Welkom terug bij het E&I-domein!

(1)

Welkom terug bij het E&I-domein!

TB142Ea

(2)

Analyse van Energiesystemen

Docent:

Dr.ir. Gerard P.J. Dijkema

kamer a.3.260;

g.p.j.dijkema@tudelft.nl

Docent / module manager:

ir. L. Stougie kamer a.3.320

l.stougie@tudelft.nl

(3)

Samenleving: duurzame e-voorziening

schoon, beschikbaar, betaalbaar en betrouwbaar

TB142Ea: “de energievoorziening”, energie-systeemanalyse, energietechnologie

Energie-systeem

(4)

Elektriciteitsvoorziening

• Security-of-supply

• voorraden olie, gas, kolen zijn eindig

• en veelal geconcentreerd in geopolitiek instabiele regios

• Andere typen bronnen:

• controversieel (nucleair, waterkracht, schaliegas)

• of ruimtevragend (zon, wind)

• Actueel:

• ontwikkeling aardgasopslag, LNG, schaliegas

• bouw van grote windparken

• (Concentrated) Solar Power; PV

• blauwe energie

• biomassa, bio-fuels

• “clean coal” – kolenvergassing, carbon capture

• Maar ook: conventionele elektriciteitscentrales in aanbouw

(5)

Glastuinbouw

• Nodig

• licht

• warmte

• koeling

• water, CO2

• Traditioneel

• elektriciteit net

• boiler warmte, CO₂

• WKK idem, netgekoppeld

• grondwater osmose gietwater + brijn

• bodem: koeling

• Recent

• CO2infrastructuur

• warmte/koude opslag

• import/export van warmte?

• LED’s, groene elektriciteit?

(6)

Technisch systeem

Modern energiesysteem (ontwerp)

bron: Barney et al. (2010)

(7)

Analyse van dit energiesysteem

Vragen

bron: Barney et al. (2010)

• Aardgasgebruik tomatenteelt?

• Typische teler (12 [ha])

• Nederland (500 [ha])

• Gerelateerde CO

₂

emissie?

• Hoeveelheid elektriciteit

geëxporteerd naar het net?

• Hoeveel huizen te verwarmen?

(8)

Infrastructuur – verbinding, vernetting

• biedt flexibiliteit

(9)

Analyse van Energiesystemen

Dit college:

• Verbinding met ‘Centrale themas’ E-domein:

>“denken in systemen”<

>”chemie is overal”<

> industriële inrichting van onze energievoorziening<

• Overzicht & inrichting van de Module

• Plaats TB142Ea in het E-domein onderwijs

(10)

Industriële samenleving en energie

- een (eco)systeemperspectief

• the maximum power principle:

“those systems that survive competition do so by developing more power inflow and using it best to

meet the needs of survival” (Peet, 1992)

• 7000-5000 jaar geleden: landbouw; veehouderij

• 200-300 jaar geleden: fossiele grondstoffen

• 21

^e

eeuw?

(11)

Industriële samenleving en energie

- een (eco)systeemperspectief

• parallel: ontwikkeling technologie

• 1781: James Watt verbetert Newcomen’s (1712) stoommachine

• 1852: uitvinding raffinage van kerosine uit aardolie

• 1859: eerste “moderne” oliebron, Titusville, Pennsylvania

(12)

Economic system

Industrial society

- agriculture; industry;

services; ICT

Industriële samenleving en energie

- een (eco)systeemperspectief

agrarische samenleving  lokale omgeving industriële samenleving  mondiale omgeving

energy & water infrastructure;

climate

(13)

Systeemdenken en chemie

Voorbeeld

(14)

Systemen en chemie - voorbeeld

In de zomer van 1999 werdt Delft opgeschrikt door de breuk van een melasse-opslagtank bij DSM-Gist;

30.000 kuub [m³] melasse was niet meer op het terrein te houden (!)

Woordvoerder DSM-Gist, reagerend op bezorgde buurtbewoners:

“melasse is een volstrekt onschadelijk biologisch materiaal. We verwachten dat de kleine

hoeveelheid die in een der Delftse Grachten is terecht gekomen geen probleem zal

opleveren”

Melassetanks

Bron: www.vam.at/vamde/images/agrana_1.gif

Melasse

Bron: www.nordzucker.de/084_futter/images/melasse.jpp

(15)

Systeemdenken + chemie (2)

… Een dag later dreven er honderden dode vissen in de gracht!

