Waarom?
Daarom!
themadossier
T HEM A 7:
Agrrrrressie bij kinderen
Agressie bij kinderen: het speelt zich af in gezinssituaties, op school, onder leeftijdsgenoten. Het gaat over gedrag dat je kunt zien, horen, voelen,… Gedrag dat iets teweeg brengt bij de andere, ook bij ons, volwassenen. Gedrag waarbij we soms zin hebben om ook agressief te reageren. Uit verdediging, uit onmacht, omdat we ons gekwetst voelen.
Dit themadossier gaat over fysieke, psychische en verbale agressie. In een eerste deel wordt
aandacht besteed aan agressie van kinderen thuis, en hoe we daar als ouder op een gepaste
manier op kunnen reageren. Het tweede deel licht toe hoe agressie tussen leeftijdsgenoten kan
WAT IS AGRESSIE?
Iedere vorm van dreigend of vernietigend gedrag dat schade toebrengt aan een andere persoon, kan je beschouwen als agressie.
Agressie die via taal wordt geuit, is verbale agressie.
Bert scheldt Anneke uit: “Jij, stomme kip!”
Slaan, schoppen, krabben, bijten,…is fysieke agressie.
Joris stampt zijn broer in een woedebui.
Manipulatie, emotionele chantage, uitsluiten, pes- ten, weigeren te praten, bedreigen,… zijn vormen van psychische agressie.
Kobe dreigt Louis in elkaar te slaan als hij zijn huiswerk niet maakt.
Vriendschap en relaties kunnen ook beschadigd worden door agressief gedrag. Dan kan je spreken van relationele agressie, een subtielere vorm van agressie.
Karen zet anderen aan samen te spannen tegen Marie.
Andres verspreidt leugens achter de rug van Amir om zodat hij niet meer geliefd is.
Phaedra dreigt ermee dat Bieke niet op een feest- je mag komen, als zij de tikker niet wil zijn.
Emilie fluistert Charlotte en Yana in het oor dat ze over elkaar roddelen. Zo ontstaat er ruzie tussen de twee hartsvriendinnetjes.
Younes wil niet meer praten met Jesse op wie hij boos is.
Agressie BIJ kinderen
AGRESSIE IN DE ONTWIKKELING
In de ontwikkeling neemt agressie een belangrijke plaats in. Elk kind leert door fantasiespel om agres- sieve gevoelens een plaatsje te geven. Oorlog spe- len met soldaatjes, een verkleedpartij als cowboy en indiaan, boef en politie spelen,… Al deze spel- letjes trainen de vaardigheden van kinderen. Hier gaat het niet om kwetsen van anderen.
Het agressief gedrag van kinderen evolueert naar- mate kinderen ouder worden. Jongere kinderen zullen eerder fysieke agressie vertonen, zoals slaan, schoppen, bijten.
Je kan het agressief gedrag nog ‘simpel’ noemen.
Bij het ouder worden neemt relationele agressie toe. Vanaf de basisschool wordt agressie verfijnder en complexer.
WAAROM GEDRAGEN KINDEREN ZICH AGRESSIEF?
Agressief gedrag is het gevolg van een samenspel van verschillende factoren. Aanleg, opvoeding, zelfbeeld en de eigenheid van je kind spelen een grote rol. Een kind dat geboren is met een vurig temperament, zal sneller exploderen. Een kind dat zich niet goed in zijn vel voelt, kan anderen gaan pesten. De directe omgeving, zoals het gezin, de klas en de jeugdbeweging, zullen het gedrag ook mee bepalen. Uiteraard is de cultuur waarin je kind opgroeit ook van tel.
FACTOREN IN HET KIND ZELF
De ‘taal’ van kinderen is niet gelijk aan de taal van volwassenen. Omdat kinderen vaak nog niet ge- zegd krijgen dat ze zich niet goed voelen, laten ze dat verstaan door te stampen of te bijten.
Yannick wordt omver gelopen door Tim. Hij gaat een betekenis geven aan dit signaal.
Hij kan denken: Tim deed dit per ongeluk!
Hij kan ook denken: dat doet hij om mij te pesten (zeker als de ruzie al een week duurt).
Afhankelijk van de betekenis die Tim geeft aan het gedrag, gaat hij hier op reageren volgens een voor hem effectief resultaat.
