq hou in homself 'n relatiwiteit opgesluit. (Sien ook Karam, 1974:108.,
Teoreties besien is dit s6 dat taalbeplanning op enige stadium wanneer daar 'n kommunikatiewe probleem rakende 'n sekere taal of varieteit opduik, nodig is.
Wanneer taalbeplanning egter in die praktyk uitgevoer word, blyk dit dat daar nie werklik norme vir handeling bestaan nie.
Let ter illustrasie op die volgende aspekte eie aan taalbeplanning:
*
Taalbeplanning wat onderneem word, kan/hoef nie deur die regering van die dag geYmplementeer te word nie.*
Taalbeplanning kan of op die kort termyn Of op die lang termyn geskied.*
Dit kan/hoef nie noodwendig met ander belangrike politieke en sosiale veranderings van nasionale belang gekoordineer te word nie. (Let daarop dat dit nooit in totale isolasie en verwydering van hierdie aspekte kan geskied nie.)..
Dit kan/hoef nie primer daarop gerig te wees om 'nnormatiewe standaard daar te stel nie.
.. Taalbeplanning kan ~f vir 'n homogone ~f 'n hetero gene spraakgemeenskap uitgevoer word.
.. Taalbeplanning kan ter wille van 'n veelheid verskillende tale uitgevoer word; of ter wille van die bevordering van 'n plaaslike omgangstaal, ~f 'n literere skryftaal, of 'n amptelike taal, ~f 'n nasionale omgangstaal, of selfs 'n taal waarin oor kultuur- en volksgrense heen gekommunikeer moet word, ~f selfs ter wille van al die bogenoemde tale.
.. Taalbeplanning kan gerig wees op die taalsituasie van of 'n ontwikkelende taalgemeenskap of 'n ontwikkelde taalgemeenskap.
.. Taalbeplanning kan werk met taalprobleme wat ~f
streeksgebonde, of nasionaal, of selfs internasionaal van aard is.
.. Taalbeplanning kan byvoorbeeld met net een aspek van taal gemoeid wees, byvoorbeeld die leksikografie, of die vaktaalterminologie, of dit kan gerig wees op die totaliteit van 'n taal.
.. Ten slotte: taalbeplanningsaktiwiteite kan aan die een kant s6 klein wees dat dit nie nasionaal georganiseer hoef te word nie, maar andersyds kan dit taalprobleme op internasionale vlak hanteer.
Met die eerate oogopslag lyk dit dus of alle handelinge wat enigsens met taal gemoeid is, as taalbeplanning kan deurgaan, wat inderdaad die waarheid is.
Daarby kom di t voor of die organisasie rondom taalbe planning 'n losse struktuur vertoon.
Om die wetenskaplike aard van taalbeplanning te behou en geloofwaardigheid aan taalbeplanningsaksies te verleen, is dit van die allernoodsaaklikste belang dat
daar 0 n behoorlike teoretiese onderbou vir taalbeplanning
moet bestaan.
2.2.2 TERREINE VAN TAALBEPLANNING
Volgens Tauli (1974:60) bemoei taalbeplanning hom met aIle mondelinge en skriftelike vorme van on spesifieke taal of varH!teit die fonologie, morfologie, sintaksis, leksikon en ortografie.
Wanneer gelet word op aIle taalbeplanningsaksies in Ander lande, blyk dit dat die uitgebreidste terrein van taalbeplanning, ongetwyfeld di~ van die leks ikon is. In aIle lande is liggame in die lewe geroep om te Borg dat die terminologie byhou by die ontwikkelende kennisvelde.
2.2.3 TAALBEPLANNING VANHAAR DIE BBLANGSTBLLING? Taal is 0 n sosiale verskynsel en is daarom 0 n inherente
deel van menswees. Om di~ rede is taalbeplanning onafskeidbaar aan die mens verbonde. Dit is egter opvallend dat die werklike doelbewuste, fundamentele bemoeienis met taalbeplanning nog maar in sy kinderskoene staan, gesien teen die lang geskiedenis van die wetenskaplike bestudering van taal.
Haugen (1966:9) praat van die "mushrooming of language planning" - verwysende na die veelheid aktiwiteit wat rondom taalbeplanning begin bestaan het.
Dit kan aangeneem word dat taalbeplanning nog altyd gedoen is: die klem van aandag het net verskuif.
Oat daar oor al die jare heen bemoeienis met taal beplanning was, is seker. Kozelka (1984: 2) en Haugen
(1966:3) meen dat die antieke beskawings (Romeinse, Griekse en Arabiese ryke) hulle in 'n mate hiermee besig gehou het. Sedert die begin van die twintigste eeu het die Europese tale hulle op lukrake wyse met taalbeplanning besig gehou. oit is eers hierna dat taalkundiges bewus begin raak het van taalbeplanning as wetenskaplike dissipline.
Maar dit is maar die afgelope 25 tot 30 jaar (Fishman, 1983:381) dat daar op teoretiese begrondings en empiriese wyses met die dissipline omgegaan is. oie werklike begrip taalbeplanninq is vir die eerste keer in 1957 deur die Amerikaner, uriel Weinreich, gebruik (ou Plessis, L.T. 1985:2) toe hy 'n seminaar met dieselfde titel gere~l het. Taalbeplanning is in 1959 vir die eerste keer deur Einar Haugen, 'n Noorweegse taalkundige, in 'n akademiese publi kasie gebruik. Hy was ook die eerste persoon wat formele studie oor hierdie onderwerp onderneem het, en word allerwee as een van die grondleggers van taalbeplanning bestempel
(Rubin & Jernudd, 1971:ix).
