Interculturele communicatie & ideologie

Tilburg University

Interculturele communicatie & ideologie

Asperen, E.

Publication date:

2003

Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in Tilburg University Research Portal

Citation for published version (APA):

Asperen, E. (2003). Interculturele communicatie & ideologie. Pharos.

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

...

UNIVERSITEIT **,9, 6 VAN TILBURG

1 ---I

-Io•

M-4

ABLIOTHEEK ;p.BURG

ISBN 9075955294

VormgevingStudio CasperKlaasse.Amsterdam

Druk A-DDruk.Zeist

UitgavePharos, Utrecht

© 2003, E. van Asperen, Bunnik

Niets uitdezeuitgave magvermenigvuldigd worden en/ofopenbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie ofopwelke wi ize dan ookzondervoorafgaandeschrifteliike toestemming van de

Proefschriftter_{verkrijging vande graad}van doctor aan de

Universiteitvan_Tilburg,opgezag van derectormagnificus,

prof. dr. F.A. van derDuynSchouten, in het openbaar te verdedigen ten overstaan van een door het college voor promoties aangewezen commissie in de aula van de

Universiteitopvrijdag28_{februari 2003 Om I4.I5 uur door}

PROMOTORES

Prof. dn A.de_Ruijter

Inhoud

Inteiding 7 1 Aanleidingtotonderzoek...8

2 Methodische verantwoording iLl

Verkenning ... 25

3 Verkenningvan problemen rond interculturele communicatie 26

4 Historischeenintellectuele relatietusseninterculturele

communicatieen_{wetenschaP 35}

5 Empirisch onderzoek naar denkbeeldenvanproto-professionals . . . .4 6

6 Deskundigeninterculturelecommunicatie:eenkritisch_{overzicht . . . .5 8}

Analyse 71

7 Model voor analyse van deintercultureleideologie . . . .7 2

8 'Gebruik' van hetcultuurbegrip:eenkritischeanalyse 83

9 Invioedvaninterculturele ideologieop concrete denkbeeldenengedrag . . . .9 9

10 Analysevanuithetperspectiefcommunicatie 109

Evaluatie enalternatief 121

11 Evaluatie vandeinterculturete ideologie:concretewerkingen effect . . . 122

12 Conclusiesen aanzet tot eenalternatief 139

Samenvattingen,literatuurenbillagen 147

Samenvatting. 148

Summary 156

Literatuur . . . 163

Bijlage1:_{Vragenlijst interview} 170

Billage2:Analysekader 174

Nawoord +76

1 Aanleiding tot

onderzoek

e aanleiding

tot onderzoek ontstond toen allerlei ervaringen bij elkaar

IJ kwamen.

Deze ervaringen riepen vragen op. Ik was toen, en ben nog

steeds,_{gefascineerd door wat er zich}ininterculturelesituaties afspeelt. Op

ba-sis van deels_hobbyendeels werk namikinterviews af, deed

ik

praktijkobserva-ties, verrichtteik literatuuronderzoekenmaakteik_{analyses. Dit proefschrift is}

daarvaneenuitvloeisel.

De concrete aanleiding ontstond zo'n tien jaar geleden. Ik was van plan mij

weeropNederland tegaanrichten,najaren elke kanste hebben aangegrepen

om naar hetbuitenland afte reizenvoor onderzoek of om simpelweg mijn

nieuwsgierigheid naar het onbekendetebevredigen. Ikwasjuistaangesteld als projectleider interculturele

vorming bij een onderwijsinstituut.

De overheid

had_{geld beschikbaargesteld in het kader van}een_{stimuleringsregeling voor}

al-lochtonen. Ermoesten concreteleermiddelen en eenfacetbeleidworden ont-wikkeldom allochtonende_opleidingente_{laten volgen en om ze er vast te}

hou-den tot_{het behalen van het diploma. Te}veelallochtonen vielenvroegtijdig uit. Als eerste viel mij op dat ereenaparte maniervan praten over allochtonen bestond,alsofhet total_{strangerswaren op wie heel speciaal gereageerd} behoor-de te worbehoor-den. Ditspeciale hadietsgeheimzinnigs ofietsmythischenniemand

wist precies wat het was, je kon het weten maar ookeigenlijk weer niet. In elk

gevalbestond het idee datkennisovercultureleachtergrondeneenvoorwaarde

was ommetallochtonen omtekunnen_gaan.Zonder_{die kennis kon ie er beter}

niet eensaan_beginnen.

Vanafdat moment begon mijeigenlijk pastedagen datik waarschijnlilk ooit zelf in denvreemde ook als totalstranger was beschouwd. Ik had een zekere

kloof

tussen mij en_sommige anderenniet kunnenverklaren. Erwaren

men-sen bij wie ikdie

kloof

welervoer en anderen bij wie ik dat helemaal niet had.

Ikdacht eerst dat

dit

veroorzaakt werd doortegroteverschillentussen hen en

mij. Maarhoelangerikdaarover nadacht, hoe meer ik

mij

afvroeg hoe wii van elkaar hadden kunnen weten of wij ergvan elkaar verschilden, want tussen

INTERCULTURELE COMMUNICATIE & IDEOLOGIE

hadden we danverschillenkunnenvaststellen? Hoeontstaat zo'n beeld van to-tal stranger eigenlijk?

Ikconstateerde vrijwelmeteen een verschil tussen mensen diehetvreemde

aantrekkelijk vindenen_{mensen,duidelijk in}de_{meerderheid, die het erg}

inge-wikkeldvinden. Inhet_{begin kon ikdegenen die het maaringewikkeld vinden} amper begrijpen. Voor mi j was het vreemdeontdekkenhet mooiste wat er was.

Internationale contacten _{hebben gaf mij voor}

_mijn

_gevoel zelfs status. Pas langzaam aanbegon ik mij te realiseren dat ik mij die status vooral zelf toe-schreef. Samenwerkenmetallochtonenen_{vluchtelingen} staat zelfs helemaal

niet_{hoog aangeschreven. Ondanks het feit dat omgaan}metdiversiteit het werk extrainteressant maakten,wanneer dit metsucces_{gebeurt, bovendienwijst op} goedontwikkeldevaardigheden,blijft dit zo tot op de dagvan vandaag. Het

be-gon mij

in

toenemende mateteintrigeren dathetvreemdezoverschillend er-varenkanworden. Wat was hierdereden van? In die

tijd

begonmenig artikel over interculturalisatie metdewoorden dat hetheel normaal was om bang te

zijn voorhet vreemde. Ikherkende dat nietbij mezelf. Hoe kwam men

eigen-lijk aan zo'nuitspraak? Was dat onderzocht? Zou zo'nuitspraakmensenjuist niet _{angst aanpraten? Er werd}immers de _{suggestie gewekt dat iedereen daar}

lastvanheeft.

Voor mijzelfgold dat mijn hang naarhetonbekende

in

eerste_{instantie was}

ge-voed dooreenromantischbeeldvanandereculturen. Het maakte niet uit of ik nu _{naar Oost-Europa, Latijns} Amerika

of

_{Zuidoost-Azie ging.} Veel mensen

thuisvroegen zich

af

waarom ik niet bang was om, toen nog, naardeandere kant van het IJzerenGordijn te gaan. Ik was niet bang, eerdernaief. Ik wist

mij-zelftegelijkertijd

te_{beschouwen als erg betrokken en}als_{gedistantieerd, en wel}

op zo'nmanier, dat ik

mij

bijnaonschendbaar waande.

Mijn

eigencultuur ver-achtte ikeen_{beetje in die tijd.}Ikdemonstreerde meemetSolidamoit inPolen

tegenpresident_{Jaruzelski en ik trok}degrens overtussen Costa Rica en

Nicara-gua terwijlhet schieten tussen Sandinisten en Contra's te horen was. Ik was

grenzen aan het verkennen, zowel mentalealsgeografische.

Doorde intensieve contacten die

ik

opbouwde was ik echter wel in de om-standigheid te kunnen ontdekken datculturen naast mooie _{(exotische), ook} minder mooie kanten hebben. Behalve dat ik

mijn

solidariteit tegen

onder-drukking _toonde. voerde ik ook felle discussies met Polen over hun kijk op

man-vrouw-relaties.

_Mijn

Poolsevrienden_{waren ontgoocheld toen zij mijn}

po-litiekeanalyse over Nicaraguaen Polenvernamen,waarinikbeide landen

om-schreefals'slachtoffers' van dezelfde Koude_{Oorlogen respectievelijk}de

groot-machten deVerenigde Staten endetoenmalige Sowjet-Unie. DeAmerikanen

waren in de ogen van mi

in

Poolsevriendenhunbestevriend endeSandinisten

hun vijand.DeSandinistischevijandhaddenzijechter nognooitontmoet. Hoe

10 [1]- AANLEIDING TOT ONDERZOEK

Ik werd boos tijdens gesprekken overdesituatie van dienstmeisjesin

Latijns-Amerika, toen ikteverstaankreeg datwij Europeanen zostomwaren nog niet

tehebbenuitgevonden hoegemakkelijkzo'n permanent beschikbaar meisje is. Dat ik boos werd, hadtemaken met het feit datdeze _{dienstmeisies helemaal}

geen recht van spreken hadden. Hunwaarheidwas_{ondergeschikt aan die van}

hun senores en sehoras; er was in mijn ogen sprake van eenniet gerechtvaar-digd machtsverschil.