Bijvoorbeeld: kalm blijven, een hand geven en zeggen dat een ongelukje snel gebeurd is.
Of: kwaad worden en wraak nemen door terug te duwen.
Kinderen moeten leren omgaan met frustraties.
Niet alles kan altijd wanneer zij het wensen. De grenzen waar ze tegen opbotsen, kan voor de no- dige teleurstelling zorgen. Dat is een moeilijk maar belangrijk leerproces. Als volwassene zal je immers ook geconfronteerd worden met ontgoochelingen.
Bij kinderen kan een woede-uitbarsting het gevolg zijn en dat is niet abnormaal.
Thuis maken mama en Elias (4 jaar) koekjes. Elias helpt goed mee. Mama geeft aan dat er eerst moet opgeruimd worden vooraleer hij een spel- letje uit de kast kan nemen. Elias tracht toch een spel te nemen, waarop mama blijft aangeven eerst te moeten opruimen. Elias wordt boos, wil niet opruimen en gooit al de ingrediënten op de grond.
Doen!
Wat kan je doen als je de frustratie voelt opborrelen bij je kind?
• Toon begrip. Geef aandacht aan signalen als woede, angst en verdriet.
• Zeg: ‘Ik zie dat je boos bent.’ Zo erken je de emotie.
• Zoek oogcontact, wees ontvankelijk voor het contact dat het kind met je zoekt via de ogen, zijn/haar stem, gebaren. Wat wil je kind vertellen?
• Veroordeel niet, interpreteer niet wat je kind bedoelt met dat gedrag.
• Geef je kind de ruimte die het nodig heeft. Als het liever niet heeft dat je dichterbij komt, respecteer dit dan. Bied hulp aan, maar neem niet over. Stel voor om samen te proberen een oplossing te vinden.
Wanneer kinderen (en volwassenen) overspoeld worden door emoties van frustratie dreigt hun kijk op de zaak te vernauwen. Ze kijken als het ware door een tunnel, een koker van agressie. Ze zien niets anders meer dan hun eigen nadeel en verlie- zen de controle over hun eigen emoties en gedrag.
Hun boosheid geeft hen meer kracht en macht.
Kwetsende opmerkingen geven, ergens mee gooi- en, iets kapot slaan, … zorgt voor ontlading. Als ouder is het belangrijk dat je deze gevoelens van je kind erkent. Of jij de emoties van je kind terecht vindt of niet, verandert niets aan wat je kind zelf ervaart.
FACTOREN IN DE DIRECTE OMGEVING
Ook oudere broers, zussen en leeftijdsgenoten kunnen model staan voor jongere kinderen. Zij spelen een grote rol in het wel of niet vertonen van agressie. Erbij willen horen, onzekerheid,… kun- nen leiden tot agressief gedrag, zoals pesten.
MAATSCHAPPELIJKE FACTOREN
Op televisie, internet en in games komt agressie vaak voor. Het gevaar bestaat dat kinderen agres- sie of geweld daardoor als een aanvaardbare en normale reactie gaan beschouwen. Leg aan je kind uit dat er verschil is tussen de fantasie en de rea- liteit en stuur zijn gedrag bij als je kind agressief reageert. Op die manier zal je kind niet zomaar overgaan tot agressief gedrag en beseffen dat er grenzen zijn.
Vanuit de verwenmaatschappij waarin we leven, is het soms moeilijk als ouder om grenzen af te bake- nen. Het is echter helemaal niet erg om tegen deze stroom in te gaan. Zo leert je kind op een gezonde manier om te gaan met negatieve gevoelens wat in het latere leven van pas zal komen.
FACTOREN IN DE OPVOEDING
Ouders geven het ‘goede’ voorbeeld Je kind leert gedrag door observatie en imitatie.
Door de bijzondere en emotionele band tussen jul- lie is er een grote invloed op elkaar. Als je zelf als kind vaak geconfronteerd werd met fysiek agres- sief gedrag tussen je ouders, kan je ook zelf sneller overgaan tot dit gedrag. Als ouder sta je model, laat je verstaan: ‘Zo hoor jij je te gedragen!’. Denk maar aan de verschillende manieren van straffen en belonen.
”Ik begin te roepen als mijn kind zich niet ge- draagt zoals het hoort.”
“Ik geef mijn kind een complimentje, een knuf- fel of een schouderklopje als het zich goed heeft gedragen.”