In 1966 word in Warrenton, Virginia, die "Airlie House Conference" gehou, waar taalbeplanning vir die eerste keer op 'n linguiste-konferensie op die agenda is. Dit word in 1969 gevolg deur die konferensie oor taalbeplan ningsprosesse by die East-West Center in Honolulu, Hawaii. Volgens Fishman (1983:381) is die hoogtepunt van hierdie taalbeplanningsbewustheid, die International Research Project on Language Planning Processes wat in die jare 1969 tot 1972 plaasvind.
Die gevolg van hierdie byeenkQmste was 'n hele aantal publikasies:
*
die internasionale tydskrif, ~L=a~n~g~u~a~q~e~~P~r~o~b~l~e~m~s~~a~n~d~Language Planning~
*
'n Primere naslaanwerk vir taalbeplanners is in 1979 saamgestel onder redaksie van Rubin, J. en Jernudd, B.H., References for Students of Language Planning en is in Honolulu deur University Press of Hawaii uitgegee~*
taalbeplanning word in verskeie internasionale indekse en bibliografie~ opgeneem, bv. die LLBA.Taalbeplanning het ook in die Suider-Afrikaanse konteks neerslag gevind. Dit mag moontlik wees dat die Soweto gebeure van Junie 1976, waar die oorsaak van ontevredenheid aan Afrikaans toegedig word, in groot mate die bewustheid rondom taalbeplanning aangewakker het.
Du Plessis, L.T. (1985:3) voer aan dat die begrip taalbeplanning vir die eerste keer in 1980 in Suid-Afrika deur X.P. Prinsloo gebruik is. J.C. Steyn se Tuiete in eie taal, wat in 1980 verskyn het, is ook in 'n groot mate verantwoordelik vir die besinning rondom Afrikaans. Die laaste afdeling van hierdie werk word tewens aan taalbeplanning gewy.
Werke wat in die besonder handel oor die aktiwiteit van taalbeplanning vir Afrikaans, is:
*
Prinsloo, X.P. & Van Rensburg, H.C.J. (reds.). 1984.Afrikaans: Stand, taak, toekoms. Pretoria: HAUH.
*
Du Plessis, H. & Du Plessis, T. (reds.). 1987. Afrikaans en taalpolitiek. pretoria: HAUM.*
Deurlopende artikels in die Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde en ander Suid-Afrikaanse tydskrifte.*
In 1985 is 'n groot deel van die verrigtinge van die 21e Nasionale Xongres van die Linguistevereniging van Suid-Afrika aan taalbeplanning gewy. Na afloop hiervan het 'n geleentheidsuitgawe van die Suid-AfrikaanseTydskrif vir Taalkunde onder redaksie van K.P. Prinsloo verskyn wat in sy geheel oor taalbeplanning handel. * Alhoewel daar nie in suider-Afrika 'n sentrale taalbeplanningsentrum bestaan nie, lewer die RGN 'n wesentlike bydrae, in die vorm van navorsingsverslae en ander publikasies wat verskyn. Finansiering word ook deur die RGN verleen waar studies in verband met taalbeplanning onderneem word.
In di~ verband kan genoem word dat daar in 1987 'n
navorsingsverslag onder leiding van prof. Hans du Plessis verskyn het oor die stand van tale in
suidwes-Afrika/NamibH~.
Dr. G.K. Schuring van die RGN het in 1990 'n referaat gelewer oor taalbeplanning in Suid-Afrika waar hy teoretiese riglyne neerl~ vir taalbeleidsbepaling (sien paragraaf 5.6.2) •
*
'n Wesentlike deel van die LVSA-Kongres in 1990 in Stellenbosch, is gewy aan taalbeplanning vir 'n multitalige Suid-Afrikaanse konteks.Nagraadse studie wat onder andere oor taalbeplanning handel, is:
*
Van der Merwe, E.G. 1989. Die ontwikkeling, stand en toekoms van Afrikaans in SWA/Namibifi. Potchefstroom: PU vir CHO. (D.Litt.-proefskrif)*
Van Zyl, A. Die taalpolitiek van die FAR, met spesifieke verwysing na die tydperk 1976 - 1986. Durban: universiteit van Natal. (MA-verhandeling).Dit kan aangeneem word dat taalbedrywighede vir enige taal nog altyd elemente van taalbeplanning gehad het. Die klem van aandag het net verskuH: Waar die voorwaarde vroefir 'n goeie/suiwer taalgebruik was, is die taalbedrywighede oor die wereld heen vandag gerig op die amptelike daarstel van taalnorme.
Volgens Haugen (1966:9) is die klemverskuiwing bewerk stellig deur die werk van semi-staatsinstellings soos byvoorbeeld taalakademies. Tydens die Italiaanse Renaissance het taalakademies tot stand gekom wat On belangrike bydrae tot veral die vestiging van literatuurtaal in Europa gelewer het:
In Italie is die Accademia della Crusca gevestig
*
ter bevordering van Italiaans. is Academie
In 1635 die ~~~~~~F~r~a~n~9~a~i~s~e deur kardinaal Richelieu in Frankryk gevestig. Danksy die werk wat hier gedoen is, het on woordeboek van die Franse taal in 1694 verskyn.
*
*
Die Spaanse Akademie is in 1713 gevestig.*
Die Akademie in Swede is in 1739 gevestig.*
In Hongarye is On Akademie in 1830 opgerig.Dis belangrik om daarop te let dat bogenoemde akademies nie werklik on wetenskaplike aanpak in hulle bedrywighede gehad het nie, hoofsaaklik omdat hulle die sosiale, literere en akademiese elite-lae van die onderskeie volke verteenwoordig het. Die blote prestigewaarde om aan so on akademie te behoort, was van primere belang en hulle belangstelling in taal was bloot sekonder.
Wanneer die waarde van al die ou-dagse taalakademies ten opsigte van taalbeplanning bereken moet word, kan gese word dat dit duidelike prestigewaarde aan die werk van taalbeplanners verleen het.