Tijdenseenfeest ineenbergdorp indeAndes kreeg ik_{het advies mii niet te} lang met indianen op te houden. Daar zou ik mijn naam geen eer mee aan

doen.

Mijn

Peruaanse latino-vriendinvoelde zichuiterst ongemakkelijk, toen

ik haartoch meesleepte naar een 'compound' waar indianen aanhet feesten waren.Indianenwarennueenmaal anders, volgens haan Daar viel niet over te discussieren. Moest ik de_{opvatting van}

_mijn

vriendin kritiekloos _respecteren in eensituatiewaarin indianen een soorttweederangs burgerswarenD Nadat

zehettwintig minutenhadvolgehouden tussendefeestende indianen, zei ze: 'Kom we gaan.' En zezei: 'Misschien heb jewel gelijk, maar ikmoet denken

aan

_mijn

_{goede naam.' Ik ging met haar mee, haar waarheid was}dewaarheid die anderen haar oplegden. Ik_{voelde op dat}moment_{respect voor}haar,omdat

zehaar goede naamhaddurvenriskeren, al was het maar voor

twintig

minu-ten.

Inhet eerste jaar van

mijn

studie culturele antropologie gingdediscussie

tij-denseen_collegeoverrelativismeen_{culturele waardenvrijheid.Wat zouden wij}

studenten doen als onze Marokkaanse buren hun kinderen _{sloegen, was de}

vraag. Zouden wedit respecteren alshun opvoedingsmethode

of

vonden we

het kindermishandeling?Eenstudent kwam meteen_{ander voorbeeld. Volgens}

hem washet bekend datalsindianen hun vrouwsloegen dit alseenteken van liefde_{werd beschouwd. Ik, net terug uit het land van}deindianen waar ik de ef-fecten vandeze _{'liefdesuitingen'}had_{mogen aanschouwen, barstte sarcastisch}

uit

datindianen ook_{op andere} manierenhun liefdezoudenkunnen_proberen

te uiten. Hoe was het_{mogelijk,vroeg ik mij af,}datiemandonder het mom van

culturele_{waardevrilheid,}zonder ooitindiaansevrouwentehebben gesproken, zo'nverdraaid oordeeldurfdete_{geven. Door wat, wie en waar werd}ditsoort

in-formatiede_{wereld ingestuurd?}

Tijdens

mijn

onderzoekin Nepall naarderelatie tussen

ontwikkelingswer-kers en de lokale _{bevolking zag ik sommigeontwikkelingswerkers aan hun}

taakoverzeebeginnenvanuit eenevenromantischestartvisie,alsikzelfhad

ge-had. Naeenaantalmaandenbleken zijteleurgesteld, omdat alles tochminder

mooi was dan _zij dachten. _{Sommigenbleven gedesillusioneerd} en wilden zo

snel mogelilkterug naar huis.Anderenblekeninstaathun visie bij te stellen en meteen_{realistische kijk hun klus inredelijke tevredenheid}

afte

ronden. Dit

verschil ineenromantische blik eneenrealistische

_kijk

mondde uit in een ver-schillendeinzeten_{houding, die ik nietevenwaardig kon}vinden.

voorge-11 INTERCULTURELECOMMUNICATIE & IDEOLOGIE

steld, begonzij vriiwelmeteen met deopmerking: _{'Jullie Nederlanders}

respec-terenouderen niet.'

Mijn

antwoord daarop was: 'Voor

mij

geldt dat ik wel res-pect

wil

hebben, maar dat ik het soms moeilijk vind om het op te brengen.' Haar antwoordwas_{vervolgens: 'Dat heb ik nou ook.' Voor we het wisten zaten}

we ineen_{diepgaand gesprekgewikkeld. Zo verschillend was onze wereld}

blijk-baar niet en we zaten nog lange tijd doorte_{praten over ons}

beider'respectloos-heid'.

Mijn beeld van dewereld en van Nederlandwasondertussen_op basis van al

mijn

ervaringen veranderd. Mensen verschillen allemaal van elkaar, in hou-ding,

in

persoonlijkheid en

in

opvattingen. Watiscultuur nu eigenlijk,vroeg ik

mij af. Ik had

mijn

eigen exotisme lerendoorzien. Ikhadervaren datikoveral

vriendenenoveral_{vijanden kon}maken en dat ik waar ook ter wereld_in princi-pe alleen wastemiddenvananderen dieevenalleen zijn. Overcultuurwordt

gesproken alseenbindmiddel,maarwaarom zou ik mij meer verbonden moe-ten voelen met dieenecultuur, waarik toevallig inben geboren? Het besef

al-leen tezijnervoer ikalsbelastend, maar ookalsbevrijdend. Het iseen

confron-tatiemet_{eigen kwetsbaarheid, maar ook}eenvoorwaardevoorverbondenheid.

Dit besef bood mij de mogelijkheid mij te verbinden zoals ik dat wou en ik

raakte steedsmeer geboeid door de vraagwatondanksverschil toch kan ver-binden.

In gesprekkenoverallochtonen viel mij opdatcultuureen_{bijnamythische}

betekenis kreeg. Debehoefteaandeskundigheidover culturen nam toe.

Waar-om werdgedacht datjeallochtonen zoukunnen leren kennendoorkennis uit

een boekje of doorde_{lezing van}een_antropoloog?

In die

tijd

begon ik lestegeven aanallochtonen inhet

tweede-kans-beroeps-onderwijs. Allochtonenhadden erde_mogelijkheidtekiezen tussen_een

specia-le allochtonengroep of deel tenemen aan eengroep met autochtonen. De

al-lochtonengroepwas_groot,aan_{autochtonengroepen deden hooguit 66n of twee}

allochtonen mee. Vanwaar die behoefte apartte gaan? De allochtonengroep

zelfwas cultureelzeerdivers. Was hetde_{gemeenschappelijke ervaring van het}

migrant zijn? Vanwegede diversiteit zou ik er ook_{voor gekozen hebben om}

deel tenemen aaneenallochtonengroep. Engelukkig had ikalsautochtoon de

eerhundocentfilosofiete_{mogen zijn, want}autochtone studenten hadden een

dergelijke keus helemaal niet. Toen ik aan deze functie begon, kreeg ik een

groep diebegon met het derde studiejaar. Bij dekennismakingstelde ik voor dat wie dat wilde, ook zou vertellen uit welk land

_hij

_{oorspronkelijk kwam.}

Toen ik aan het eind van de les aan hen vroeg hoe deles_{bevallen was, werd}

ge-zegd: 'Heel goed. le bent deeerstetijdens onze opleidingdie heeft gevraagd

12 |1 j- AANLEIDING TOTONDERZOEK

Autochtonen worstelen zich onderling bijna suf overdevraag hoe zij met al-lochtonen_{om moeten gaan. Zijnzij}eenmaalin_{aanwezigheid van allochtonen,} dan valt op datde _{meest voor de hand liggende vragen} niet worden gesteld.

Waarom hadden we het niet metelkaar,autochtonen en allochtonen, over onze waarden en normen dievan invloed zijn op hoe wi j metelkaar samenleven? Vanuit welke waarden en normen handelen we_{eigenlijk intercultureel, waar}

komen die waarden

uit

_{voort en helpen ze ons wel}verder? Hoenormaal is het

om zo krampachtig met elkaar om tegaan zoals dereacties inveelgesprekken aantonen?

Om een antwoord te vinden op

mijn

vragen las ik de boeken van Pinto

(I990)enHofstede (I99I)overinterculturelecommunicatie en zag hoe daarin het beeld vande_{total strangerwerd overgebrachtmet behulpvan}

stereotyperen-de cultuurtypologieen. Opgrondvanwelke aannames enwelkonderzoek de-den deze auteurs _uitspraken over interculturele communicatie? Waren het

soort gesprekkenoverallochtonen dat

ik

observeerde niet medehet gevolg van

de adviezen van dezeauteurs?

Eeneerste_{aanknopingspunt voor}een_{verklaring van}het beeld datmensen

vanallochtonenhadden vond ik indekritische cultuurfilosofie,

maatschappil-kritieken communicatietheorieen. Uitde_{gesprekken om mij} heenmaakte ik

op datimplicietveel_{uitgangspuntenworden gehanteerd dieontleend zijn aan}

hetcultuurrelativisme. Tussen deze _{uitgangspunten} enverwarrende ervarin-gen zoektmenechtergeenverband.

In de loop van

dit

onderzoek isdediscussie over de multiculturele samenle-ving grimmiger geworden. Van interpersoonlijk tot internationaal niveau neemt culturaliseringvan conflicten toe. methet cultuurargument als

troef

Die trend had zichalingezet v66rIIseptember 200I, de dag vandeaanslagen

ophetWorldTradeCentre in New York. Na II september komtdeverharding in eenstroomversnelling terecht. Was men voor diedatum politiek incorrect

alsmen_{kritiek uitte op}eenanderecultuur,daarna ismen_{moedig als men wel} kritiek uit. Niettemin

_blijft

de_{vraag wat dieverandering}zo

_grimmig

maakt en

tevens hoezo'nverandering inhet denkentotstandkomt?