Sta eens even stil…
Hoe is de sfeer in huis? Wordt er vaak geroepen? Of verlopen de zaken meestal vrij rustig? Welke gewoontes zijn er in huis? Zijn er veel grenzen?
Kunnen kinderen af en toe ook hun zeg doen? Welke waarden geef je door aan je kind? Welk gedrag keur je goed? Negeer je, misschien met goede bedoelingen, agressief gedrag van je kind? Wat is het effect? Zou het kunnen dat je kind daardoor net nog agressiever gaat reageren? Som- mige gedragingen kunnen echt niet door de beugel. Waar ligt voor jou de grens? Hoe geef jij die grenzen aan?
Waarom doet je kind toch zo agressief? Waarom trap je als ouder soms in die val zelf boos te rea- geren? In de opvoeding van je kind ben je soms zoekende naar een evenwicht om zoveel mogelijk je kind aan te moedigen, het te laten experimen- teren enerzijds en grenzen te stellen anderzijds.
Als ouder is het een hele oefening om een even- wicht te vinden in wat wel en niet kan. Kinderen moeten leren omgaan met begrenzing en (spel) regels. Nadenken over welke regels belangrijk zijn, kan ertoe bijdragen dat er misschien minder regels noodzakelijk zijn. Zijn er regels uit gewoon- te of omdat je die als ouder toch erg belangrijk vindt? Teveel regels kunnen leiden tot een ge- spannen sfeer waardoor iedereen op de tippen van zijn tenen gaat lopen. Hoe meer regels, hoe sneller er regels overtreden kunnen worden. De lat wordt dan wel erg hoog gelegd zowel voor jezelf als je kind. Het komt er op aan voor je gezin realistische doelen te stellen. Maar hoe de beide taken van aanmoedigen en begrenzen combine- ren als je kind agressief wordt? Zeker als je kind eerder temperamentvol is, wordt het moeilijker om creatief te gaan handelen.
Doen!
Preventieve afspraken rond concrete situaties die moeilijker verlopen in huis, kunnen rust brengen bij kinderen. Ze weten waar ze aan toe zijn, de regels zijn duidelijk en voorspelbaar.
Kinderen die geen regels of structuur kennen, zijn geen ‘nee’ gewoon. Ze raken sneller ge- frustreerd wanneer iets niet volgens verwachting verloopt en zullen dan ook sneller agressief reageren.
Heb aandacht voor positief gedrag. Hoe meer aandacht je kind krijgt voor dat gedrag, hoe meer het gedrag zal herhaald worden.
De ‘dikke duim’, de ‘high five’ kunnen wonderen verrichten om de sfeer in huis te verbeteren of de leuke gedragingen bij je kind te doen toenemen.
Wat zit er achter de agressie?
Pieter komt thuis van school en smijt zijn boe- kentas neer in de hoek van de kamer. Hij heeft slechte punten gekregen voor een test en ruzie gemaakt met zijn beste vriendje.
Je kind gebruikt soms agressie om iets duidelijk te maken. Het wil iets zeggen dat het moeilijk onder woorden kan brengen. Er gaat in kinderen heel veel om wat ze zelf nog niet begrijpen. Omdat ze nog klein zijn. Omdat ze hun gedachten niet durven uit te spreken, of omdat ze niet weten of die gedachte klopt. Als ouder komt het er op aan je te verplaat- sen in de leefwereld van je kind. Als ouder trap je soms in de (menselijke) valkuil enkel te kijken naar het gedrag dat je ziet. Soms is het moeilijk aan- dacht te hebben voor wat er achter zit. Bovendien heb je zelf niet altijd de tijd en energie waardoor je misschien niet gepast en geduldig kan reageren.
Je voelt je machteloos en gaat je stem verheffen.
Meestal wil je dit niet en weet je ook dat het effect niet erg positief zal zijn.
Als de agressie toeneemt…
Soms kan de agressie zodanig escaleren dat je kind zichzelf niet meer onder controle heeft. Als ouder blijf je dan best rustig en nabij.
Sta eens even stil…
Wat bedoelt je kind precies met het agressief gedrag? Doet je kind het bewust? Is het om je te pesten? Of kan het ook om iets anders gaan?