Van die belangrikste werk ten opsigte van taalbeplanning, was leksikografies van aard, daarin dat hulle besig was met die daarstel van woordeboeke. Hulle verwysinqsraamwerk en hulle lewensuitkyk wat hulle besluite beYnvloed het, was baie eng en puristies (Haugen, 1966:11). Dit het
daartoe gelei dat taaluitbreiding eerder gelnhibeer as aangemoedig is.
Bogenoemde vorm van taalbeplanning is duidelik negatief van aard. Dis eers aedert die negentiende eeu dat daar van positiewe taalbeplanning sprake kan wees (Haugen, 1966:12). Dit het voortgevloei uit die behoefte wat ontstaan het om ortografiee vir nuwe opkomende tale te voorsien. Om in di~
behoefte te voldoen, moes die voertaal vir die opvoeding neergestippel word. Vir die eerate keer het dit ook gebeur dat taalkundiges die taal neerle waarin kreatiewe skryfwerk deur skrywers gelewer word (Haugen, 1966:13). Amptelike taalbeplanning het in die laat negentiende en vroeg twintigste eeu daarin bestaan dat besluite rakende taal geneem word, eers nadat deeglike taalnavorsing onderneem is.
Die taalbeplanning van die tweede helfte van die twintigste eeu word gedomineer deur die skep van nuwe woorde ter wille van die anelle uitbreiding van die tegnologie (Haugen, 1966: 14) . Verder word liggame deur regerings aangestel om navoraing te doen rakende die talesituasies in die verakillende lande.
2.2.4 TAALBEPLANHIHG AS KETEHSKAP
Dit gaan in hierdie afdeling oor die plek van taalbeplanning binne die vakdissipline van die linguistiek. Taalbeplanning het natuurlikerwys uit die Sosiolinguistiek ontstaan as teenvoeter om taalprobleme van ontwikkelende lande die hoof te bied (die studie van Einar Haugen, 1966, ten opsigte van die taalsituasie in Noorwe~, dien hier as voorbeeld) •
Prinsloo (1984a:138) sien taalbeplanning nie as afhanklike dissipline nie, maar as 'n interdissiplinere rigting wat hom bemoei met die sosiolinguistiek, politiek, ekonomie en onderwys.
Wanneer egter na die uitgebreide fundamentele begronding en struktuur van taalbeplanning gekyk word, word dit duidelik dat die interdissiplinere aard van taalbeplanning besig is om oor te gaan in di~ van 'n selfstandige vakdissipline (vergelyk die res van hierdie hoofstuk) binne die kader van die taalpolitiek.
2.2.5 DIB VERHOUDING: TAALPOLITIBK BN TAALBBPLAHHING
Taalpolitiek word breedweg gesien as die studie wat al die moontlike verwantskappe tussen taal en politiek bestudeer (Ou Plessis & Du Plessis, 1987:x). Anders gestel gaan dit in die taalpolitiek om die wisselwerking van taal en sosiale prosesse in hierdie geval is die sosiale proses dan die politiek.
Taalbeplanning kan op verskillende maniere binne die taalpolitiek tuisgemaak word: daar word argumente aangevoer dat taalbeplanning binne die pragmatiese deel van die taalpolitiek tuishoort waar dit oor taalbesluitneming en taalstrategieij gaan (Du Plessis & Du Plessis, 1987:xii). Dit blyk dus dat taalbeplanning binne die breij kader van die taalpolitiek vera I deel uitmaak van die taabesluit nemingsproses.
Nog nader omskryf word dit duidelik dat taalbesluit neming uiteindelik deur taalbeplanning voorafgegaan behoort
te word. En taalbeplanning behoort op sy beurt op taalbeleid uit te loop.
Let daarop dat taalbeplanning hoegenaamd nie gelykgestel kan word aan taalbeleid nie - eersgenoemde is baie meer as dit, daarin dat dit deur 'n uitgebreide wetenskaplike teorie gerugsteun word (Du Plessis, H. 1989:1).
Taalbeplanning is duidelik 'n politieke onderneming (Du Plessis, 1987: xiii) hierby kan dalk ter verduidelik gevoeg word: ' n taalpoli tieke onderneming, omdat taalbeplanning primer moet gaan oor die beplanning van taal. Dit wi! dus uiteindelik duidelik word dat taalbeplanning homself as deeldissipline binne die vakdissipline van die taalpolitiek tuismaak.
2.3 DEFINISIE VAN TAALBEPLANNING
Die belangrikheid van 'n definisie as vertrekpunt vir taalbeplanning Ie daarin dat die sosio-politiek toenemend s6 ' n groot rol in taalbeplanning speel, dat politici en ander arnptenare uiteindelik taalbeleide daarstel, en dat dit uit die hande van werklik teoreties onderlegde taalbeplanners geneem word.
Die belangrikheid van die teoretiese onderbou van hierdie subdissipline word verder onderstreep deur Tauli (1974:56) wat se dat die teorie van taalbeplanning as 'n wetenskap beskou moet word wat op metodologies-wetenskaplike wyse die beginsels, metodes en strategiee van taalbeplanning moet bestudeer.
'n Aantal definisies van taalbeplanners/akademici wat oor taalbeplanning besin, word vervolgens gegee en dan word uiteindelik afgesluit met 'n volledige definisie wat as vertrekpunt van di~ studie sal dien:
2.3.1 rISBMAH, JERHUDD & DAS GUPTA, PAULSTON
Taalbeplanning word tradisioneel beskou as die georganiseerde poging om oplossings vir taalprobleme op nasionale vlak te soek (Jernudd & Das Gupta, 1971; Fishman, 1973; Paulston, 1984:55). Rubin & Jernudd (1971: xvi) brei op hierdie definisie ui t deur te s4! dat taalbeplanning verder daarop gemik is om veranderinge in die taalgebruik/taalkode te weeg te bring.
