Sociologie, ideologie en het milieu

no

tten van de milif

c cra£ls r ptie soc ol

t

ematiek: interpre ti.es en recicties

van de ne ' .

r·ea~cr.1es de ems~ ti

con usies 0

e met ., oet . tot de IGi J_ i p

.

..L ~ 1

erna_ L.l8K e11 Of} de so ci. olo e 1'

.

l

-D _" 1

D

.

1

I •····1 · ,._ •• J __

,

r.::41 HI r::r21 1--1 ~ .. ?i I i--11 t·"·-l "" ~..j ..µ c.G ru ti; () () i ·-,-~ ~J-1 I s:.-~ (I) (() (f) (U (i)

,.,

f> 1·< ;:.;, U2 C) •r .. ·1 U) ~ 00 Ul ~ 0 (]) (() '0 •r-1 l ( " ,, •r··-! ( ·~ ,_, .+:. (1) • r--·.J r{_) ~-·-l CU '"d •ri ~~i C ,.C) N ~::; 0 (]) >:1 f-; ~ (]) •cJ(l)CDO '0 .. p If-; C:··i ~~ ,._,..,J (i) U! ,.'.:<! (l) (]) M•I·--) ...j •• ) 0) .p Q) ·rl ~ ..µ •rl d _,.) () r-i cl:l d (I) (l) r·-1 r··l (\j U1 ·rl 0 P1 •r-l ~ N +' f;:~ ~j h (I) <i; (I) ... ~.:i-'rJ (]) >=l •rl r"(_j Q) ,.0 >:~ (l) re;) 0 Vi (]) 1() >=] •r-: .p (lj ~:1 (lJ r-1 ,D 0 ~~~ (,\, ;:._"'.) (I) •rl r·1 ·rl c• i;.:~ (l) (.:~ (l) [j) ~~ .. p (]) ...c (,) ro ~ (\) '0 ,. ... ... () -),d (J) .\:·\ ;:.') (I) •1-l ri •r-1 t·.·-i i·i.' .... .. p :::;; .,, +" ~. cl:l 0,) .p r;:::

,,l

s: ... .Y. Q) '0 ~..:: (1) i ... m r;::: ~.,, ., .. -1 0 .p •' ~j.'.> cD : .... ~ $-~ •r-:i ·rl · .... 1 fJ r--·{ ·rl ~-( y~ () CQ () ti) }:~ :;.'.! ·rl (]) Q) 1 U ~~~~ bD • Cf) [!)_ •r-··i ~-· (j) 0) • r-~ .p Ul (;] .p C0 (LJ •r·.J r·-1 -r·o •rl ·r-1 S u, ~·.1 (l) -j .. ) (I) ~s I ~-i •r-1 cd r-1 •:) p, ~j (I) $ ... 0 ~) ,,., .. f,} 0 ·I' r;::: (JJ (]) r· l •r-~,) • r··~ •:;, .. ....

,.,

Q) f'-1 CiJ r·o >:.:l 0 (i.) ,.., ,..., (l) •ri r--1 'd H c: 0 :·;: +) CLl •rl ru ·rl i> () co ~" (lJ :> .._:;:;~ ·1-··J ~::; •r-1 C> r·1 ;:::> ~~ r'(_) •r·J •r-·l i> •r·i U1 ~~ -,·I eel (\j ,:; :::.: •r-1 H s ~ h ~ CD ~ .µ ~ ,, CD CD tJ ID r'(j +.1 ):_.j (J) Q) $.; 'd CD s::~ ~ 0 ~ Ql U} ~ s=: CD f:2 ~) .p Q) ()j CL) (}) •r·I ~':1 0 0 (:) w ro )::~ G) rd (1) r-i (J) re) rJ) .. p (J) -t) en ::--~ ~': (\; (l) (\j (}) ·r-:-i i--: ~~ ·rl ·~

w

~~ ·r-1 (\) ::. F(") ,..; (.> 0 :3:: 4,.'.) '.)) r-c~ ·r-··.) •;-1 ,0 c·i '" (}) El +' .-~~ ,. .. H (!) '0 ~ r·I ,-c~ ., ..