Misschien is je kind bang of voelt het zich onveilig door iets dat zich heeft voorgedaan? Misschien heeft hij/
zij niet geleerd hoe het zich wel kan gedragen. Misschien voelt je kind zich niet zo goed in zijn/haar vel of kent het (nog) geen andere manier om gepast te reageren.
Sta eens even stil…
Jij kent je kind het best. Welke aanpak heeft effect? Bij welke reactie leert je kind bij?
Doen!
Negeren…
Wat? Bij negeren komt het er op aan NIET te reageren op het gedrag van je kind.
Kook bijvoorbeeld gerust verder.
Wanneer? Als je ziet dat je kind een driftbui heeft.
Waarom? Aandacht geven aan gedrag, maakt dat een kind het opnieuw zal stellen.
Als je kind negatief gedrag stelt, ga je dus best negeren, want je wil dat het gedrag niet herhaald wordt. Het kind ziet dat het eigen gedrag geen effect heeft en STOPT dan ook meestal met die driftbui. Geen aandacht is ook geen negatieve aandacht. Negatieve aandacht kan het zelfbeeld van het kind naar beneden halen.
Apart zetten…
Wat? Neem de situatie over en stel een duidelijke grens en doe dit consequent: ’Jij gaat nu even apart in de kamer rustig worden.’Blijf bewust van je eigen reactie en tracht je rustig te houden.
Wik en weeg je woorden. Voorzie een rustig plekje waar je kind kan ontladen.
Wanneer? Als je ziet dat je kind een driftbui heeft en het gedrag escaleert.
Waarom? Je geeft je kind de kans om even tot zichzelf te komen en jijzelf kan ook kalmeren. Dat
‘even’ kan variëren van kind tot kind: voor sommige kinderen is 5 minuten op een stoel bedaren voldoende, voor andere kinderen kan dat een half uur in beslag nemen.
Straffen…
Wat? Je ontneemt iets prettigs of laat je kind de gevolgen van zijn/haar handeling ondervinden.
Wanneer? Als andere methodes geen effect hebben of als het gedrag zo buitensporig is dat iemand of iets ernstige schade oploopt. Een straf heeft maar effect, als het door je kind als straf ervaren wordt.
Waarom? Je kind wordt zich bewust welke gevolgen zijn/haar gedrag met zich meebrengt. Het leert dat het gedrag onaanvaardbaar is en de norm overschrijdt.
Hoe? In proportie met wat het kind gedaan heeft. Je moet de straf kunnen uitvoeren. Dreigen en dan niet doen, heeft geen enkel effect.
Na de storm
Het is niet vreemd dat je kind huilt nadien. Het moet bekomen van al die heftige emoties. Als het kind nadien in een dipje terecht komt, kan je begrip opbrengen voor zijn of haar gevoel. Tracht tot herstel te komen, een troostmoment in te bou- wen. Naarmate je kind rustiger wordt, zal het meer openstaan voor gesprek.
Als je kind vaak boos wordt en je je als ouder zor- gen maakt, kan je proberen de boosheid bespreek- baar te maken. In tekeningen, spel en verhalen kan je kind eigen gevoelens gemakkelijker onder woor- den brengen. Een prentenboek of een spelletje over gevoelens kan je kind bij zijn/haar eigen verhaal brengen. Het leert gevoelens onder ogen zien en zichzelf te begrijpen.
En wat met adolescenten?
Jongeren reageren vaak impulsief en spijt komt la- ter. Ook bij verwijten of agressieve aanvallen van een jongere blijf je als ouder best rustig op het mo- ment van ontlading; ook al trek je best een grens.
Doen!
• Zeg: “Dat was niet fijn daarnet, hè! Niet fijn voor jou en niet fijn voor mama.”
• Geef je kind een signaal dat je om hem geeft. Een dikke knuffel of een troostend woord zal je kind deugd doen.
• Maak afspraken voor de toekomst. Wat gaan jullie SAMEN doen zodat het niet meer hoeft te gebeuren?
Doen!
• Maak gebruik van een rustig moment, waarop boosheid niet aan de orde is, om de adolescent aan te spreken over het agressievoorval.
• Spreek de jongere aan over hoe die in zijn vel zit.
• Uit je bezorgdheid.
• Laat je tiener ook zelf voorstellen wat een goede afspraak zou kunnen zijn naar de toekomst toe. Wat ziet je tiener als een beloning? Wat ziet hij/zij zelf als treffende sanctie? Onderhandel over de concrete invulling. Doordat de jongere zelf mee voorstellen heeft kunnen bedenken, zal die sneller geneigd zijn deze ook na te leven, want hij is mee verantwoordelijk gemaakt.