Die bogenoemde definisies verwys na doelgerigte, georganiseerde aktiwiteite wat 'n poging aanwend om taalprobleme op nasionale vlak die hoof te bied. Die fokuspunte van aandag is gewoonlik die taalstruktuur of taalgebruik, of in sommige gevalle beide terreine.
2.3.2 RUBIN
Rubin (1984: 5) is van mening dat taalbeplanning altyd doelbewuste taalverandering in die oog het. Dit sluit onder andere die volgende dinge in:
*
Taalverandering behels hier 'n verandering in bf die kode bf taalgebruik van 'n spesifieke varHiteit, of in albei. Die taalverandering word deurgevoer deur liggame aan wie 'n mandaat verleen is om dit te doen.* Taalbeplanning begin Bodra 'n taalprobleem opgemerk of gerdentifiseer word.
* Belangrik is dat taalbeplanning van die begin af op taalprobleemoplossing gerig is en dat al die handeling van
sodanige taalbeplanning gerig moet wees om die beste oplossing vir die probleem te vind.
*
Taalbeplanning is altyd toekomsgerig. Oit bring mee dat die resultate van 'n moontlike taalbeleid reeds gespesifiseer moet wees, nog voordat enige taalbeplan ningsaksies geloods word.* Omdat daar 'n mate van risiko of onsekerheid aan verbonde is, moet taalbeplanning altyd ruimte laat vir herformulering van doelwitte na gelang van omstandighede wat dalk mag verander.
*
Belangrik is dat die daarstel van 'n taalbeleid, hoegenaamd nie impliseer dat outomaties met taalbeplanning gewerk word nie. Die taalbeplanner moet oor baie agtergrondinligting beskik en moet veral kan insien dat taalbeplanning ten nouste aan ander sosio-kulturele prosesse verbind is. Sodra taalbeplanning eensydig aan taalbeleid verbind word, loop die taalbeplanner gevaar om 'n een-sin taalbeleid daar te stel, wat nie behoorlik wetenskaplik begrond is nie. Die verhouding tussen taalbeplanning en taalbeleid is sodanig dat 'n behoorlike taalbeplanningsaksie taalbeleidstelling sal voorafgaan.2.3.3 COOPER
Cooper (1984:17) Bien taalbeplanning as 'n poging om veranderinge in taalstruktuur of veranderinge in taalgebruik
of
te bevorder of te verhinder. Daarbenewens Bien hy taalbeplanning ook as die begryp van die diffusieproses van taalvernuwing in die algemeen (sien paragraaf 2.12), en van kommunikatiewe vernuwing in die besonder (twee eienskappe eie aan lewende taleI . Onder kommunikatiewe vernuwing word 'n vernuwing ten opsigte van die ortografie, fonologie, morfologie, sintaksis en leks ikon van 'n sekere variijteit verstaan.Die wese van taalbeplanning Ie in die bevordering van vernuwing of die daarstel van bemarkingstrategiee, sodat dit uiteindelik kan lei tot die verandering van taalgedrag (Cooper, 1984:17). Dit mag ietwat vreemd klink om taalgedrag, taalstruktuur en taalgebruik as produkte van taalbeplanning te sien. Tog is daar is 'n saak voor uit te maak om taalbeplanning per se gelyk te stel aan die bemarkingsproses van byvoorbeeld 'n nuwe ontbytgraankos. Die verband tussen hierdie "produkte" IE! daarin dat verbruikers (of dit nou van die nuwe taal/varieteit of van die nuwe graankos is) oorgehaal moet wees van die voordele wat die nuwe produk vir hulle inhou.
2.3.' TAULI
Tauli (1974:56) definieer taalbeplanning op 56 'n manier dat dit as • n metodologiese aktiwiteit gesien moet word wat enersyds bestaande tale reguleer en vernuwe, en wat andersyds ook nuwe omgangs-, streeks-, nasionale of internasionale tale kan daarstel.
Taalbeleid van regeringskant af, word dikwels by taalbeplanning betrek.
2.3.5 GARVIN
Garvin (1974:69) brei uit op die engere taalbe planningsdefinisie van Rubin " Jernudd (1971 :xiii) waar gese word dat taalbeplanning bloot besluitneming oor taal insluit, en se dat nie net bloot taalveranderlikes in die besluitnemingsproses in berekening gebring moet word nie, maar ook nie-talige veranderlikes, soos die eko nomie, sosiologie, politiek, demografie en die psigologie.
Let daarop dat dit onjuis sou wees om net i§i§n van die bogenoemde veranderlikes uit te sonder as dat dit 'n
betroubare nie-talige veranderlike sou wees. Die
sosiale karakter van taal is van s6 'n aard dat dit 'n samespel van taal en al die bogenoemde elemente impliseer. Besluite wat ten opsigte van taalbeplanning geneem word, het 'n invloed op die talige veranderlikes van taal, maar word gedetermineer deur nie-talige veranderlikes.
Die suksesvol1e imp1ementering van die taa1be
planningbesluite berus eweneens op die inagneming van die nie-talige verander1ikes.
2.3.6 E. HAUGEN
Haugen (1969:287) definieer taalbep1anning as:
* die normatiewe werk van taa1akademies en -komitees,
*
a1le vorme van wat al1edaags bekend staanas taalku1tivering,
* al1e pogings tot taa1standaardisasie of -hervorming.