... hadden we dit kunnen voorzien?

Dode vissen

Bron: www.diasporamacaense.org/Dead%20Fish.jpg

(16)

Systeemdenken + chemie (3)

… Een dag later dreven er honderden dode vissen in de gracht!

... hadden we dit kunnen voorzien?

... Ja! met

domeinkennis, systeemdenken + chemie!

Dode vissen

(17)

Systemen en chemie – voorbeeld Melasse

• Melasse is een stroopachtig produkt

• Onstaat bij de productie van suiker (uit suikerriet of suikerbiet)

• Samenstelling:

Melasse

Bron: www.nordzucker.de/084_futter/images/melasse.jpp

Stof [gew.%]

Saccharose 50

Water 20

Organische zuren, anhydriden

6

Zouten, metalen 6

Overig 18

LHV ± 18 [MJ/kg]

Saccharose

Bron: http://nl.wikipedia.org/wiki/Sucrose

(18)

Systeemdenken + chemie (3)

1) in de grachten vinden we vissen en

ander waterleven dat afhankelijk is van zuurstof (O₂)

2) melasse = organisch restprodukt suiker produktie; alg. verhoudingsformule _± CH₂O

3) water + melasse + micro-organismen

=> rotting; een natuurlijk proces dat zuurstof uit het water verbruikt;

(verbrandings)-reactie

bijv. CH₂O + O₂--> CO₂ + H₂O

Waterleven

Bron: http://www.vnmw.nl/poeleninventarisatie.html

(19)

Systeemdenken + chemie (2)

Een gracht is – op de korte termijn – te beschouwen als een gesloten

systeem voor zuurstof Waarom?

Gracht in Delft

Bron: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:2005- 06_Delft_Gracht_02.JPG

(20)

Systeemdenken + chemie (2)

Een gracht is – op de korte termijn – te beschouwen als een gesloten

systeem voor zuurstof:

- Diffusie lucht water is traag - Verhouding (oppervlakte water-

lucht) en watervolume is klein ---

De hoeveelheid zuurstof in water is relatief klein (11.3 [mg/l] bij 10 ^oC)

Gracht in Delft

Bron: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:2005- 06_Delft_Gracht_02.JPG

(21)

Systeemdenken + chemie (3)

1) vissen en ander waterleven is afhankelijk is van zuurstof (O₂)

2) water + melasse + micro-organismen

=> rotting

bijv. CH₂O + O₂--> CO₂ + H₂O

3) Delftse Gracht is een gesloten systeem voor zuurstof

4) Hoeveelheid zuurstof in water is klein Voorspelbaar resultaat:

De hoeveelheid zuurstof in het water raakt uitgeput door de rotting, en de vissen zullen sterven

Dode vissen

(22)

Inrichting van de module TB142Ea

(23)

Analyse van Energiesystemen

Leerstukken (1)

• Kaartkennis van thermische centrales

• Herkennen en benoemen van energietransformaties

• Verdieping systeemdenken naar energiesysteemanalyse:

• Systeemdecompositie en –

karakterisering t.b.v. opstellen van energiesysteemdiagrammen

• Eenvoudige warmteleer t.b.v.

energiesysteemanalyse

Kolencentrale, Huaneng Beijng China Bron: http://www.industcards.com/st-coal-china-beijing.htm

(24)

Analyse van Energiesystemen

Leerstukken (2)

• Inrichting, werking en analyse van thermische centrales:

• Aardgas/steenkoolcentrales,

warmtekrachtcentrales, kerncentrales, CSP, waste-to-energy

• Grondstoffen voor en milieueffecten van energieconversie:

• Kaartkennis en karakterisering van energievoorraden

• Emissies en luchtverontreiniging

Schoorstenen van kolencentrale, Champaign, Illinois Bron:

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2f/Smoke stacks_3958.jpg/1280px-Smokestacks_3958.jpg

(25)

Analyse van Energiesystemen

Thermische centrales

De 300 grootste elektriciteitscentrales (qua elektriciteitsproduktie, [MWh], in Noord-West Europa Bron: Enipedia, http://enipedia.tudelft.nl/wiki/Europe/Powerplants

(26)

Analyse van Energiesystemen

Leerstukken (3)