,

(l) 'U ~::: (]) ci '; Q) ::--i (j) '~ .-·'-; i-·1 CLJ ,.> i;.:.: (i) t/J. ('~ ~, ([) ~::1

·-·

·ri ~ . ., ('j ro ;..; Q) r~~~ (!) ·rl () (I} ~~ cd ::~ CH 0 q <D rcj

,,

(]) (j) (J) t.~ (.I) r·u .... (\i rd '".-::.-,, •x •·' ~,·{ '\; bD r-·1 C.l ;:J ~~ ,..::-~ (J) •r-l -~-') C\] s.:J >-• (LJ (j) ·ri r--1 •1--l s f'I ;.., CD ~~) Q) ''CJ Q) r··, " $:i 0 (') ·rl '"d ... <"""i \j) r-1 cD (/) r;::: 'r";) •r··I (/)_ :;,.., ~) ~> ()) ·r-1 '7'! ,., ,~ (j (\j r--1 r.j CJ •r! 0 (J) P1 U) >.:: (\·{ " ;.;:.;. i:: (iJ ~> ~··I CD ·i--1 -! ) ()) ::,., +:o r.__J •r-\ ;5 "' ·r-1 GD ·rl ,.::-:.: r··i • I ,..--·\ 11 ,,_, Q) ~> i--1 (]) +) i::l 0 CD ~--t ~> Q) () ~;:;. 4_) .,.. I'"<;:~ ~~ 0 <D ~:5 ).:~ ,--~ ~ 0 r.., (j) ;.i-.d Q) • .., ~> ·rl H (j) 4.,:;

..

>:i (]) ru ,.., 0 ~~t }-,(, •·w (\1 "' H s::; (\j ;> •r-1 .p .µ ~_j r1, +> (\j • ~ Q) .. }~~ ~-( 0 () Cf) l'-.; (Jj ·.-l '0 ~ Q) f:i 0 '"(J .,. Q) ,c; 0 l'J (}) ,fJ (!) i'Q c-J ~1 0 0 .. +.) hr, '-<u •rl rc..J r-1 ·:: f:> r-1 (J CD ;.:~ (')) '0 'r";J •rl ,o .. p I ~ ~ ~ ,,__1 ~v w (1j ..µ ~ ~ (1j ~ rl ID P1 ·rl (I) ,..,...j ,...-1, c..l c~~ "" .-'-·1 u w 'J1 ·rl r··I H CJ (j) i •c, i-i (l) (!) F' r--1 Ci' Q) ~'> ')~.) Q)

""

>=! f::l 0 "d (1j (\) '0 l'-1 CD >::1 (J) ,_Y, (\) N ·r··";.) •rl ,--{ 0) t:.O .. p ,_, () 0 [fJ s::: CD G) l"i (!) f(:j C) '" ~:J. ~-j Cl >~ ()) (1) fl:) () •r--! ;:.:>, 0 -~~'.) r··{ (I)

,.,

...

U) ~ (i) 0 '0 (J) ~+ . ..:) '" _,, ({.__) ·1--:i •r-l ··~ r·1 (J) (]) (i; '· .~ (J) ·r·i .. p ,,, H CD ~::l O' (j) -; .. ) ~~ ()) t 1·;:J Cl ~-I 't• w .p 0 .. p w ()) •r-4 t~:~' -i .. ) .c:: C1"' .,-1 ~;" (l) r-·I c' _{_ _,} Q) f~ cJ (/). (]) l'.J >~ 0 ,_, 0 0 J> rd ~ (1) ,'.< ~-I (J) Q) rc:J ,0 Cd •rl •C) Ql f.1 c~I m w Cd 8 Ql (I)

s

H (\) (\j ':;,, ,~ ~>· (]) ),.., (I) Q) ~'.~; if.) s:~ (j) •c·l r--1 r--1 (}) ,p (~) r-C) r···j 0 :> ~-~ (I) t> CD N r~ 0 (]) •r·-1 (J) r'(j .,,.... +.J (J) ,£~ ~··l (\) :> c1J ~'~ r< H .,--1 ~~j Cf.! ·rl CH C0 ;;...i (J) r1 (}) U] ~~ (J) CD •r·" .p '·"'

s;