Haugen sien die sin en doe1 van taa1bep1an
ningsaksies s6 dat dit uiteindelik moet resu1teer in 'n taal of varieteit wat:
* a s ' n norm vir doe1treffende monde1inge gesprek en geskrewe werk kan optree;
*
'n voldoe nde uitdrukkingsmidde1 vir di~ mense kan wees wat dit gebruik (moet dus gedagtes s6 kan verwoord dat ook intensies daarmee oorgedra kan word);as 'n werktuig kan optree waarin wetenskap1ike,
*
2.3.7 KARAM
Karam (1974: 118) maak duidelik dat hy met 'n werks definisie vir taalbeplanning werk. Hy sien taal beplanning as die bestuursaksie wat taalkundige vernuwing inisieer.
2.3.8 HEUSTUPHY
Neustupny (1983:2) definieer taalbeplanning as sistematiese, teoretiese, rasioneel-korrekte en toekoms gerigte vorme of maniere van sosiale bemoeienis met taalprobleme.
2.3.9 VAH DER HERNE
Van der Herwe (1989: 1) definieer taalbeplanning as: "die doelbewuste manipulasie van 'n varii!teit of varieteite se vorm (struktuur) en/of funksies, met die doel om taalprobleme op te los".
Die aktiwiteit van taalbeplanning moet s6 wees dat die verandering wat weI plaasvind, in die rigting van die beplanner se keuse moet geskied. Taalbeplanning hoef egter nie noodwendig s6 te wees dat dit altyd taalverandering tot gevolg het nie. Taalbeplanning kan juis daarop gemik wees om 'n taal/variijteit onveranderd van geslag tot geslag oor te dra.
2.3.10 DU PLESSIS, H.
Du Plessis (1989:1) definieer taalbeplanning as 'n toekomsgerigte taalprobleemoplossingshandeling wat
doelbewuste taalverandering op die oog het en wat in die proses van oplossing daarmee rekening hou dat die doelwitte van taalbeplanning ook oorsaak en gevolg uit die omgewing van die taalprobleme moet verdiskonteer.
2.3.11 SAMEVATTIHO
Dit word ten slotte duidelik dat daar verskillende definisies vir taalbeplanning bestaan. Dit is opvallend dat daar eenstemmigheid bestaan oor die oplossing van taalprobleme. Dit val ook op dat die resente taalbeplanningsliteratuur die multidimensionele karakter van taal in berekening bring vir soverre dit die sosio-politieke en -kulturele omgewing waarin taalprobleme voorkom, in berekening moet bring in die taalbeplanningsproses. '
Vir die doeleindes van hierdie studie word die definisie van Du Plessis, H. (1989:1) as vertrekpunt geneem, omdat dit die vele fasette van taalbeplanning kernagtig saamvat.
2.4 'R SISTEMATIE8E BBSKRYHIHO VAH TAALBBPLARHINO
2.4.1 DIE TOEKOMSOBRIOTE KARAKTBR VAH TAALBEPLARNINO
Taalbeplanning geskied op s6 'n manier dat dit lei tot toekomstige veranderinge in taalvorm en/of -struktuur. Belangrik hier is die toekomsgerigtheid daarvan.
Om egter vir die toekoms te kan beplan, is dit belangrik dat taalbeplanners oak van taalbesluite van die verlede
kennie moet neem. Let weI: nie 'n veridealieering daarvan nie, maar 'n beoordeling van die bruikbaarheid daarvan.
Fishman (1984:43) se:
nplanning repeatedly requires both the selective abandonment as well as its selective ideolisation en reconciliation with the new ••• "
Die toekomsgerigte karakter van taalbeplanning Ie dus nie aIleen in die stel van doelwitte en die antiaipering van reslutate nie, maar pri~r in die verwerping en aanvaarding van taalbesluite van die verlede, en die versoening daarvan met die hede.
Meer as met ander tipes beplanning (staatkundig, ekonomies, opvoedkundig), vertoon toekomsgerigte taalbeplanning onlosmaaklike bande met die verlede. Taalbeplanning met sy bande met die verlede, vertoon volgens Fishman (1984:43 beplanning met nasionaliteits-karakter. Die beplanning geskied dua ter bevordering van 'n speaifieke taalgemeenskap se taalbelange. Daarteenoor vertoon nie-talige beplanning eerder 'n nasionale karakter. Hierdie nie-talige beplanning se nasionale karakter verwys na beplanning wat gerig op die bevordering in algemene landsbelang.
Al behou taalbeplanning bande met die verlede, vertoon die uiteindelike resultaat 'n baie sterk toekomsgerigte aard. Sukseavolle taalbeplanning resulteer uiteindelik in die daarstel van bevolkinga met 'n nuwe naam, met 'n nuwe doel voor oe, met 'n nuwe dryfkrag vir die daaratel van nuwe doelwitte wat naqestrewe moet word.
oit is nie belangrik dat die taal/varieteit wat nagestreet word, radikaal moet verskil van die taal waarin mense qrootgeword het nie. Fishman (1984:44) se al wat van werklike belang is, is die feit dat toekomsgeriqte taal
beplanning bevestiging moet wees van' n nuwe identiteit; van 0 n nuwe mag wat nuwe regeringsowerhede en nuwe
sprekers met mekaar op s6 'n manier verbind, dat hulle glo hulle was nog altyd verbonde.
In beoordeling van hierdie sterk ideologiese pleidooi, word dit duidelik dat taal deur en deur 'n sosiale gegewe is wat nie van sy sprekers losgemaak kan word nie. Hieruit spruit voort dat daarteen gewaak moet word om van taalbeplanning 'n politieke instrument te maak.
Die toekomsgerigtheid van taalbeplanning le gewoon in die feit dat probleme geYdentifiseer moet word wat opgelos moet word, en hulle word opgelos met inagneming van die van daar taalsituasie, doelstellings van. deur en die die imp doelgerigte lementering en nastrewe evaluering ~
En al hierdie dinge neem tyd. Daarby vertoon aIle tale ongeag van die feit of hulle groei of kwyn, 'n dinamiese karakter.