Indeze

inleiding zijn

veel vragen gesteld dieontleend zijn aan

mijn

concrete

praktijkervaringen.Ervaringenenvragen hebben

mijn

denken beinvloed en ik

heb delezer_{inzicht willen geven in wat}

_mij

_{geinspireerd heeft om dit}

onder-zoek te gaan doen. Niet elke indezeinleidinggesteldevraagzalconcreet wor-den beantwoord. Zo zal ikde_{vraag over de rol van}informatie_{ti idens}deKoude Oorlognietbehandelen, maar wel een_{vergelijkbare vraag:op welkewijze}

in-formatie interculturele_{handelingsstrategieen}beinvloedt. Ik zalniet_{ingaan op}

de rol van_{dienstmeisies}

in

_{diverse landen, maar wel op}de_{onderliggendevraag}

naar deeffecten vanderelativistische_{waarheidsopvatting.}

Toen ik aan het onderzoek begon warende_{belangrijkstealgemene vragen:}

13 INTERCULTURELE COMMUNICATIE&IDEOLOGIE

wordt _{gezien dan}eenonbekende

uit

_{eigen land? Welke invloed hebben}

beel-den vande_{vreemdeling op}demanier_{waarop wij}met_{elkaar omgaan en waar} komendie beelden

uit

_{voort? Sommige mensen menen dat}interculturele com-municatie wezenlijkanders is dan 'gewonecommunicatie'. Alszo'n_wezenlijk verschil bestaat, wat is datverschildan precies of als hetnietblijkt te bestaan, wat is dan de reden voor_{ineffectieve handelingsstrategieen? Naar aanleiding} van dezealgemenevragen is hetvan belangominterculturele knelpunten te

inventariseren en vasttestellen welke betekenisdemeeste_{mensen geven aan}

cultuur. Methetantwoord hieropwordteenbasisgelegd voornieuwevragen. Ik hoop metdezestudie bijtedragen aan hetinzicht

in

processen van intercul-turelecommunicatie: wat is erzo_{lastig aan, wat}isdaarvaneen_belangrijke

oor-zaak, en hoe valt er eventueel iets aanteverbeteren.

Notenhoofdstuk i

2 Methodische

verantwoording

aR

ensencommunicerenenbeinvloeden elkaar. Zij doen dit op grond van

I¥I

_{denkbeelden, opvattingen, richtlijnen, keuzes en wil. Zij} delen

opvat-tingenmetelkaar

of

juist niet.

Zij

geven zichaandenkbeeldenover, proberen

door middel van hun invloed denkbeelden te veranderen ofdoen pogingen

aan heersende denkbeelden te ontsnappen. Het uitgangspunt in

dit

onder-zoek wordt gevormd door de vraag wat mensen onder de term cultuur

ver-staan en_opwelke_wijze

dit

interactiesbeinvloedt.

De basisbegrippen van het gehele onderzoek _{zijn communicatie, cultuur,} machten_ideologie. Dezebrede_{benaderingvraagt van}deonderzoekerinzicht in aldezethema's. De_{grote hoeveelheid} reedsbeschikbare kennis in de

lite-ratuur leidt gemakkelijk toteengrote verzameling onoverzichtelijke

informa-tie. Om dit te voorkomen is als rode draad voordit onderzoek gekozen voor

een thema waarin deze begrippen _samenkomen, namelijk: interculturele communicatie. Ditonderzoek naarinterculturele communicatieverdient

ech-ter eennognauwkeurigerafbakening,omdat het niet

mijn

bedoeling is om te

herhalen wat anderen hiervoor al hebben _{gedaan. Een} overzichtsstudie van

invalshoeken en _{benaderingswijzen} van interculturele communicatie wordt

onder anderen gegeven door

Shadid (I998). Hij

laatechter detransculturele

normatieve benadering, waar _{Procee (I99I)} eenstart meeheeftgemaakt, bui-ten beschouwing. Aan zo'n benadering

blijkt in het

veld grote behoefte te

be-staan, zowel in de _{dagelijkse als in} de _{wetenschappelijke praktijk (zie} onder

meer Kortmann _2OO2C). Wanneer we het hebben over een transculturele of interculturele _{normatieve benadering,} hebben we het over een

cultuurover-stijgend niveau, met andere woorden, eenmetaniveau.

_Mijn

aanname is dat

dit metaniveauvan_{groteinvloed is op}hetinterculturelehandelen. Ditlaatste

is niet los te zien van de aannames, die op hoofdlijnen in de meeste studies

overinterculturele communicatieals_{vanzelfsprekend worden beschouwd. Zo}

begintvrijwel elke studie over_{dit onderwerp met}de_{vragen: 'Wat} is cultuur?'

15 INTERCULTURELE COMMUNICATIE& IDEOLOGIE

begrippen als vanzelfsprekendeen bepaalde plaats kriigen toegekend. In dit

proces van definiering

ligt

evenwel een aantal aannames besloten. In deze

st:udie staan de metdeze definities en _{aannames samenhangende}

betekenis-sen, waarden en opvattingen centraal, en het effect dat ze hebben op het in-terculturele handelen. Daarom wordt in eerste instantie een conceptuele en ideologische invalshoek gevolgd. Naar aanleiding van de analyses wordt

ver-volgenseennormatieve benadering aanbevolen.

Het onderzoekis zowel theorie-als praktijkgericht. Literatuurover

intercultu-rele communicatie bestaat voornamelijk

uit

theoretische benaderingen en analyses, hier en daar _{aangevuld met casuistiek. Praktijkgericht} onderzoek naar het dagelijkse verloop van _{interculturele communicatieprocessen, wat}

daarop zoal van invloed is enwelkeffecthetheeft. ben ik nog niet tegengeko-men, anders dan beschrijvend van aard in de vorm vancasuistiek. Met dit on-derzoek wil ik mij nietbeperken tot casuistiek alleen, maar ook onderzoeken

of er

een bepaalde systematiek is te ontdekken

in

dagelijkse interculturele handelingen en de beweegredenendie daaraanten grondslag liggen.

Aange-zien ik

_{geen vergelijkbaar} onderzoek heb _{aangetroffen is} het onderzoek in zijn geheelte beschouwenalsexplorerend van aard,omdat telkens op grond vannieuwe_{resultaten methoden voor vervolgonderzoek}en nieuwemodellen

ontwikkeldmoestenworden. Demodellenstaan beschreven in de

hoofdstuk-ken bij de _{onderwerpen waar} ze verband mee houden. Literatuuronderzoek

en_{empirische methoden komen in}deze_{algemeneverantwoording aan de}

or-de, omdatze_{betrekkinghebben op meerdere}hoofdstukken.

Literatuur

Literatuuronderzoek biedt voornamelijkeen beeld van theorieen,waarbij zich

tweeterreinen aftekenen: differentiatiebenaderingen van interculturele com-municatiel en kritische cultuurfilosofie2. Differentiatiebenaderingen hante-reneen _{bepaaldcultuurconcept.} De kritische cultuurfilosofie _{biedt de}

moge-lijkheid

om kanttekeningen te

plaatsen bii dit

cultuurconcept. Beide

benaderingenzullen in dezestudie aan de ordekomen.Theoretische

verban-den tussen

cultuur

en communicatie

zijn

slechts in een beperkt aantal

theo-rieen diepgaand uitgewerkt. Er zijn op basis vanaannames wel theoretische

constructies ontstaan, maar verbandentussentheorie en praktijk zijn daarin onvoldoendeuitgewerkt, waardoordeconstructies vooral zijnte beschouwen

als ideaalbeelden. Verbandentussen communicatie,

cultuur

en macht zullen

worden aangebrachtop basis_{van theorieen, zoals die van Habermas (1979 en}

I98I)

en_{Watzlawick (I976).} Daarin bevinden zich slechts ten dele alternatie-ven, wantzebeschrijvenvooralmechanismen die interactieprocessen helpen

verklaren. In de loop van dezestudie zal

ik

aantonen dat aanvulling

16 [2] - METHODISCHE VERANTWOORDING

In ditonderzoekworden theorie en praktijkaanelkaar getoetst. Het

aangrij-pingspunt vandeze studie is hetintercultureel handelen van mensen en hun beweegredenen daarbij. Om

hun

beweegredenen te begrijpen zijn deze

ver-gelekenmettheorieen uit deliteratuur. Literatuuren praktijkonderzoek

heb-ben _{vrijwel permanent in} elkaar _{gegrepen. Er zijn keer op} keer observaties

verricht; daar zijntelkens met behulp vande literatuurhypothetische

verkla-ringen voor gezocht en deze

zijn

vervolgens besproken

in

werkoverleggen,

met vijftienfocusgroepen, opdrieconferenties

in

Nederland en 66nin

Duits-land3, In de tussentijd zijn ook analysemodellen ontwikkeld. Op basis daar-van vond _{verdiepingplaats,} waaruit weer _{nieuwe onderzoeksvragen} ontston-den voor verdere verdieping. Nadat een _{voorlopige hypothese was}

gecon-strueerd is deze totslot getoetst met behulp van eendiepte-interview onder 65 respondenten. Deweerslaghiervan is indezestudietevinden.

Onderzoeksvragen

De_{algemene onderzoeksvragen waarop}eenantwoordwordt_{gezocht, zijn de}

volgende.

1 Wat isdeoorzaak van de in veel gevallen ineffectieve

communicatiestrate-gieenin interculturelesituaties?

Deze vraag isineerdere studiesalvanuit verschillende invalshoeken bena-derd. Er

_zijn

theorieen die culturele _{factoren centraal stellen, gaan over}

so-ciale categorisering, vaneen _{politieke benadering uitgaan, nadrukleggen op}

culturele identiteit, op beeldvorming, discriminatie

of

verschillende

combi-naties hiervan, en dergelijke (zieShadid I998). In dezestudie zal ikdevraag naar_{communicatiestrategieen} behandelenvanuit het metaniveau van

bete-kenisgeving en aannames bij de_{grondbegrippen}

cultuur

en communicatie.