• Koolstofkringlopen en klimaatsysteem

• Energiebalans aarde

• (Versterkt) broeikaseffect

• Broeikasgassen

• Snelle koolstofkringloop

• Klimaatverandering

• mitigatie en adaptatie e-voorziening

• Hydrologische kringloop

• Kringloop

• Relatie met energie en klimaat

Energy Efficiency, Climate Change and the City of London

Bron: http://www.eecuk.co.uk/energy-efficiency-climate-change- and-the-city-of-london/

(27)

Analyse van Energiesystemen

Leerstukken (4)

Scherpte

& Integratie

• Methoden voor begrip en analyse van systemen in het E- domein

• Systeemdenken, systeemdecompositie

• Energiesysteemanalyse

• Massa- en energiebalansen

• Massa-en energieconversie

• Chemie: boekhouden met atomen en moleculen

• Chemie en eenvoudige thermodynamica

• Modellen voor chemische binding

• Modellen voor chemische reactie

• Gebruik, overeenkomst en verschillen voor analyse ‘human’

systems, vs. 'natural' systems (milieu), en hun interactie.

Begrip & Analyse

<Gereedschapskist>

(28)

Leerdoelen – TB142Ea

• Elementaire ingenieurskennis en vaardigheden

• (1) Systeemanalyse > “alles is een systeem<

• (2) Chemie: >“chemie is overal”<

• (3) Thermodynamica > “wetten voor energieconversie”<

• (4) Toepassen (1) + (2) + (3) voor de analyse, oplossing van ongestructureerde problemen

• toepassing systeemanalyse

• formulering oplossingsstrategie

• gebruik chemie & thermodynamica

• keuze & combinatie van de juiste ‘tools’

Bron: http://www.typesofengineers.org//

(29)

Uitwerking leerdoelen

TB142Ea

• Er wordt zowel kwalitatief als kwantitatief ingegaan op de stof. Methoden en modellen worden aangereikt voor analyse van

energiesystemen.

• Doel is vaardigheid in probleemanalyse en – oplossing te krijgen, door het werken met (oefen)gaven.

• kwalitatief: kaartkennis

• kwantitatief: energiesysteemanalyse

(30)

Afrekenen: toetsen & tentamen

Wat?

• kwalitatief: beheersen kaartkennis

• max. 25% van het te behalen aantal punten

• kwantitatief: hanteren van de gereedschappen

• “begrijpen/analyseren“

• problemen & vraagstukken oplossen

• mythes doorprikken c.q. standpunten cijfermatig onderbouwen

• min. 75% van het te behalen aantal punten

• Trits: ‘Kennis’ > ‘Toepassing’ > ‘Inzicht’

Bron: http://www.justsemir.nl/hoe-overleef-ik-tentamens/

(31)

Afrekenen: toetsen & tentamen

Hoe?

• Eerste deeltoets

• Alléén meerkeuzevragen

• Tweede deeltoets:

• meerkeuzevragen (3/7 deel) en open vragen (4/7 deel)

• Tentamencijfer: gecombineerd deel I en II, gewogen

• Voldoende:

• Totaal gewogen resultaat is 6 of hoger;

• Beide deeltoetsen: resultaat is 5 of hoger

• Meerkeuzedeel toets II: minstens 50% is correct beantwoord!

Bron: http://www.hard-

c.com/2011/07/18/maandagmorgenhumor- meerkeuzevragen/

(32)

Ten slotte

Uitwerking leerdoelen – TB142Ea

• De context van energietechnologie en -systemen wordt gevormd door :

• milieu-effecten en milieucompartimenten

• schaalniveaus: locaal, regionaal, nationaal, mondiaal

• beschikbare technologie en systemen, innovatie

• Energie-economie, energiebeleid, energiebelangen

• regelgeving nationaal, EU, VN

• ... en de samenhang daartussen

• Hierover een bonusvraag bij deeltoets 2

Slufter, Rotterdam

(33)

Energie en menselijk handelen Voorbeeld Systeembenadering

Warmte-Kracht Koppeling (WKK)

(34)

WKK-Centrale / Systeem

• In de jaren ‘90 vorige eeuw (!) …

• .. zijn veel zgn. Warmte/Kracht Centrales gerealiseerd

• om te voldoen aan …

• Warmtebehoefte

• industrie

• stadsverwarming

• kassen

• Elektriciteitsbehoefte

• industrie

• huishoudens Warmte-Kracht Centrale Rijnmond Energie

http://www.hoogvliet.org/00-meer2004/01-januari/19-energiecentr.htm

(35)

WKK-Centrale / Systeembenadering

• Technologie:

• Gasturbine (GT) voor omzetting aardgas --> elektriciteit

• Ketel ('boiler') voor productie stoom/warm water uit restwarmte

• Systeem (?)