2.4.2 DIE GEORGAHISEERDB KARAK7BR VAH 7AALBBPLAHNING Alle soorte taalbeplanning behels ten diepste die bestuur van veranderinq. Die sukses van taalbeplanning word uiteindelik net gemeet aan die mate waarin die beplande verandering verwesenlik is, of waarin dit verhoed is.
Gestruktureerde verandering kan alleen plaasvind wanneer daar 'n mate van organisasie in die taalbeplanningsproses bestaan.
Oaar hoef nie 'n rigiditeit in die georganiseerdheid te wees nie, en die mate van organisasie kan selfs verskil (Paulston, 1984:55). Streng georganiseerde en gesis tematiseerde daarstel van doelwitte, middele en die voorspelling van die gevolge, wat dikwels as voorwaarde vir suksesvolle taalbeplanning gestel word, is vandag eerder die uitsondering as die reEH in die taalbe planningspraktyk. Dalk is dit ook rede dat die resultate van taalbeplanning nie altyd duidelik te identifiseer is nie?
Aan die ander kant gebeur dit eerder dat taalbe planningsbesluite lukraak op politieke en ekonomiese gronde geneem word, en gewoonlik die sentimente van die regerende party van 'n land weerspieEH. oit is al deur die geskiedenis bewys dat besluite rakende taalaangeleenthede deurlopend deur die verloop van 'n volk se geskiedenis geneem word. Van werklike doelwitstelling en -bereiking is daar nie sprake nie.
En dit is as gevolg van di~ lukrake houding dat dit moeilik is om te besluit of taalbeplanningsaan geleenthede werklik tuishoort onder taal, politiek, ekonomie, sosio-kultuur of selfs godsdiens.
Om hierdie rede word sterk standpunt ingeneem dat, ter wille van die identifikasie, analise en oplos van taalprobleme, allereers bepaal meet word of hulle werklik tuishoort binne die taalraamwerk en of die taalsituasie nie bloot simptomaties is van sosio-kul turele probleme van die tydsgewrig nie. Eers nadat di~ verhouding bepaal is, kan op 'n behoorlike georqaniseerde werkwyse vir taalbeplanning besluit word.
2.4.3 DOELSTELLINGS VAN TAALBEPLANNING
Die belangrikheid van duidelik omlynde doelstellings binne die taalbeplanningsproses, Ie daarin dat wanneer geen gestruktureerde doelstellings bestaan nie, die pro bleemoplossende pogings nie suksesvol kan verloop nie, omdat daar geen meetinstrument daarvoor geskep is nie. Wanneer taalbeplanning byvoorbeeld ,Htyd gekoppel gesien word aan die oplos van 'n sosio-politieke probleem van een of ander sosiale groep, loop die taalbeplan ningspoging gevaar om as blote politieke instrument in die hande van nie-taalkundiges te beland.
Kortom: doelwitbepaling is van kardinale belang vir die suiwere verloop en suksesvolle evaluering van taalbeplanning.
Voordat daar egter met die stel van doelwitte begin word, moet daar klaarheid oor sekere voorwaardes vir doelwitstelling bereik word (Nahir, 1984:297):
" Verskillende doelwitte kan tegelyk nagestreef word en hulle moet nooit as onderling uitsluitend gesien word nie. Waar daar dan velerlei doelwitte geYdentifiseer word, kan dit waarde he om sekere doelwitte as primere doelwitte en ander as sekondere doelwitte te bestempel. Dit is selfs ook moontlik dat daar oorvleueling tussen die verskillende doelwitte kan bestaan
Die stel van taalbeplanningsdoelwitte moet
"
gekoordineer word. Indien moontlik, moet slegs een instansie binne 'n sekere spraakgemeenskap verant woordelikheid aanvaar vir die stel van taalbe planningsdoelwitte en die implementering en evaluering
daarvan, aangesien teenstrydige doelwitte deur verskillende instansies gestel kan word.
*
Taalbeplanningsdoelwitte moet nooit as statiese entiteite gesien word nie. Afhangende van die sosiale omstandighede is In voortdurende herformulering van die doelwitte nodig.In aansluiting by die belangrikheid van behoorlike doel witbepaling, verdeel Rubin (1984:8) taalbeplanningsdoelwitte in drie algemene kategoriee:
*
talige doelwitte,*
semi-talige doelwitte,*
ekstra-talige doelwitte.TALIGE DOELWITTE word suiwer deur die taalsituasie gemotiveer. Omdat taal 'n sosiale gegewe is wat onlosmaaklik aan sy sprekers verbind is, is dit moeilik om blote linguistiese doelwitte vir taalbeplanning daar te stel. Derhalwe kan di~ kategorie nooit aIleen in berekening gebring word by taalbeplanning nie.
SEMI-TALIGE DOELWITTE word gemotiveer wanneer die
noodsaak vir taalbeplanning nie op suiwer taalkundige oorwegings aIleen gemaak kan word nie, maar wanneer sosio-politieke oorwegings ook in berekening gebring word. Volgens Rubin (1984) trek die taal gewoonlik nie aIleen die voordeel wanneer semi-linguistiese doelwitte daargestel word nie, maar ook ander sosiale prosesse verbonde aan die taalgemeenskap wat deur die taalbeplanning geraak word. As voorbeeld van taal beplanning wat op grond van semi-linguistiese oorwegings geneem is, noem Rubin (1984:8) die voorbeeld van die
Russiese besluit dat etniese tale voortaan in die volkseie Siriliese ortografie weergegee word, en nie meer
in die volksvreemde Romeinse ortografie nie. Die voordeel wat die taal uit hierdie onderneming trek, is dat moedertaalsprekers nie maer nodig het om 'n nuwe ortografie aan te leer nie. Die politieke voordeel is dat mense aangemoedig word om eerder werke in die volkseie ortografie te lees, as di~ in ander Wes terse tale.