Wanneer

in

relatie daarmee _{identiteit, machtsverhoudingen} en _dergelijke

aan de orde ziin,worden deze ookvanuitdeze _{conceptuele invalshoek}

bena-derd.

2 Vanuithetantwoordop vraag I, namelijk datdeheersendeinterculturele

ide-ologie mededeoorzaak van dezeineffectiviteitis,wordtdetweedevraag

ge-steld: Hoe zietdezeintercultureleideologie eruit, wat zi indeeffecten ervan

en hoewordtze_verdedigd?

3 Vanuitdeze analyse komtdevraag aan de orde: Watkunnen elementen zijn

vooreenalternatief? Daarvoor is meernodigdanalleenhet schetsen van een idealecommunicatiesituatie metdedaarbij horende competenties. Het is

evenzeervanbelang om handvattenteontwikkelenvoor situaties die hele-maalniet_{ideaal zijn en die}iemandde_{mogelijkheid bieden om} zich daarbin-nen opeenconstructievemanierteverweren.

17 INTERCULTURELE COMMUNICATIE & IDEOLOGIE

Betangrijke

definities

Mutticulturele samenteving

Multicultureelbetekent dat ermeerdere betekeniskaders eneendiversiteit aan gewoonten

en/of

leefstiilen bestaan ineen _{situatie waar personen}

samenwer-kenen samenleven. _{In principe iselke samenlevingpluraal}

of

multicultureel

(Wallace 1962). Zo beschouwd is de multiculturele samenleving geen doel,

maar een feit. Of

een _bepaalde multiculturele _{samenleving duurzaam}

ge-noemd kan worden, hangt samen metde_{wijzewaaropburgers in}die

samenle-ving functioneren. Feitelijk functionerenengewenstfunctioneren

zijn

daarbij

belangrijkegegevens omdeduurzaamheid vandemulticulturelesamenleving

in kaartte brengen. Duurzaamheid

wil

zeggen dat er voor iedereen, ook voor toekomstige generaties, voldoende grondslagen zijn en

ruimte is om zich in

veiligheidte_{kunnen richten op}het_goedeleven.

In

het kader vande_{multiculturele samenleving zijnvier andere begrippen}

be-langrijk: assimilatie, separatie, integratie en marginalisatie. Deze _begrippen

hebben in_{het maatschappelijke debat niet altijd}een _{eenduidige betekenis en}

ze wordenvaakverward.Met_{betrekking tothet gebruik van}deze_{begrippen zal}

ik

werkdefinities _aangeven, zodat_{duidelijk is wat er in}

dit

_proefschriftonder

wordtverstaan.Assimilatiestaat voorhet_{volledigaanpassen van de ene}cultuur

aan eenanderecultuur. _{Separatie(segregatie)}houdt in_{dat groepen zich van}

el-kaar afzonderenenzoveel_{mogelijk huneigen}culturele_gewoontenentradities

voortzetten. _Integratiehoudt in dat door_{een wederkerig communicatieproces}

mensen _{gezamenlijk vormgeven aan}demulti-culturelesamenleving,waarin

ruimte bestaat voordiversiteit, en _{waarin samenwerking wordt gekenmerkt} door lerenvan elkaar,waarinook

ruimte

_{bestaat voor het stellen van grenzen,}

daarwaar_{menselijkewaardigheid}wordt_{geschaadofvernederingplaatsvindt.}

(Deze definitie is tendeleontleendaan_{Margalit 200I.)} Marginalisatiehoudt in

dat mensen in de_marge

of

_{zijlijn van}een_{samenleving belanden, waardoor zij}

uitgerangeerd dreigenteraken.

Intercultureel handelen of interculturele communicatie

Interculturele communicatie is in de bestaande _{literatuur biina altijd vanuit}

een _{ideaalbeeld gedefinieerd. Zulke definities zijn niet bruikbaar voor dit}

on-derzoeken daaromwordt vande_{volgendewerkdefinitie gebruikgemaakt:}

In-tercultureel handelen is de manier waarop personen met elkaar omgaan in

een _{multiculturele samenleving. Het gaat in} de

definitie dus niet om een

wenselijke (ideale) situatie, maar om watzich waarneembaar afspeelt. Als

re-sultaat van het onderzoek _{zullen op} deze_{werkdefinitie aanvullingen worden} gegeven.

Positieve interculturele dynamiek

18 [21-METHODISCHE VERANTWOORDING

multiculturele _{samenleving. Samenwerking, gezamenlijke}

verantwoordelijk-heid, oplossingsgerichtheidenopwaartsespiraal zijn hierindicatoren voon Negatieve interculturele dynamiek

Negatieve dynamiek tast de duurzaamheid van een multiculturele

samenle-ving aan. Het enkel nastrevenvan eigen belangen, interetnischespanningen,

escalatievanconflictenenneerwaartse_{spiraal zijn hier}indicatoren voor.

Ideotogie

Ideologie heeft als concept in de loop der tijd en onder invloed van verschil-lende denkbeelden verschillende betekenissen _{gekregen. In} deze _{studie gaat}

het om devolgende betekenis van ideologie, waarbi j ik mi j heb laten inspire-ren door De Boer (I980) en Habermas _(I98I). Een ideologie bestaat uit

uit-gangspunten en _{richtlijnen, die} als _{vanzelfsprekend} wordenbeschouwd, die

geinternaliseerd zijn en dievan daaruit van_{invloed zijn op}het handelen van mensen. Erzijnideologieen zoals Das Kapital van Marx die beschreven staan.

Eenideologie hoeft echternietbeschreven te zijn, maar kan zich ookop

inter-actieniveau ontwikkelen. Weer andere _{ideologieen zijn ooit}wel beschreven, maar de oorspronkelilke bron _{is vergeten. Habermas (I981) baseert zich bil} ziinrationaliteitthese onder andere op hetuitgangspuntdatnatuuren sociale verschijnselenmetelkaarworden verward. Indatgevalkunnenconcepten die aan ideeenten grondslagliggen nietwordenuitgedifferentieerd,waardoor ze

niet kritiseerbaar zijn. (Ik kom hier

in

hoofdstuk₇uitgebreideropterug.) De

Boer heeft het inditverband bijvoorbeeld overde_vraagwaaromeen_bepaalde

inrichting vande _samenleving als _{natuurnoodzakelijk wordt beschouwd. Hij}

houdt zich ook _{bezig met}de_{vraag hoe het komt dat} de'slachtoffers' van een

bepaalde ideologie er zelf in gaan geloven. Volgens De Boer zijn er dan

be-paalde mechanismen aan het werk die een reeel zicht op de _{werkelijkheid}

blokkeren (De Boer I980, p. 7I). Deuitgangspunten die aaneenideologie ten grondslag liggen behoren dan niet tot een gereflecteerd _bewustziin.

Bewust-zijn komttot stand door welkennistenemen vandeuitgangspunten en

wet-ten. Volgens hem zijn doordit bewustzijnde_{ideologischewetten op zich niet}

opgeheven, maardevoorwaarde waaronderdezewetten_{werken wel (De Boer}

I980, p._73)·Onder invloed vanverzettegendemechanismen vaneen

ideolo-giekaninzicht ineenideologie ontstaan. Inde_{praktijk brokkelt}het_{geloof in}

een _{ideologie waarschijnlijk af door} een _{groeiend bewustzijn op basis}

waar-van de blokkerendemechanismen, dan weer _{geleidelijk, danweer}

schoksge-wijs. worden opgeheven. Pas nadat een ideologie ende werkingervan trans-parant zijn

geworden in de vorm

van beschikbare kennis kan _bewustzijn ervan ineenversneld tempo optreden. Zichontdoen vande ideologische me-chanismenisechter _{ingewikkelder afhankelijk van de}mate waarinde

ideolo-gie is geinternaliseerd en de matewaarin _{aspecten van} een _{ideologie op een}

bepaald moment nog voor- en nadelen bieden inde_{praktijk. Dit zal per}

1 INTERCULTURELE COMMUNICATIE & IDEOLOGIE

ideologie aan het lichtte brengen. Daartoe moet deideologie beschreven en geanalyseerdworden ophaarinhoudeneffect.

Interculturele ideologie

In

dit

_{onderzoek gaat het om} het bestaan en heteffect van een interculturele

ideologie. Onder een interculturele ideologie moet worden verstaan: de

alge-meen voorkomende en als

_natuurlijk

beschouwde denkbeelden van mensen overhoemensenmetverschillendeculturele_{achtergronden met elkaar} beho-ren om te gaan. Omdewerking van een intercultureleideologiete

verhelde-ren zullen nietalleendeheersendedenkbeeldenen_{richtlijnen van}de

ideolo-giebeschrevenmoeten worden, maarzullen ookdeuitgangspuntendieeraan

tengrondslagliggen, opgespoord en geanalyseerd moeten worden.

Concept

Een methode omeen ideologie blootteleggen bestaat

uit

onderzoek naar de uitgebreide betekenissen van ermee verwante concepten. Onder concepten

moet de uitgebreide diepere betekenis van termen. erbil horende

denkbeel-den, bijbetekenissen en

_richtlijnen

worden verstaan. Een _{concept roept op}

grond van deze _uitgebreide betekenis zekere associaties _{op (Holzhauer &}

Minden 1977)· In dezestudienemendeconceptencultuurencommunicatie

eencentrale _{plaats in}als _{belangrijke grondbegrippen} van intercultureel

han-delen

of

interculturele communicatie.