•r-1 (]) r" ,•.; •r-) () hl Q) .. p u; 'Ci ~-i ~f-l (l.) (l) ;_... ...c~ Q) re; r• ,.) Fi :_:--.: ... !<-> ' J Ql rd ~1,.j '0 ~t-..:) -{.::? ~\j t;--1 c f;::.~ CJ..1 Q) ·r-·l r--1 ~:::;:~ (l) •r-1 .. p d (,1,; F' (i) •r--1 ,-..j (J) 'd .p Ct-i (l) h .. j-'.l +.') • ~~ (]) ... '" •1-::; r1:J ~ ... (j) ... (!) "Ci ~-)1 () (l) '+·> ...-.:...,~

.

~ T-;> •r··! N (l) 4._)

,.,

Q) 'G (l) l'-1 ·+-> Cl) >.::! ·rl N er; Q) 'Ci rz:j (!) (J) .p (:) +:i c ~ ~~ (j) ·rl +" :·s i::.l (.) p, (l) ~~ (l) '0 q (.) rj Q) ·rl ro ~1 G.l ·rl CL> ~+.:j () r" , .. (lj h v ~·"' ~::; CJ) .. p (\j f:J (1) 'U }:j Q) •"' "" (;) s::! 0 .. p f-l Q) ~> 0 .. p [}j •j F_, >-45 >-~ 0 f--1 (l) » .... H GJ •rl l"l •r-1 0 •r-1 +.) •rl r·-1 0 / ... , ,... ... -i Cl (]) i:;-l ;.1 >-< c~s (\j ;:::: c C'

..

~~ (J .. t.-.J cl r-1 ,-l ... , (\) ~> :,:5 Gl .,. .. , ..

,

•r-i r· -i-) ,_~{ ,.., cJ !:> ::. .. () c ~:;.. , . .., ;.., •r--f 4 .. ) () cJ (lJ '()

,

..

cd ~~ ,:.:' U.! ~;1 Cl) (l) '0 4.:J +') >-:~ (1) ::..., Cl) (_., ·' () i:·• Ql (.) L1 ;:~: (i) El ;-:! C' t·l h () 0 ~> "~ (" ()) r-1 1--I cd .p (lJ •r-i s:.~ ·+-~) ,_~_) U2 ·rl Q) +·") ~-1 Q) (l) =:.:: r·~ l0 •r·i .p (\j E·3 CD r~·I ,.<.) 0 ~·1 P~ ~) (J) •r·-1 r··{ •r-1 Fl 4-'> (;j F1 '(,) r.~ c0 1-~-.: ~4 0 ~---c• >·1 •r! ~ (1) .. p 'r~ ~~-! c• ~ ... (1) (t) ~4 re" "' (

.,

" S::l Q) <ll ~.:, (l) (\) ~~4 CY) ('. :::;: (l) r·c) Q) 1·,., (•·\ r'-! f.-:i u (]) $-1 () 0 i> () ~1 (\j (\j i.-J "' ,

...