EKS:t'RA-:t'ALIGE DOELHU'TE kom ter sprake wanneer taalbeplanning geYnisieer word, selfs waar geen taalprobleme geYdentifiseer kan word nie. Gewaande taalprobleme word geskep sodat ander nie linguistiese doelwitte bereik kan word. As voorbeeld hiervan, noem Rubin (1984: 9) die geval van die Hausataal waar twee verskillende spellingstelsels bestaan, bloot om die nasionale verskille van hiedie mense uit te buit. Ook in Rusland het dit gebeur dat verskillende Turkse weergawes vir dieselfde klank opgeteken is, suiwer om die politieke affiniteite van sommige van die sprekers uit te buit.
Die waarde van Rubin se driedeling met betrekking tot doelwitstelling
Ie
daarin dat die evalueringsfase meer sin het. Wanneer doelwitte nie duidelik geformuleer word nie (dit maak nie saak in watter van bogenoemde drie kategoriee dit val nie), kan die uiteindelike sukses/mislukking van 'n taaibeplanningsonderneming hoegenaamd nie bepaal word nie.Let ook daarop dat dit amper onmoontlik is om bloot een doelwit te he wat 'n taaibeplanninqsproqram aan die gang sit. Baie ondernemings, baie mense en 'n veelheid
van doelstellings is gewoonlik nodig om 'n enkele projek se sukses te waarborg.
Baie belangrik is die feit dat doelwitbestuur dwarsdeur die hele taalbeplanningsonderneming m6~t plaasvind.
Volgens Fishman (1984:44 e.v.) is dit moeilik om die doelwi tte van taalbeplanning al tyd op die man af te omskryf. Die doelwitte wat hy onderskei, is:
*
ontwikkeling, * modernisering,*
verwesterliking.Die waarde van bogenoemde doelwitte is dat werklike taalverandering daardeur gemonitor kan word. ott bly egter moeilik om doelwitbepaling binne taalbeplanning in waterdigte kompartemente te plaas. oi t is duidelik dat ONTWIKKELING as doelwit by ontwikkelende tale mag geld, maar dis moeilik om werklik 'n onderskeid tussen MOOERNISERING en VERWESTERLIKING ten opsigte van ontwikkelde tale tref.
ontwikkeling as taalbeplanningdoelwit verwys byvoorbeeld na die uitbreiding van woordeskat deur nuutskeppinge. Verwesterliking impliseer gewoonlik meer v~rreikende taalbeplanningsaktiwiteite, byvoorbeeld op die terrein van die ortografie, skryfstelsel en selfs hoflikheidsvorme.
Die waarde van hierdie patroonmatigheid van die verskillende doelwitte ten opsigte van taalbeplanning
Ie
daarin dat dit uiteindelik die meting van suksesvergemaklik. Verder kan wyd uiteenlopende tale se taalbeplanningsprojekte met mekaar vergelyk word en vergelykbare resultate kan verkry word.
Ray (1960) se dat enige taalbeplanningprojek drie doelwitte in die oog moet hou:
* effektiwiteit, * rasionaliteit, * algemeenheid.
EFFEKTIWITEIT verwys na die mate waarin die taalgebruiker die voorgestelde taalverandering sy eie maak. Dit kom daarop neer dat die voorgestelde taalvorme maklik en ekonomies moet wees om te gebruik. Let daarop dat hierdie effektiwiteit nie daarom gaan dat taalvorme noodwendig kort moet wees nie.
RASIONALITEIT dui die mate waarin 'n taal die eise van sy tyd vir intellektuele uitdrukkingsvermoe kan bevredig, aan. Daar moet verder ook gewaak word daarteen om nie meer w66rde as idees te skep nie.
ALGEMEENHEID het te make met 'n individuele spreker se verhouding tot sy gespreksgenote. Nuwe vorme wat deur taalbeplanning daargestel word, moet bevestigend van 'n spreker se selfagting wees en moet hom toelaat om suksesvolle kommunikasie binne gespreksverband te bewerk.
Wanneer Ray se doelwitbepaling hierbo krities onder die loep geneem word, wil dit voorkom of ons hier met sodanige abstrahering te make het, dat hierdie riglyne nie in konkrete doelwitte vergestalt kan word nie.
Daarenteen moet on thou word, dat waar teorie en praktyk (selfs ten opsigte van doelwitbepaling) vir taalbe
planning nie bymekaar uitgebring kan word nie, daar nie van werklike taalbeplanning sprake kan wees nie.
Nahir (19B4:295) spreek kritiek teen internasionale taalbeplanners in die algemeen uit, deur te se dat dit wat hulle (o.a. Haugen, Fishman) as doelwitte sien uiteindelik niks meer is as die stappe ("processes involved" ) van taalbeplanning is nie.
Hy (Nahir, 19B4: 297) waarsku dat daar moeite gedoen moet word om taalbeplanningsaktiwiteite en taalbeplanningsdoel witte uit mekaar te hou. Dit gebeur baie maklik dat eenderse aktiwiteite tot verskillende doelwitte kan lei prakties gesien, kan gese word dat presies dieselfde dinge gedoen kan word, ongeag of die taalbeplanners taalherlewing of taalhandhawing in die oog het.
Nahir (19B4:299 e.v.) identifiseer elf doelwitte wat gestel kan word by die aanvang van taalbeplan ningsaktiwiteite:
1. TAALSUIWERHEID kan twee dinge impliseer:
1.1 Eksterne suiwerheid wat daarop gemik is om 'n sekere taal van buite-invloede te beskerm. Dit wi! veral wal gooi teen oormatige leenwoorde wat in tale opspring. 1.2 Interne suiwerheid behels die beskerming van die bestaande standaardtale wat op 'n gegewe stadium gebruik word teen afwykings wat spruit uit die nie normatiewe gebruik van die kode.