Macht

Er bestaangeensituatieswaarinmacht geenrol speelt. Situaties die beschre-ven worden alseensituatie waarinmacht niet ofals _onbelangrijkwordt erva-ren zijn vermoedelijksituatieswaarindemachtsverhoudingennaar

tevreden-heidvanbetrokkenen

_zijn

_{gereguleerd, bijvoorbeeld wanneer er sprake is van} machtsevenwicht

of

wanneer _{op wederkerige} basis _afspraken

_zijn

_gemaakt

over machtsverdeling. Eenbelangrijkevraag die

dit

oproept is, wat ergebeurt als er opeen gegeven momentbehoefte ontstaataanverandering van de eer-der gemaakte afspraken of van de als vanzelfsprekend beschouwde

machts-verhoudingen. In deze _{studie gaat het over de} door _sommigen als vanzelf-sprekend beschouwde machtsverhoudingen, die door anderen niet (meer)

vanzelfsprekendwordengevonden.

Volgens het heersende denken brengt cultuur vanzelfsprekendheden met zich mee ook op het terrein van de machtsverhoudingen. Op het cultureel

overstijgende niveau hebben we het overinterculturele machtsverhoudingen. Ook hierin heefthet _{cultuurbegrip} een _belangrijke betekenis. Erbestaat

ver-moedelijk een aantal interculturele reactiepatronen en taboes op het aan de

orde stellenvan_{bepaalde thema's die}als_{vanzelfsprekend}wordenbeschouwd onder invloedvan _{bepaalde uitgangspunten} en

_richtlijnen

_{die samenhangen}

20 12I - METHODISCHE VERANTWOORDING

Komter (I985) hanteert in haar onderzoek over de macht van vanzelfspre-kendheid inrelaties tussen mannenen vrouweneendefinitievan macht. die

indezestudie ook vantoepassingis. Macht ishetvermogen om, al dan niet

bewust, bepaalde effecten teweeg te brengen op gevoelens, _attitudes, cogni-ties

of

gedrag van een ander. Onder dezedefinitie kunnen zowel het realise-ren van veranderingen als het bieden van weerstand tegen veranderingen worden gevat. In hetlaatste _{geval is het gevolg van} macht_{dat wensen of} po-gingen van de ander om verandering te realiseren effectiefworden

onder-mijnd_{(Komter I985, P· 49 en 50).} Eenbelangrijkaspect vanmacht, en in het bijzonder van belang voor deze studie, is dat ook door niets te doen of

be-paald gedrag natelatenmacht kanworden uitgeoefend_{(Lukes 1976).In zo'n}

geval laat meneen bepaalde invloedop anderentoetegen de wil van deze

an-deren. Nietingrijpen is indat geval tebeschouwen als een vorm van

machts-uitoefening. Er is nog een vorm vanmacht: 'demacht vandeonmacht'. die te beschouwen is als een _{speciale vorm van weerstand wanneer}weerstand niet openlijk geuitkan worden. Hierondervalt_{bijvoorbeeldlijdzaam}verzet.

Paradox

Een bruikbare definitie van _paradox is _{gevonden bij} Watzlawick, Beavin &

Jackson (I976). Zij definieren een paradox als een ongerijmdheid die door

juiste redenering

uit

(schijnbaar) geldige premissen

voortvloeit (p. I68).

Watzlawickredeneert voorts dateen_{paradox gevolgen heeft voor} communica-tie. Samengevat komt het erop neer dat een paradoxaal bericht twee

bood-schappen bevat die elkaar uitsluiten. Het bericht is dus intern tegenstrijdig

waardoor iemand er niet goed op kan reageren. Daarbij is het voorde

ontvan-ger onmogelijkombuitenhet afgebakende kadertetreden endoor

metacom-municatiededubbele boodschap aan de ordetestellen.

Empirisch onderzoek:

onderzoekspopulatie, opzet

en generaliseerbaarheid

In het empirische deel van het onderzoek is naar verbanden gezocht tussen

denkbeelden over _{het handelen en het praktisch effecthiervan op}het

hande-len. Er is _daarbil gebruik gemaaktvan triangulatie (Baarda I998)4 voor het

verkrijgen van een zo _{grootmogelijke} betrouwbaarheid van_{de gegevens.}

Be-trouwbaarheid wil hier niet _{zeggen dat herhaling}van _{onderzoek dezelfde} ge-gevens op zouleveren. In een onderzoek naar dynamische processen is im-mers _geenenkele situatiehetzelfdeen zullenresultaten_altijdverschillen. Wel

kunnen dezelfde grondpatronen worden gevonden. maar telkens in andere verhoudingen. De gegevens van respondenten van dit onderzoek zijn voor

een belangrilk deel van voor II september 2OOI toendeaanslagen op het wrc

21 INTERCULTURELECOMMUNICATIE& IDEOLOGIE

theoretische kader datwordt ontwikkeld met

dit

onderzoek tracht zulke ver-anderingsprocessen op algemeen theoretisch niveau te beschrijven en te ver-klaren. Wanneer dynamische processen worden onderzocht dan is het logisch dat resultatenzich_{wijzigen bij herhaling}vanonderzoek.Debetrouwbaarheid vanonderzoekbevindtzich daaromvooral inde_{onderbouwing van}de

grond-patronen endegebruiktemethoden.

In deeersteplaatsisparticiperende observatie gepleegd en

zijn

maatschappe-lijke discussies over de multiculturele samenleving gevolgd. in de tweede

plaats is informatieverkregenviavijftienfocusgroepen (per groepgemiddeld

vijftien deelnemers), waaraan ook respondenten van niet-Nederlandse

af-komstdeelnamen. De_{focusgroepenwaren op ditpunt}wisselend van samen-stelling. Er waseen_{groep bij dievolledigniet-Nederlands was, er waren}

groe-pen bij

die _volledig

uit

Nederlanders bestonden en er _{waren gemengde}

groepen bij. Indederde en laatste fase vanhetonderzoek zijn₆₅

diepte-inter-views5 afgenomen. Van de₆₅respondenten zijn erop grond vande

antwoor-den negentebeschouwen alsvanniet-Nederlandsekomaf.

De_{(participerende) observatie heeftwillekeurigplaatsgehad,}binnen

werk-situaties en conferenties, op feestjes,op basisvan documentaires, discussies

en interviews _{op televisie en} in _{dagbladen rond het maatschappelijke} debat

overde multiculturele _samenleving,interculturele conflicten (de Balkan, het

Midden-Oosten),ontwikkelingssamenwerking en samenlevingsopbouw. Er is

gebruik gemaakt van televisieprogramma's als Rondom IO, Het Lagerhuis, Netwerk en Nova en van verscheidenedocumentaires. Indekrant

_zijn

forum-pagina's en ingezonden brieven gevolgd. Door middel van onder meer deze observatiesis onderzocht

of

_{gevonden reactie-} en _{interactiepatronen ook} bui-tende geselecteerde onderzoeksgroepvoorkwamen.

De focusgroepenzijn samengestelduitprofessionals indesectoren zorg, wel

zijn,en onderwijs.Focusgroepenzijngeformeerd naaraanleidingvan

aanvra-gen voorscholing

in

interculturele communicatie. Voorafgaand aan de

scho-ling zijn

met deelnemersknelpuntengeinventariseerd en is hun gevraagd te reageren opverklaringendie lopende het onderzoekziinverkregen. Sommige leden van focusgroepen haddenal_{ervaring met}intercultureel communiceren,

anderen _{bereidden zich erop}voor. _{Focusgroepen bieden het voordeel dat ook}

de reacties vande_{leden op elkaar geobserveerd}kunnenworden en dat de on-derzoekerdemogelijkheid heeft om doortevragen ten behoeve vande

validi-teit van de gegevens. Derespondent

krijgt

degelegenheid om

zijn

antwoord

toe te lichten endeonderzoeker kan

zijn

interpretatietoetsen. Nog een

voor-deelvanonderzoek met_{focusgroepen is}dat_{verdiepingplaats kan vinden. Een}

nadeel isdatonderzoekeren_{respondenten elkaar beinvloeden.}

Nadat een voorlopige hypothese was geconstrueerd, is deze vanwege het

nadeel van _{het focusgroeponderzoek getoetst met behulp} van

vo-22 [2] - METHODISCHE VERANTWOORDING

ren gekomen dat _{vrijblijvende} relaties iemand _altijd de _mogelijkheidbieden

om die te vermijden ofzich eraan te onttrekken. Omdie mogelijkheid uit te sluiten is _{gezocht naar respondenten die beroepsmatig} relaties met een ver-plichtend karakter aan moeten gaan. Daarom is als voorwaarde gesteld dat

respondenten vandeinterviewsverplicht zijn om interculturelerelaties te

on-derhouden. Dit is dereden _{dat respondenten}

_zijn

_{geworven onder}

professio-nals in de _{sectoren zorg, welzijn, onderwijs, dienstverlening} en

ontwikke-lingssamenwerking6. Onderderespondenten bevonden zich ookeen soldaat,

twee medewerkers vande _Immigratie- en Naturalisatiedienst, een

schadecor-respondent en een bibliothecaresse. Ongeveer de helft van de _respondenten

is geselecteerd

uit

zorgnetwerken via Pharos. De overige respondenten zijn willekeurig op basis van hun beroep geselecteerd. Respondenten bevinden

zich allemaal in de arbeidzame leeftijd. Hoewel tijdens het interview naar

leeftijd, functie en _organisatie is _{gevraagd, zijn} deze factoren niet betrokken

alsvariabele, gezien het exploratieve karakter van hetonderzoek, dat tot doel

heeft (onderliggende) mechanismenteverhelderen eneendiscussiete bevor-deren. In vervolgonderzoek zou het betrekken van diverse variabelen als

op-leiding, functie(werkloosheid), organisatie waarmen werkt, klasse, woonsitu-atie interessant zijn omvergelijkingmogelijktemaken.