• Mocht dit een redelijk voorstel zijn, kan je hier op ingaan. Je kan de afspraak in een contract formuleren die jullie beiden ondertekenen.
• Jongeren leren ook uit hoe jij je opstelt als ouder. Benoem je eigen aandeel:
“Ik heb toen misschien veel te heftig ge- reageerd. Dat spijt me. Ik zou graag iets afspreken voor de toekomst, zodat ik niet meer zo boos hoef te worden en jij ook op tijd kan stoppen met de computer als dat verwacht wordt.”
DE ROL VAN HET KIND
JE KIND ALS SLACHTOFFER VAN AGRESSIE Wie heeft nog nooit geroddeld? Wie heeft nog nooit iemand bewust gemeden omdat we hem niet leuk vonden? Iedereen krijgt wel eens met agressie te maken, onder welke vorm ook.
VORMEN
Ook tussen kinderen onderling kan er zich agressie voordoen. Agressie kan dan voorkomen onder ver- schillende vormen:
• Openlijk: De meisjes van het vierde leerjaar spelen verstoppertje. Nouria komt erbij. De ande- ren negeren haar en laten haar niet meespelen.
• Verdoken: Jesse komt toe op school. Anderen lachen hem uit omdat hij de dag voordien in zijn broek heeft geplast. Dat klopt helemaal niet, maar Jesse weet niet wie deze roddel verspreid heeft.
• Impulsief: Hassan wordt elke dag geplaagd omdat hij veel puisten heeft. Vandaag wordt het hem te veel en schopt hij om zich heen. Die laat- ste opmerking is de druppel die de emmer doet overlopen.
• Doelgericht: Warre dreigt Willem zijn geheim aan de klas te vertellen als hij zijn beyblade niet afgeeft.
• Direct: Véronique wordt door Clara als enige meisje van de klas niet op haar verjaardagsfeestje gevraagd.
• Indirect: Chloë verstuurt een haatmail over Felix achter zijn rug naar alle medeleden van de jeugdbeweging.
Agressie TUSSEN kinderen
Sta eens even stil…
… bij signalen die je kan opvangen bij je kind om na te gaan of het slachtoffer is van agressie:
• Hoe zijn de schoolresultaten van je kind?
Concentratieproblemen doen zich vaak voor bij slachtoffers. Dat kan in sommige gevallen invloed hebben op de schoolpres- taties.
• Hoe is het gedrag van je kind? Gaat het graag naar school? Hoe brengt het de vrije tijd door? Heeft je kind vrienden? Hoe eet je kind? Hoe slaapt het? Hoe wisselend is het humeur van je kind?
• Heeft je kind vriendjes? Komt er af en toe iemand langs? Belt soms iemand?
Spreekt je kind over klasgenootjes? Had je kind vroeger wel vriendjes, maar hoor je hier de laatste tijd niet veel over? Vertelt je kind over dat het zich uitgesloten voelt?
Doen!
Neem je kind serieus en luister naar wat het te vertellen heeft.
• Als je ziet dat je kind zich niet goed in zijn vel voelt, neem dan gerust de eerste stap om een gesprek aan te knopen.
• Zoek ondersteuning als jij en je kind er zelf niet uit geraken. Je kan terecht bij de opvoedingswinkel, het Centrum voor Leer- lingenBegeleiding (CLB), de school,…
• Onderschat het probleem niet. Het kan invloed hebben op het functioneren van je kind.
JE KIND ALS DADER VAN AGRESSIE
Sta eens even stil…
…bij signalen die er op kunnen wijzen dat je kind dader is van agressie:
• Gedraagt je kind zich cool en stoer door anderen uit te sluiten of te pesten? Zou het om een verborgen wens kunnen gaan om populair te zijn? Misschien is je kind wel erg onzeker over zichzelf en zoekt het een slachtoffer uit om zich tegenover anderen stoer te gedragen. Het kan hen ontzag bij vrienden opleveren en een gevoel van macht geven.
• Voelt je kind zich slecht in zijn vel?
Meestal hebben ‘daders’ zelf problemen en zoeken ze een manier van afreageren.
• Verveelt je kind zich snel? Soms kan pesten een vorm van tijdverdrijf zijn.