WKK GT Boi-

ler

Warmte-Kracht Centrale Rijnmond Energie

http://www.hoogvliet.org/00-meer2004/01-januari/19-energiecentr.htm

(36)

WKK-centrale / systeemdiagram

• systeem elementen

• systeemgrens

• inputs en outputs

• 'verbinden' systeem en (fysieke) omgeving

Context

Interface met Omgeving

Systeemgrens

WKK

Aardgas

Elektriciteit

Warmte CO₂

Lucht

GT Boi- ler

(37)

WKK-Centrale / Analyse

•

Technisch systeem

• Massabalans / Eenvoudige chemie: bereken CO₂ emissie

• Energiebalans: Aardgas consumptie en kosten per kWh

• Technologie / thermodynamica: maximaal rendement

WKK

Aardgas

Elektriciteit

Warmte

CO₂

Lucht

GT Boi- ler

(38)

WKK-Centrale / Context

• is de bouw van een WKK een voorbeeld van schone of ‘groene’ technologie met positief effect voor het milieu?

Context

Systeemgrens

WKK

Aardgas

Elektriciteit

Warmte CO₂

Lucht

GT Boi- ler

(39)

WKK-Centrale / Context

• is de bouw van een WKK een voorbeeld van schone of ‘groene’ technologie met positief effect voor het milieu?

• milieueffect op lokaal niveau negatief;

• inpassing in nationale infrastructuur elektriciteit:

• bijdrage aan (inter)nationale CO₂ doelstelling

Context

Systeemgrens

WKK

Aardgas

Elektriciteit

Warmte CO₂

Lucht

GT Boi- ler

(40)

WKK-Centrale / Context (2)

• de energiesector levert goederen cq.

dienst(en) aan elke sector van de economie

• de WKK centrale heeft minder fossiele grondstoffen nodig t.o.v. aparte

productiesystemen voor warmte en kracht (elektriciteit) (hoe ziet zo’n alternatief systeem eruit?)

• Veronderstelling: de WKK is zo ontworpen dat ze optimaal aan twee typen vraag kan voldoen: (1) warmte (lokaal warmtenet); (2) kracht

(nationaal elektriciteitsnet)

• milieu en economie worden bepaald door technische limieten, technologie-keuze én systeem-ontwerp

Context

Systeemgrens

WKK

Aardgas

Elektriciteit Warmte CO₂

Lucht

GT Boi- ler

(41)

Micro WKK en netwerken

• Technische karakteristiek

• 12-15% elektriciteit

• +/- 70% warmte

• Netwerk verbindingen

• Aardgas

• Elektriciteit

• ICT – Smart Meter

• Consequenties voor inrichting gebouw

• Decentraal: consequenties voor infrastructuren & besluitvorming

• CO₂ credits?

• Afrekening verbruik van cq.

levering aan het net?

• Etc.

(42)

Micro Warmte-Kracht breekt door?

Om het echt warm van te krijgen

Ruud van Marion, NRC Handelsblad, 26-01-2007

“Er komt een nieuwe generatie cv-ketels aan, een generatie die meer kan dan alleen water opwarmen. De cv-ketel van de toekomst heeft namelijk een stirlingmotor. De hoogrendementsketel van uw cv-installatie, hoe modern ook, kan binnenkort op de schroothoop.

Enatec, een samenwerkingsverband van Eneco en ECN in Petten, brengt een nieuwe warmtekrachtinstallatie vanaf 2008 op de Nederlandse markt. De nieuwe cv wordt met aardgas gestookt en haalt net zoals een gewone hr-ketel een rendement van 98,5 procent. Maar daarvan wordt 14

procent gebruikt om met behulp van een stirlingmotor elektriciteit op te wekken. En dit systeem genereert stroom met een ongehoord hoog rendement.

1 kWh verbrandingswarmte van het aardgas levert 1 kWh elektriciteit op, bijna twee keer zo zuinig als de stroom van een nutsbedrijf, want hierbij ligt het rendement maximaal op maar 5 procent.” ?????

(43)

Micro WKK: efficiënt in infra-netwerken?

(44)

Nodig: Integratie van energiebronnen,

conversie en distributienet: infrastructuur!