Het interview is _{samengesteld op basis van} een _{voorlopige hypothese over} eeninterculturele_{ideologie. Onderzoek naar}deze_ideologieis

geoperationali-seerdmet_{behulp van}de_conceptencultuur, communicatieenbotsende

waar-deninrelatietotmacht. Er

zijn twintig

vragen gesteld omantwoordte

krigen

opvier algemene vragen:

1 Welkebetekenisgevenrespondenten aanhetbegrip

cultuur

in relatie tot

in-terculturele communicatieo

2 Welkebetekenisgevenrespondentenaancommunicatie

in

interculturele

communicatie-situaties?

3 Hoe denken respondenten overde_wilzewaarop zij met iemand van een

an-derecultuur_omgaan?

4 Hoe denken respondenten om te gaan met botsende waarden?

Er is gebruikgemaakt van verschillende typen vragen en controlevragen om de validiteit van de resultaten te verhogen: open en gesloten vragen,

stellin-gen encasuistiekvragen7.

Na verwerking vandeinterviewswarener_{antwoorden die vragen opriepen.} Zo_{vond bijvoorbeeld aan de hand van}een_{stelling bijnaiedereen het omgaan}

met mensen

uit

andere culturen leerzaam. De_{vraag die}

dit

_{opriep was, wat}

men daarvan leert. Die vraag is vervolgens aan focusgroepen voorgelegd. De

interviewronde vormde dus niethelemaal hetsluitstuk van het_empirisch on-derzoek en_{ook maatschappelijkeontwikkelingen}

_zijn

_{blijvendgevolgd.}

23 INTERCULTURELE COMMUNICATIE & IDEOLOGIE

tussen deelnemers aan focusgroepen en de onderzoeker, waardoor het een

participatief8onderzoek genoemdkanworden. Deonderzoeker bracht op

ba-sis van voorstudie en observaties _{verklaringen in,} de deelnemers aan focus-groepen refiecteerden daarop op basis waarvan zich (soms confronterende) discussies ontwikkelden. Bevestiging van, aanvullingen op en weerstanden tegenverklaringen vandeonderzoeker hebben in hoge mate bijgedragen aan

bijstelling

of

aanscherping van de _hypothesen. Het _{maatschappelijke} debat

biedt vervolgens tot op zekere hoogte de mogelijkheid om generaliseerbaar-heid vasttestellen, doordereacties

in

focusgroepentevergelijken met die in

het maatschappelijkedebat._{Voorts dragen}een_{aantal boeken bij aan de}

gene-raliseerbaarheid. In

dit

geval onder meer dat van _{Bernstein (I994) over de}

strijd tussenculturele waarden in de Verenigde Staten en het onderzoek van Jacobsen (2001) naar het beeld vandevreemdeling.

Samenvatting van

de

opbouw

en

_gebruikte

methoden

Verkenning

In hoofdstuk

_3, Verkenning van problemen rond interculturele communicatie,

wordt deinterculturele context verkend en is _{gebruik gemaakt van het}

maat-schappelijke debat overdemulticulturelesamenlevingen beschrijvingen van

interculturele_ervaringenen_knelpunten.

In hoofdstuk 4, De historischeenintellectuele relatietussen interculturele

commu-nicatie en wetenschap, is gebruikgemaakt vanliteratuurstudie.

In hoofdstuk5, Empirisch onderzoek naardedenkbeelden van proto-pro/2ssionals, is _{gebruikgemaakt}van_{interviews en focusgroepen.}

In hoofdstuk 6, Deskundigen interculturele communicatic: een kritisch overzicht,

wordeneerstthema'svoor_analysein _{kaart gebrachtop basis vanwijzigingen} in scholingsvragen interculturele communicatie in de loop van tienbvijftien

iaar. Aan de hand hiervan wordendrie differentiatiebenaderingen van

promi-nente deskundigen geanalyseerd.

Theoretische analyse

In hoofdstuk 7, Eenmodel_{voor analyst van de interculturele ideologie,}wordt een

model ontwikkeld met _behulp van

inzichten uit

de kritischecultuurfilosofie en communicatiewetenschappen op grond waarvan kritische stellingen wor-den geformuleerd.

In hoofdstuk 8, _{Het 'gebruik' van}het_{cultuurbegrip:}eenkritische_analyse,worden

dekritische stellingen uit hoofdstuk7uitgewerkt.

In hoofdstuk 9, De invloed van de interculturgle ideologieop concrete denkbeelden en

gedrag: enkele hypothesen, wordt op basis van de resultaten uit hoofdstuk 8 een

hy-pothetisch verbandgelegdtussenhet ideologischecultuurbegrip,attitude en in-termenselijkeverhoudingen, zoalsdieonder andere

_zijn

beschreven in

24 121 METHODISCHEVERANTWOORDING

In hoofdstuk10, Analysevanuithetperspeaiefcommunicatie, wordende bevin-dingen aangevuldmet modellenen analyse uitde_{communicatiewetenschap.}

Evatuatie van de interculturele ideologie en opmaat tot een alternatief

In hoofdstuk II, Evaluatie van de interculturele ideologie: concretewerking en €f

fict,

is gebruik gemaakt van verschillende methoden: _(I) Focusgroepen, (2) Diepte-interviews, (3)Overige casuistiek.

In hoofdstuk I2, Conclusiesen aanzet tot gen altematief zi

_in

conclusies en een aanzet toteen alternatief_{beschreven. Tijdens} de _{analyses ziin aanwijzingen}

naar_{voren gekomenopgrond}waarvaneenaanzet toteen_alternatief

geformu-leerdkanworden.

Notenhoofdstuk 2

1 Zie voor eenoverzichtsstudie Leeman (i996);en_{verder Hoffman & Arts (1994), Hoffman} (1999 en2002), Hofstede(1991),Pinto (1990 en 1994)

2 OnderandereVanBinsbergen_{(1999a en}1999b), Finkielkraut(1990),Habermas (1979 en

1981), Lemaire(1976),Maalouf (1999),Procee (1991).

3 _{Deeersteconferentieiseen Saldo}conferentieinde ReehorstinEde(najaar 1992). Saldo

staatvoor StimuleringsregelingAllochtonen. Begin i998isdetheoriegepresenteerdin

Duits-land op deconferentie 'Gesundheitfur_{Alle'georganiseerd}doorhetEtnoMedizinisches Zen-truminHannover.Dederde conferentiewasDiversOmniversum aan deUniversiteit van

Maastrichtinoktober 1998. In het voorjaar van 2002isdetheorieinhet kader van

kennisde-len, indrie bijeenkomsten, gepresenteerden_{bediscussieerd met collega's}vanPharos.

4 Triangulatie is een term diegebruiktwordt om aan te geven dat ervanmeerdere

invalshoe-ken_{gebruikisgemaaktom}hetzelfdeteonderzoeken.In_{hetempirischedeel}

vanditonder-zoekis_{gebruikgemaakt}vanobservatie, focusgroepeneninterviews.

5 Zie_{de bijlage Vragenlijst interview.}

6_{Ontwikkelingssamenwerking is aan het interview toegevoegd. Mijn huidige werksituatie en}

beschikbaretijd warenderedenom inhetfocusgroepenonderzoekdezedoelgroepnietmee

tenemen.Bijdeinterviews bestondhiervoormeerruimte.Hetwerkveld vande ontwikke-lingssamenwerking heeft weI mijn bijzondere interesse. In1982bezocht ik vele projecten in

Peruen Nicaraguaenin₁₉₈₆deedikonderzoekin Nepalnaarderelatietussen ontwikke-lingswerkersen locale bevolking in eenvoorstudieopverschillende projecten(VanAsperen 1988)eneen casestudieop Jiri-Technical School(VanAsperen1987) Gezienmijninteresseen

contactenbespreekikregelmatigcasurstiek uit het kader van ontwikkelingssamenwerking.

7 Ziede billageVragenlijstinterview(zievooropzetinterviewSwanborn 1982).

8 Participerendeobservatiekanbeschouwd wordenalseenmethodedietotdoelheeft een

situatietebeschrijven, waarbijdeinvioedvande_{onderzoekerzo klein mogelijk wordt}

gehou-den.Wanneeronderzoekplaatsvindtop basisvansamenwerkingtussen onderzoekeren on-derzochten, dan is het wederkerig van aard. In dat gevalkan betergesproken worden van

par-ticipatiefonderzoek. Onderzoekeren onderzochten beinvloeden in datgevalelkaar.