,.,, CJ .. J-) ·~ ·r I ~ .. I (J) 0 ~-{ QJ ,LJ r-~ ([) (]) ;:.._;, ,., .~-1 n:l ~.:.~ r··1 u (LJ f() ~~r:· ~.-~: •r·l ~ ~ .) -1) cJ ,c; CJ u.~ $--! t( c;• >-~~ u~ r~-~i 0 () (]) ): ... , cJ c:J ::];' t,:·; (]) ((, t() (f) ;:3 ' r-·I 0; ~·' (]) ,, ,.,,; (: ~~ C\) (\j r,(j ~; (I) .p ·r-1 () (-1 "" ,.. ... ~11 c~ ~::: Q) rc..J ro +:) (l) (]) (D ., ,.:.: .• .. p (Fi ~-t cJ (\) '1-;J () s=i ()) CD F·< ci ,.. .. ; Q) ~:-~ ll) •r-i / .. ) (\J , .. , ,'<,"{ r··! 0• c.5 :> >=I (l• d r• """i ·r~··~1 (J) ~·.> ·-!-~

.,

,

..

,

0 ,. ... I CJ •rl , .. ;. • ..i ·rl (j) ' ·'"·1 -P :~<~ u ~·1 (l) !>

het verbruik van onvervangbare grondstoffen gekregen hebben, veel mensen een blijvende in~loed heeft uitgeoefend. ze zaken

1lforden r1u vri j algemeen als gezien~ of liever:

~6n samenhangend problcem. Daarbij

mensen d.a11 voorl'1een "\:an doo

zijn er

, da t niet H.ll 86!".L

een zaak vormen vo~r technische specialis en hobbyistische na iefhebbers, maar een ~robleem dat iedereen aangaat en

om collectieve oplos2ingen vra? .. gt., De milieu:;::iroblema tiek wore t NX mecstal als probleem naar voren gebracht, - en

dc.1 t is ecn van redenen w~aroE zij voor de sociologie interes2ant is. Het herkennen van een milieuproblematiek heeft het maats ij-beeld van Ve€l mensen ' _{oeinvj_oec,} ~·

'

-, _{h_lin 1J8eld van cie}

onze sarnenle1ring fu,.,11c oneert en zi_c11 zs~l en moet ont1r,-iklcelen; en ook d:Lt maakt

ce

problematiek sociologisch intere.s:·anL

Ondcr de lange rij van wetenschappen die zich Get milieu-kwesties hebben beziggehouden, ontbreekt de sociologie ec er

bijna tctaal. zt j n vri j\\tel gecn sociclogi scl1e strtd ie E"·, _n

sociale 2 spec ten van

ae

milieu.problema tiek centraal of zelfs

e ~ a., ... "'l c:- c' a,..., '.'1 "e ' · 01 Arr-,,... 1·.,..ci""' -~ C'\ + +- i:

--- 11 tCU u.P8 ~J.. cl..l 0.1 01 .L\11:'_,t:.:i:1 vo.J.l \V.Lv t.i0 G .JUOr

men.sen het bestaan afwisten: ecologen4- die de milieupro erna~tie}c

in de publieke aandacht hebben gebracht, en tegelijkertij6 of

da&ropvolgend hebben talrijke economen, geografen, demografen,

pl<1noloe~en, s;{steem-2,i1alyste:n, juristen, ir1ge11icurs, medici,

che~ici, statistici en zelfs cultuurhistorici de problemati tot

de hun~e verklaard en getracht deze vanuit hun wetenschap er

te belichten. De rnilieucri s we t al zo grcndig door ere wetcnEchannen bestr en, dat hot voor de hand ligt te

veronder-s~ en dat de sociolcgie nauwelijks iets zinnigs aan dit koor

heef

t

e te vosge:1'"' ij

a1lc ei ten 11ecft die er een ijke natuurwetens

1)--D lJA8 E li SC) e i l i j k t e do o zijn., te

-se.n rnE er het terrein van economen, c en oc;k

van ecn zo jk maatschann ijk probleem geheel aan disciplines zovcen overJ_a ten~ zi j r1 "l ~ -. -,