(Inter) National Region or Country

Urban Area

Neighbourhood Apartment

House Office building

Decentralised energy systems Centralised

energy conversion

Infrastructures / Interconnections

(45)

Afronding

Waar gaat het om in TB142Ea

(46)

Economic system

Industrial society

- agriculture; industry;

services; ICT

Interactie milieu «

menselijke activiteiten

Kaartkennis: overzicht + illustraties;

Systemen: leren hanteren en analyseren

energy & water infrastructure;

climate

(47)

TB142Ea

centraal thema 1

>“denken in systemen, energiesysteemanalyse”<

• Milieu:

• te decomponeren in atmosphere, hydrosphere, biosphere, lithosphere

• Geografisch:

• aarde, Nederland, of rivier of industriegebied als een systeem etc.;

• Menselijke activiteiten:

• industrie, infrastructuren energie, afval, water;

• Ketens; kringlopen

• bijvoorbeeld ‘de kleine koolstofkringloop’

(48)

Aarde als systeem

• Aarde

• open systeem voor energie

• gesloten systeem voor materie

• Aarde als milieusysteem

• open

• zwakke integratie

• zeer complex

(49)

Leerdoelen: systeemdenken

>”alles is te zien als systeem”<

• TB142Ea: de doos open maken

• Ketens en kringlopen: grondstoffen, water en energie;

(On)mogelijkheden van kringloopsluiting

• Energieconversie, klimaatsysteem, water

• Gebruik systeemconcept voor probleemanalyse zowel voor menselijke activiteiten als milieu-effecten

(50)

TB142Ea centraal thema 2:

begrip met chemie

>“chemie is overal”<

• chemische processen in industrie, energie, water en milieu;

• chemie als boekhouding; tbv analyse

• TB142Ea: verbrandingsreacties

• (nog te bepalen): water, ionen, zuurgraad, evenwichten

• energie en chemische reacties; tbv. begip en analyse (energie)systemen

• eenvoudige warmteleer; tbv. energiesysteemanalyse

(51)

E-domein: systeemdenken?

• Al geweest:

• Spm1110: Inleiding TB, causaal- en systeemdiagram

• Spm1120: Analyse van bedrijfssystemen, IDEF-0 diagrammen

• TB141Ea: Introductie in Energie- en Industriesystemen

• Nog te komen:

• spm2951: Kwantitatieve methoden EWI-domein

• spm1220: Economie van infrastructuren

• TB241Ea: Processen in het EWI-domein

• TB242Ea: Analyse van Industriële Systemen

• TB341Ea: Prestatieanalyse in het E&I-domein

• TB321: Beleid, Economie en Recht op het E&I-domein

(52)

E&I-domein - Masters-fase:

systeemdenken?

• spm4110: Design and Management of Infrastructures

• spm4510: Design of Innovative Energy and Industry Systems

• spm9534: Technologische en Economische aspecten van Toekomstige Energieconversie systemen

• Spm9537: Operations Management

• spm9539: Economy, Ecology and Technology of Networked Industrial Systems

• spm9550: Agent-Based Modeling of Complex Adaptive Systems

(53)

TB142Ea - overzicht

Supervisor regulator Service Providers

Designers Users

Suppliers

Consumers

Government

EU, UN etc.

Local Government

Atmosphere

Biosphere

Hydrosphere - chemistry

- energy - systems

Energy Infrastructure Industrial systems Waste Management Water Infrastructure

theory models subject knowledge

(54)

TB142Ea Module-materiaal

• Let op: in afwijking van voorgaande jaren: GEEN boek meer

• NIET KOPEN DUS (Steven S. Zumdahl, Chemistry, 7^h

edition, Houghton Miffin, Boston, MA, (or 6^th or 5^th edition, ISBN 0-395-98583-1)

• Reader:

• TB142Ea 2013/2014 – via Service Center

• Collegesheets, Oefenmateriaal etc. Blackboard

• Wellicht losse artikelen Blackboard

(55)

Dictaat TB142Ea

• “de systeembenadering”

• massa- en energie balans, energie systeem analyse

• atomen en moleculen, periodiek systeem

• energieconversie, thermische centrale

• elektriciteitsinfrastructuur, aardgas, steenkool

• energievoorziening en luchtverontreiniging

• duurzame energie (achtergrond)

• klimaatsysteem, broeikaseffect, klimaatverandering

• water, hydrologische kringloop, waterketen

• aanbevolen opgaven en uitwerkingen; toetsen; tentamens

(56)

Module-materiaal TB142Ea

• Zelfstudie

• lijst met behandelde / te bestuderen stof;

• lijst met aanbevolen opgaven;

• Dictaat: alles is nieuw / aanvulling op VWO-stof

• LET OP ‘UNFREEZEN’ VWO-benadering

• oude deeltoetsen, tentamens + uitwerkingen

• Is uiteindelijk te halen niveau!