Participatief onderzoek biedtde_{mogelijkheid om over elkaars vanzelfsprekendheden, die}

3

Verkenningvan

problemen

rond interculturele

communicatie

en

eerste grond voor het bestaan vaneen interculturele ideologie zou te

vinden moeten zijn in beschrijvingen vandemulticulturele_samenleving

eninterculturele communicatiesituaties. In

dit

_{hoofdstuk gaat hetdaarbij om}

twee vragen. Indeeersteplaats, wat ziet men als problemen rond intercultu-rele communicatie? En in de tweede plaats. hoe worden problemen rond

in-terculturele communicatie verwoord? Ik gebruik daarbij twee invalshoeken:

(I) voorbeelden uit de media, het maatschappelijke verkeer en het debat en

(2) concrete voorbeelden van interculturele situaties zoals iemand die uit

ei-genervaringverwoordt. Het gaat omeen greepuitverschillende gebeurtenis-sen, die soms voorzichzelf_{spreken en soms van enigcommentaar zijn}

voor-zien. Hetbeeld datwordt_{geschetst is zeer divers}en verre van_{eenduidig. Dit}

gegevenvormt weldeuitgangssituatie indezestudie.

Voorbeelden uit

het

_{maatschappetijke verkeer}

en

debat

De achtergrond vande _{huidige multiculturelesamenlevingwordt in het}

alge-meenals _{volgt omschreven.} Vanafde_{jaren zestig kwamen grotegroepen}

mi-granten van ronddeMiddellandse Zeealsgastarbeider naar West-Europal. De

meeste gastarbeiders gingen na verloop van

_tiid

terug naarhun eigen land.

Veel Turkenen _{Marokkanen vroegen echtergezinshereniging aan in Europa}

om zichblijvendte vestigen. Nadeonafhankelijkheidvan Suriname voegden

zich daar in de tweede helft van de jaren zeventig in Nederlandvele Surina-mers bij. Vanafde jaren negentig komen grote aantallen vluchtelingen2 naar

het westen. Demulticulturele samenlevingwordt in het algemene

spraakge-bruik en indemediadirect

in

_{verband gebracht met}dekomstvan immigran-ten.

De_{volgende algemene vragen worden vaak aan de orde gesteld. Hoe kan}

cul-tureleidentiteitvanminderhedenbehouden blijven? Op welkewijze moet

in-tegratie3 vormkrijgen en is deze zo snel mogelijktot standte brengen? Hoe

27 INTERCULTURELECOMMUNICATIE& IDEOLOGIE

iedereen zichaanbepaalderegelshoudt? Waarliggendegrenzen vande

toler-antie?Wanneersturenweasielzoekers aandegrens terug en wanneer zetten

we ze_{uit? Sommigen}vindendatallochtonenzich_{moeten aanpassen en dat zii,}

als het hen 'hier' nietbevalt, maar terug moeten keren naarhun eigen land.

Het komtveelminder voordatgezegdwordt dat we vanverschillende waarde-norientaties kunnen

leren en dat

een multiculturele _{samenleving kansen}

biedt.

Erwordt _{gesproken over}crimineel _{gedrag onder Marokkaanse jongeren. Dit} leidtvolgens sommigen, door hetgebruikvan generalisaties, totongewenste

beeldvormingover Marokkanen. Er is sprake van eentweedeling tussen

au-tochtonenenallochtonen,menervaarteenkloof, discriminatieen_vijandigheid

jegens elkaar. Anderen ontkennen zo'n tweedeling en beweren dat het zo'n

vaartniet_{loopt, dat het}stemmingmakerij is, en dat het voor henheel gewoon is omte leven metverschillende culturen. Er

zijn

witteen zwartescholen en ,- -n ontstaan endesfeer

in

_{grote steden zou verslechteren;}er bestaatverzet onder •itochtonen tegen de almaar toenemende stroom vluchtelingen; er

wordt aar,* ssing vanallochtonengeeist. Deautochtonebevolkingzou

daaren-tegente_{weirt.. trots zijn op}deeigen cultuur40 Minderhedendreigen gemargi-naliseerd te rake, envertellenzichdubbelte_{moeten bewijzenwanneer zij}

wil-len stijgen opdesociale ladder.Zevoelenzich slecht behandeld door negatieve

opmerkingen, discriminatie en wantrouwend gedragvan autochtonen. Som-mige autochtonen zeggen bang te zijn dat zij allochtonen onbedoeld

discrimi-neren. Daarnaastwordthet_{verwijt discriminatie ook wel oneigenlijk gebruikt} om de eigenhoudingteverdedigen.Goedopgeleide allochtonenworden

inge-zetomintegratievanandereallochtonentebevorderen5 of in de zorg6,omdat zij decultureleachtergrond kennen. Inrelatie totintercultureel personeelsbe-leid vragen allochtonen zich wel af of zijvanwegehun allochtoon

zijn

ofvan-wegehuncapaciteiten

zijn

aangesteld.

MarokkanenenTurkenwordtdetoegang geweigerd tot disco's. Portiers noe-menalsreden dat het vol is. Ineentelevisiedocumentairewordtde_{proef op de}

som genomen. Mengaatdisco nadiscoaf,Turken en Marokkanen(in werke-lijkheid Turkse en Marokkaanse acteurs) wordt vaker de toegang geweigerd dan Nederlanders.

Ineenanderedocumentaire_{zeggen Turkse}en _{Marokkaanse iongens dat ze}

het graag doen met Nederlandse meisjes. Maar trouwendat willen ze alleen

meteen_{maagd, leggen}zelachenduit._{Nederlanders reageren dat zij dit}

hypo-criet vinden.

Delangdurigediscussie over hoofddoekjes7 toont aan hoemenbezig is zich

te profilerenopidentiteit.Dehoofddoekstaatsymbool voor emancipatie (vrou-wen met_{hoofddoek mogen}meedoen inde_{maatschappij)} enbehoudendheid (mannen en hun houdingtegenover seksualiteit enhunopvatting over de rol

28 IiI-VERKENNINGVANPROBLEMENROND INTERCULTURELECOMMUNICATIE

waarden en _{denkbeelden (over scheiding van} staat en _religie, seksualiteit en

genderverhoudingen)

blijft uit. Het is in

de eerste plaats eendiscussie over de positievanislamenvrouwen indesamenleving.

Op een middelbare school

in

Veghel schieteen jongen om zich heen. Zijn

motief blijkt

eerwraak te zijn. Tijdensderechtszaak(januari

_200I)

meent een Nederlandse deskundige dat rekening moetworden gehoudenmeteerwraak

alscultureel_{bepaalde endaarom verzachtende omstandigheid.} De_{jongen zou}

zijndaadonder grote dwang hebben uitgevoerd. EenTurkse_juristvindt dat de

culturele omstandigheidreden is vooreenzwarestraf omtelaten zien dat eer-wraak (in Nederland) absoluut ongeoorloofd is.

Hij

onderbouwt dit met de op-merking dat ookdemeesteTurkeneerwraak beschouwen alseenfeodaal en af-keurenswaardig fenomeen.

DeoperaAishawordt_{afgelast (december2000) onder druk}van

intimidatie

uit de hoekvanMarokkaanseimams, omdat het stuk

in

_{strijd zou zijn met de}

koran. Dit leidt toteen_{schokeffect, dat wegebt}in_{gelatenheid. Een imam in}

Ne-derland beweertdathomofilieeenziekte is. Deeenvindtzoiets ongehoord, de andervindt_{dat alles gezegd} moet kunnen worden inhet kader vanvrije me-ningsuiting. De grens ligtvolgens devoorstanders vandezelaatsteopvatting

daar waarhetwoordophoudten fysiek geweld begints.Anderen beschouwen

een_{dergelijke opmerking als een aanzet}tot_geweld.

Rechtspraak, onderwijs en hulpverlening zoeken naar_{oplossingen voor}

pro-blemen of_zij bedienen zich van het cultuurexcuus om zich niet met

proble-men bezigtehoevenhouden9. Het excuushoudt in dat men beweert niets te

kunnen doen, omdat men de kennis ontbeert van andere culturen. Weten-schappelijke discussies ontaarden

in

cirkelredeneringen: elke oplossing is te

universeel of t6 contextgebondenlo. Slechts enkelingen zien een uitdaging in

demulticulturele_{samenleving en halen zichdaarmee in een mum van tijd de}

naam op de hals 'deskundigeinterculturelecommunicatie' te ziin. Op de agen-da staat nogdevraag hoedemulticulturelesamenleving beheersbaar kan

blij-ven. Men heeft het over_{inburgering, interculturalisatie} en diversiteitsbeleid.

Er kan van allesonderwordenverstaan.A]lochtonenculturenworden verheven

ofer wordtopneergekeken. Er

zijn

belangenorganisatiesenkenniscentrall die

integratievanallochtonen envertrouwdheidmet vreemdeculturenmoeten be. vorderen. Advies- entrainingsbureaus interculturele communicatie rijzen als

paddestoelen uitde_grond.