2. TAALBERLElfIRG is 'n poging wat aangewend word om 'n taal met min moedertaalsprekers sodanig te laat herleef,
dat dit sy plek kan inneem en volstaan in kommunikatiewe prosesse. 'n Suksesvolle voorbeeld van hierdie taalbeplanningsdoelwit vind ons veral in Israel. Oaar bestaan egter sekere voorwaardes voordat taalherlewinq as taalbeplanninqsdoelwit qestel kan word: daar m6!!it 'n ou taal wees wat moet herleef en daar moet sterk historiese en kulturele atfiniteite met die ou kultuur in die spraakgemeenskap waarneembaar wees.
3. TAALHERVORMING is . n doelbewuste veranderinq ten opsigte van sekere aspekte van taal wat daarop gemik is om die gebruik van die taal te verqemaklik.
Dis belanqrik dat taalhervorming hier in 'n eng sin verstaan word: dit qaan veral daarom dat taalgebruik in 'n sekere riqting gestuur of qerig word. uiteraard sal hierdie rigtinq baie sterk beYnvloed word deur tydsgebonde ideologiese, politieke en kulturele oorwegings.
4 . TAALSTANDAARDISASIE het direk te make met die status van 'n taal. oit is daarop qemik om 'n streeks- of ander variant tot taal met ho~ funksies verhef te kry. Let daarop dat selfs 'n uitheemse taal as amptelike taal van
'n sekere land aangewys kan word.
Taalstandaardisasie as taalbeplanningsdoelwit geniet wereldwyd (veral in die ontwikkelende lande in Afrika en Asie) qroot aandag.
Alvorens , n sekere variant of taal tot ampstaal verhef word, moet 'n sewetal oorweqinqs bekyk word:
* die demografiese verspreiding en taalsosioloqie van die tale/variante onder oorweging,
* die afqelope geskiedenis van die linguistiese situasie veral wat die opvoedkunde en literatuur betref,
*
die inherente struktuur en moei1ikheidsgraad van die betrokke taa1 soos deur taa1kundiges beskryf,*
die po1itiese, sosia1e, ekonomiese en ku1turele situasie in die land,*
die organisasie en struktuur van die opvoed kundige ste1se1s in die land,*
die finansiile imp1ikasies van 'n moontlike taa1verandering,die mate van meedoi:inloosheid wat 'n regering sal
*
toon wanneer taa1bes1uite geYmplementeer moet word.
5. rAALVERSPREIDIHG dui die poging aan wat aangewend word om die aantal taalgebruikers van 'n sekere taa1 uit te brei ten koste van' n ander taal. Die wese van taalverspreiding as taalbeplanningsdoelwlt HI dus in die hele kwessie van taalverskuiwing, maar met die verskil dat taalgebruikers deur pogings van buite (met ander woorde wat deur taalbeplanningsorganisasies aangewend word) omgehaal word om 'n ander taal as eerste taal te gebruik.
Politiese oorwegings in veral twee- en mult1talige situasies speel hier 'n kardinale rol, omdat die keuse van ampstaal dikwels val op die taal wat as voertuig dien van 'n regering se gevoel van politieke uniformiteit.
6. LEKSlKALE MODERHISASIE behels die skep van nuwe woorde wat 'n taal in staat stel om in pas te bly met die snel-ontwikkelende tegnologie. Hierdie taalbeplanningsdoelwit moet as gevolg van internasionale verhoudings, massakommunikasie, verbindingsnetwerke en die gevolglike mate waarin begrippe van ander tale oorgeneem word, wereldwyd prioriteit geniet.
7. rSRMIHOLOGIBSB SrAHDAARDISBRIHG. Die skep van 'n
eenvormige terminologiese woordeskat wat verwarring moet voorkom, veral ten opsigte van die natuurwetenskappe
en tegnologie, kan as taalbeplanningsdoelwit gestel word. Net soos met die voorafgaande doelwit (leksikale modernisasie) is terminologiese standaardisasie In taalbeplanningsdoelwit eie aan gevestigde standaardtale. 'n Ander aktiwiteit wat kan spruit uit terminologiese standaardisasie as taalbeplanningsdoelwit, is begripsom skrywing waar nuwe begrippe gedefinieer moet word.
8. STILISTIESE VEREEHVOUDIGIHG dui op die vereen voudiging van taalgebruik ten opsigte van die leksikon, grammatika en styl sodat dubbelsinnigheid (veral in die kommunikasie tussen professionele persone en leke) uitgeskakel kan word.
9. IHTERLIHGUALE KOMMUHlKASIE as taalbeplanningsdoelwi t dui op die bevordering van linguistiese kommunikasie tussen lede van verskillende taalgemeenskappe, deur 6f 'n kunsmatige taal (bv. Esperanto, Fanakalo) 6f deur 'n internasionale taal van algemene kommunikasie (bv. Engels) as lingua franca te gebruik.
10. TAALBEHOUD as taalbeplanningsdoelwit behels die behoud van 'n sekere taal 6f as kommunikasiemedium, 6f as kulturele medium, 6f as wyse waardeur 'n groep se identiteit uitgedruk word wanneer sy status deur politieke, sosiale, ekonomiese of opvoedkundige sake bedreig word. Bier word twee soorte behoud aangetref:
10.1 Die behoud van dominante tale. Bierdie doelwit word algemeen aangetref binne taalgemeenskappe wat deur ander tale bedreig word ten spyte van die feit dat die spesifieke taal In groot taalgemeenskap het en deur die grootste groep mense gepraat word. Die bedreiging is gewoonlik ekstern van aard en spruit uit tegnologiese, politieke, akademiese of ekonomies geYnspireerde oorwegings.