GEVOLGEN VAN AGRESSIE
Als je kind geconfronteerd wordt met agressie kan dat tot probleemgedrag leiden. Driftbuien zijn een voorbeeld van probleemgedrag dat naar buiten is gericht. Faalangst of een depressieve stemming zijn naar binnen gericht.
Sta eens even stil…
…bij wat de gevolgen kunnen zijn voor het slachtoffer:
• moeilijk aansluiting vinden bij leeftijds- genoten
• aanpassingsproblemen
• slecht presteren op school
• (faal)angst
• bedplassen
• slaapproblemen
• buikpijn
• onzekerheid
• nachtmerries
• eenzaamheid
• …
… bij wat de gevolgen kunnen zijn voor de dader:
• schuldgevoel
• negatieve invloed op zelfbeeld
• zich onbegrepen voelen
• negatieve reacties uit de omgeving
• missen sociale en emotionele vaardig- heden
• gewend om anderen te kleineren, te intimideren om hun doel te bereiken
• asociaal gedrag
• …
Doen!
Kinderen hebben thuis en op school nood aan fysieke en emotionele veiligheid. Emotionele veiligheid betekent je kind de kans geven om: zichzelf te kunnen zijn, zich kwetsbaar te mogen tonen, hulp te mogen vragen, ondersteuning te krijgen.
• Kijk heel goed naar de signalen van je kind.
• Heb geduld. Verwacht niet dat je kind de eerste keer alles zal vertellen. Overdonder je kind niet met vragen.
• Onderken en benoem de agressie. Neem het kind serieus.
• Bevestig je kind in dingen die het goed doet. Dit helpt om het kind sterker te maken.
• Leef je voldoende in, toon begrip, neem de tijd om zo onbevangen mogelijk naar het kind te luisteren. Zeg dus niet: “Dat zijn toch alleen maar roddels!”
“Je moet niet zo met je laten sollen!” “Sla dan terug!”
• Treed kordaat op wanneer je merkt dat je kind agressief gedrag vertoont t.a.v. andere kinde- ren. Leg uit dat dergelijk gedrag niet OK is.
• Toon interesse in de leefwereld van je kind.
Literatuurlijst:
• D. MICHIELS, S. KUPPENS, H. GRIETENS, “Jij mag niet meedoen! Agressie tussen kinderen anders bekeken”, 71p., uitge- verij Lannoo, Tielt, 2010, ISBN 9789020990713, www.lannoo.be (doorklikken: gezin & opvoeden)
• Jane BINGHAM, “Boos”, uitgeverij Ars Scribendi, 2009, ISBN 9789055663392, www.arsscribendi.nl (doorklikken: Onze boeken > Gevoelens)
• Mireille d’ALLANCÉ, “Boze bui”, uitgeverij Van Goor, 2001, ISBN 9789000033829
• Thierry ROBBERECHT en Philippe GOOSSENS, “Boze draak”, uitgeverij Clavis, ISBN 9789044801255, www.clavisbooks.
com (zoeken op: boze draak)
• “Bang Boos Blij. Een helpboek voor als je ouders zijn gescheiden”, uitgeverij Niño, 2010 (4de druk), ISBN 9789085605287, www.ninoboeken.nl (doorklikken: help- en doeboeken)
• Dawn HUEBNER, “Wat kun je doen als je te snel boos wordt. Een help-oefenboek voor kinderen”, uitgeverij Niño, 2010 (2de druk), ISBN 9789085605553, www.ninoboeken.nl (doorklikken: help- en doeboeken)
• Spelmateriaal:
· Het babbelspel, uitgeverij Baert, 2001, www.baert.com (zoeken op: babbelspel)
· Spring Kikker Spring!, uitgeverij De Coole Kikker, www.decoolekikker.nl
· Emotie in het spel, uitgeverij Rolf, www.rolf.nl (doorklikken: Spel en ontwikkeling > Taalontwikkeling >
Sociaal-emotioneel > Emotie in het spel)
Ook in je plaatselijke bibliotheek kan je heel wat info en literatuur vinden.
INFO
Heb je nog vragen, dan kan je contact opnemen met de opvoedingswinkel, Charles Deberiotstraat 2, 3000 Leuven.
tel: 0473-42 54 91 of e-mail: info@opvoedingswinkel-leuven.be