Tijdenseenworkshopinterculturele communicatieleren we hoewemoeten

doentegenAfrikanen. Deworkshopleiders zijneen Oost-Afrikaan en een Ne-derlander.Afrikanen zijn gewend om opeen bepaaldemanierteworden aan-gesproken,wordtuitgelegd. Ze moeten autoritairworden behandeld. Als het

niet op diemanier gebeurt, luisteren 'ze' niet. We oefenen in het geven van handen, waarbijwemoeten laten merken wie de baas is enweoefenen in het

bevelend spreken. Iemandmaakt_hiertegenbezwaar. De_{workshopleiders}

2 INTERCULTURELE COMMUNICATIE & IDEOLOGIE

doorhun culturelesoftware. Wanneer iemand zich van

_zijn

software bewust is,

kan hij hetwel, lichten zij toe. Eendeelnemer oppert datAfrikanen het hier

tochnietallemaal mee eens zijn en dat er ookin Afrika

kritiek

bestaat op

auto-ritaire_{machtsverhoudingen.}Dediscussiewordt_{beeindigd met}de_mededeling

dat dit niet het onderwerp vande_{workshop is.}

Het

blijkt

moeilijk te zijn om vasttestellen watpolitiekcorrectgedrag is. Wat eronder verstaan wordt, hangt samen metpolitiek-sociale omstandigheden. V66rde_{aanslagen op het}World TradeCenter in NewYork_{wordt onder}

poli-tiek correct een tolerante houding verstaan. Na de aanslagen ontstaat een

stemming waarin dewaarheid maar _{eens gezegd} rnoetworden. Politiek

cor-rect houdt vanafdat

moment in dat

het_geven van

kritiek

als _{moedig wordt}

gezien.Terrorismewordthardop

in

verband gebracht metde_{islam. Sommige}

sprekers nuanceren dit doorte zeggen dat het alleen moslimfundamentalis-me betreft. De Italiaanse _premier Berlusconi beweert dat de_{islam achterlijk} is. Dit _{roept grote verontwaardiging op.}

_{Anderen zijn blij dat dit}

_eindelijk

eens gezegd wordt. Marokkaansemannen diehun vrouwslaan en criminele

allochtonen zouden terug gestuurd moeten worden naar hun eigen land, meent_{minister Nawijn voor vreemdelingenzaken}en _{integratie in september}

2002. Generaliserende eenzijdige uitspraken voeren de spanning op. Alles mag worden gezegd, op 66n ding na: dat niet alles gezegd mag worden. De

manier_waarop 'dewaarheid'wordt_{gezegd,verhoogt in} veel_{gevallen de}

span-ning en

dit

draagt eerder bijaanangstgevoelens (onder zowel autochtonen als

allochtonen) dan dat ze erdoor _{verminderen. Op} haar beurt veroorzaakt dit

angst voor toenemendespanningen en men vraagt zich

af

welke kant het uit zal gaan of wat er te doen is aan de groeiende tegenstellingen. Erwordt

ge-waarschuwd voor rassenrellen12 Anderen signaleren dat er nuook

allochto-nen zijn diezich keren tegennieuwkomers

uit

angsthunpositieteverliezen. Opwereldschaalbestaat dreigingvan terroristischeaanslagen enoorlogen of

ze _zijn reeds de harde_{werkelijkheid. Kortom, er} is _groteonzekerheid en de

verwarringneemttoe13.

Voorbeelden van

interculturele interactie

In interculturele situaties vinden _{reacties plaatswaarbij} de_{vraag gesteld kan}

worden, waarom _juist deze reactie _{plaatsvindt en geen} andere. Er is _sprake

van een zekere _{krampachtigheid. Soms is} dat helemaalniet _nodig, omdat er

30 13]- VERKENNINGVANPROBLEMEN RONDINTERCULTURELECOMMUNICATIE

Willemvraagtzichaf ofhij Mohammedwelofgeen pilsieaanmagbieden. Mohammed wordt verondersteld moslimtezijnenvolgensde_{islamitische leer worden moslimsgeacht geen}

al-coholischedrankentenuttigen.

Waarom isvoorWillemde_{vraag of hij welofgeenpilsje aan kan bieden zo}

be-langrijk? Klaarblijkelijk heeft hii zich verdiept in de_{achtergronden van}

mos-lims.Tochverklaart dit

_zijn

_{vraag niet, want hii} zou ondanks_zijnkennis

heb-benkunnenvragenwatMohammed

wil

drinken.Willem

lijkt

juist teworden gehinderd doordekennis die

hij

heeft overmoslims.

Fatimaverteltdattijdens receptieshetdienbladmetaspergesinhamrolletjesofbitterballen

altijdaan_{haarneus voorbilgaat,}wanter wordtautomatischvan_uitgegaandatzij geen

var-kensvleeseet. Enze_{vertelterbij: 'Ikvindasperges in}hamjuistzolekker'.

Waarom laat de ober niet de keusaan Fatima zelf? Fatimawordt_overgeslagen

door mensen die_{opgrond van}hun kennismenen haar_geenvarkensvlees aan

tekunnenbieden.

Olga, eenmaatschappelilk werkster,legteen huisbezoekafbij Soedanese clienten.Zewordt

uitgenodigd voorhet eten. Bijdemaaltijdkrijgtzethee geserveerd. ledere keerwanneerhaar

kopje leegis,wordt het bijgevuld. 'De thee kwam me zo wat de oren uit en ik was er op het

laatstmisselijkvan.' Laterhoortzevaniemanddatzetheein haar kople had moeten laten staan, dan was het vanzelf niet bijgevuldenwasdit voordegastvrouw eentekengeweestdat

zijgenoeghad gehad.Olgaverzucht daarop: 'Hadikditmaargeweten.'

Olga lijkttewordengehinderddoorgebrck aan kennis. Zedenkt dat het

alle-maal beter zou _{zijn gegaan als} ze_{geweten had wat} ze_{volgens Soedanese}

ge-bruiken had moeten doen om te voorkomen dat zetelkens weer thee

inge-schonkenkreeg. Hoe komt het dat Olga nietgevraagdheeft: Hoe kan ik tegen

u zeggen dat ik het heerlijk vind, maar ik heb echtgenogggehad? Hoe zegt u dat

bil u ?

Marit, een psychotherapeute,verteltdatze niet weet watzemoetdoenalseen Marokkaanse peuter,diemeeisgekomen met haar cliente op de muren vande_spreekkamer

begintteteke-nen.Zeheeft horenzeggendat Marokkaanseiongetiesallesmogen enzeisbangdat het

op-gebouwde maarnogkwetsbarecontact metdemoederverstoordzalraken als ze er weI iets van zegt.

Waarom geeft Marit niet gewoon een papier aan hetjongetje met de opmer-king dat hij daareenmooie tekening op mag maken. OokMarit

lijkt

gehinderd

te wordendoor kennis die zeooitheeft vernomen.

31 INTERCULTURELECOMMUNICATIE & IDEOLOGIE

gaan. Hijwilzijnwesterseinvloed niet gebruiken.De_{partnerorganisaties vragen volgens hem}

allerlei onbelangrijkedingen aan hem.

Doorde houdingvan Peter weten partnerorganisaties blijkbaar niet waar ze

aan toe_{zijn.Waarom praten ze niet open met elkaar over}hunbeider

doelstel-lingen? Wellicht kunnen ze die op elkaar afstemmen en op grond daarvan

heldereen_{concrete afspraken maken.}Peter_{zou daarbij ook}kunnen

verwoor-den dat het zijn doel is om mee te werken aan locale doelen, mits deze

ge-richt zijn

op (bijvoorbeeld) armoedebestrijding. Hij kan daarnaast ook zijn

verwachtingen ten aanzien van samenwerking beschrijven en expliciet ma-ken dat hij discussie over deverschillende visies, locale en _westerse,

belang-rijk vindt omtoteffectievesamenwerkingtekomen.

Yvonne enHilda ziin met elkaaringesprek overeen krantenartikel over Afghanistan14. Het gaat oversluitingdoordeTaliban van_{door vrouwen gerunde bakkerijen, die goedkoop brood} bakkenvoorarmevrouwen._{Hetartikel beschrijftdatvolgens}de Talibanvrouwen geenbedrijf

horen terunnenendatdebakkerijen daarom zijn gesloten.Yvonne

isdaarergverontwaar-digdover._{Hilda vraagtzich af of zij daar weI over mogen oordelen?}

Alsde_Afghaansevrouwenhadden_{ingestemd met}deze_{opvatting van de}

Tali-ban, hadden zij de bakkerijen wel

zelf

gesloten. Waarom

wil

Hilda dan een oordeel vermijden, terwijl hier duidelijk sprake is van repressie? Dat is niet omdat zij het eens is metdeTaliban, maarvermoedelijkomdat het over

men-sen gaat uiteenanderecultuur, waarover zij niet

wil

oordelen.

Opeen schoolplein doeteengroepje Nederlandsejongensindeleeftijd van 16 8₁₇jaareen

aantal negatieve uitspraken overTurkse_jongens.Dedocent die erbii staatwilstverbaasd naareen jongen in hunmiddenenvraagthoezedan overAhmed denken.De_jongens

ant-woorden vervolgensheel stellig:'Maarhij isgeenechteTurk.' Ahmedlachtvervolgensalleen

maarwat.

Waarom lacht Ahmed _{alleen maar? Is hi j} in _{verlegenheid gebracht door de} opmerking over zijn identiteit? Waarom vertelt hij niet aan de anderen hoe hij zichzelf ziet? Wat zou er gebeuren als hil zou zeggen: 'Ik ben wel een

ech-te Turk' P

ErikheeftalstoeristgoederelatiesgekregeninSenegal.Wanneerhij wordt uitgenodigd over

Se-negaltevertellen,iszijn enthousiasmeniettestuiten. Naeenvierdevakantiein_{Senegal komt hij}

verslagenterug.Hijisbestolenen nogweldoorzijnvrienden.Hijvoeltzichbedrogenen hij kan opnieuwnietstoppenmet vertellen, maarnu overhoe slecht Senegalezenwelnietzijn.

De omslaginErikshoudingisopvallend en vertoont overeenkomsten met de

omslag indealgemene houding van voor en naII september 2OOI. ZO'n