• Kaartkennis - begrip - toepassen – inzicht

(57)

Inhoud TB142Ea

• (1) systemen, berekeningen met chemische reacties, massa, energiebalansen; 1^e en 2^e hoofdwet

• (2) energievoorraden, energievoorziening, afvalverwerking.

• (3) Atmosfeer, broeikaseffect, luchtverontreiniging, ozonlaag.

• (4) Water & waterige systemen. Waterkwantiteit en kwaliteit. (pH etc.

Verontreinigingen), drinkwaterproductie, afvalwaterzuivering

• Details stof per toets op Blackboard en in dictaat

(58)

Colleges TB142Ea

• Hoorcollege (maandag/woensdag). weken: zie schema

• Week 1-7 (Gerard Dijkema)

• Inleiding/Overzicht domeinstof

• Analyse van Energiesystemen

• Uitleg stof Reader.

• Plaatsen van de stof in Context

• Verklaring analyse milieuproblemen

• Relatie met onze industriële samenleving / economie

• Hoor/Responsiecollege (woensdag en/of vrijdag). weken: zie schema.

• Week 1 en 2 zie boven

• Week 3-7 (Lydia Stougie):

• inleiding/instructie stof

• toepassen theorie

• uitwerking van voorbeelden

• zelf werken aan opgaven

• beantwoording vragen n.a.v. college / opgaven

• Hoor/responsiecollege (vrijdag 1e en 2e uur): sommige weken

• reserve / overloop

(59)

Collegeplanning

(actueel op blackboard)

Week Datum hc/wc Onderwerp Studiemateriaal

1 21-apr Pasen

23-apr 1 Inleiding & Overzicht vak; Aardgas deel I Slides

25-apr VERVALT

2 28-apr 2 Systeemdenken; Aardgas deel II Dictaat + Slides

30-apr 3 Massabalans Afvalverbrandingsinstallatie AVI Dictaat + Slides

2-mei WC1 Systeemdenken, massabalans en stoichiometrie Dictaat + Slides + vraagstukken 3 5-mei Bevrijdingsdag

7-mei VERVALT

9-mei VERVALT

4 12-mei 4 Elektriciteit // Thermische Centrale // Carnot Dictaat + Slides; Enipedia 14-mei WC2 Systeemdenken en tentamenvraag (elektriciteit) Dictaat + Slides + vraagstukken

16-mei VERVALT

5 19-mei 5 Elektriciteit // Thermische Centrale // Carnot (uitloop + vragen) Dictaat + Slides + vraagstukken 20-mei Deeltentamen

21-mei 6 Energie en energiebalans; 1e Hoofdwet, Carnot Dictaat + Slides

23-mei VERVALT

6 26-mei 7 Thermische centrales: aardgas IGCC, steenkool CSP etc. // Enipedia Dictaat + Slides

28-mei WC3 Systeemdenken en warmteleer (eenvoudige thermo) Dictaat + Slides + vraagstukken 30-mei Dag na Hemelvaart

7 2-jun 8 Luchtverontreiniging, smog <--> centrales Dictaat + Slides

4-jun WC4 Systeemdenken en tentamenvraag Centrale Verwarming Dictaat + Slides + vraagstukken

6-jun VERVALT

8 9-jun Pinksteren

11-jun 9 Kernenergie (straling) Slides

13-jun WC5 Systeemdenken en tentamenvraag (thermische centrale) Dictaat + Slides + vraagstukken 9 16-jun 10 Klimaat / inleiding; IPCC; mitigatie, adaptatie; voorraden; koolstofcyclusDictaat + Slides

18-jun 11 Klimaatsysteem: versterkt broeikaseffect; (straling) radiative forcingDictaa + Slides

20-jun VERVALT

10 23-jun 12 Klimaatsysteem en waterkringloop --> centrales Dictaat + Slides 25-jun WC6 Klimaatsysteem, waterkringloop etc.

27-jun 13 RESERVE Dictaat + Slides + vraagstukken

11 30-jun 14 Vragenuur?

2-jul Tentamen (woensdag) 13-aug Hertentamen

(60)