-vers crlll.J_ence eren

te

beden~~er.~₉ h7_{aa.r~op men zicn V8~Yll1.l t sociologisch rspectief met de}

ZOll bezigh6uden. In de eer2te plaats

is (zoals hicrboven a~ is E!il2. ti

de laatste jaren in slle Westerse landen zo 1_{n grote aandacht heeft}

gekrecen, een soci t van betekenis, dat

sociolo2;i sc11e "' Hoe h:ornt he·t, da.t "milist1.problernatielct1 _ee11

algemecn in is geworden? Cnder welke groeperi~gen is de

aanda~ t grootst? \·Jel}ce ·celanger1 eri iHe1_k8 ideo1ogisc;h_e

'O . L L • vvl spelen een rol in de uiteenlopende internretaties van

de milieunroblesatiek en ds onlossi die ervoor '"'O

aangedragen? Al dit soort vragcn lenen voor een soci olof~i 2,che benaderi opv2.,t t over .. .. i • .., ...,

ae n11J..J_eu.proo-1C~ i e 1-c be z i e :;:1

t het pers ctief van de kennissociologie en

sociolo e van sociale be~egingen~

alve met inte retaties van en reactios oo de milieu-problematiek, zouden social zich o dirc1-:t ruet de

lieu-pro bl eE1c:t ti B .. l s rnaa ts chc::t ijlc pro.bleem en oez1 0 • e11.,,

Zcs~l s z , wo t het milieuvraags

s ecn maatschap0 ijk probleem gezien, als een probleem dat

voor crat uit i cht~nf van de moderne marrtscha ij en dat ock alleen kan warden opgelost doer een meer of minder

e v·e ering van die ~aatscha _J c t iGee is daarbij

raeos er~

t

_{orn ee11} lou~ter litiek, economisch

cf juridisch prcblerm, noch om alleen maur een kwe2tie v2n

t de milieupro ema~1 met al deze terreinen

i j1( en ir1 E11 f1eeft9

socio..:.~

tc testuderen die verschillende secto _Q ' '

E; ~ILl _i -C :::;. _J

'

-

'

ceel_c_ "'"" l , etc~ tegeli ~j}::

Est

is Ge sccJ eic

\rc:_n_ _e

sociclo

andere ma~tschap~ijwetenschappen ( liticblo e, economie,

rccn~s-wetenschau) opvatten, zien z fs deze social

toch veelal als de meest rua~a tschappi tenschap, die alle ei verschijnselen bestudeert ke

bestreken warden./

Er is :u.aar jn mening dan ock alles voor te ze

sociologen zich bezighouden met e~n zaak als de milieup?c ematiek, die in ce ogen van velen zozeer verweven is met de structuur

van de samenlev1 als gehe . En z rs s sccioJ~ ogcn zouden de milieu~roblemati hel niet zo'n a ,st rue t11re el 11 problecm is als wel wordt voorgesteld, zouden

t tot l1u11 taaI~ reken.en di t te bear.0urnenteren~

Dit laatste kan algemener warden

( - \

r.1$l.) tot de taak van social doelbewust te reageren op

ide over de ma2tschap~ij die aoor vers ille

voren wor~en gebra~ht, en te proberen deze idee~n zo adequaat ijk te 1 ~ t ...

.cr.ri "Glser·en, cc

et allee.r1 ka_n hicrc3-oor de r·ele\ra11tie va~n de socicJ_o e

en at, maar bavendien hi o8r· expli ci et

wat sociologen impliciet ch

al

heel vaak doen. j_cict

expliciet refereren sociolc in hun werk mecs 9 zo niet

£ \ T

V-cessen en structuren, en hun werk allee11 n1a2_r t e en c? v_ i 0. i j id winnen, ~anne~r ze dit doeltewust

i j1:: Coene

or er1\"CrD 'Ia;: deze f;cr·i1JtiE.; tekent dit, d2t het

z {; l S Olli ideologische inte re~a~ies

~an de ~ilieupro

-

, SO Cl01.0 ~-:c .,.~:oor tes '7 '"'l j .,...., ,E_,...L J .<..,:. e i_jl,~en i ~

.

[ 8"'.FJ..:r~r:~ !l', t

s ve rekpunt te nemen voor een

vs~Il Ce mili er~

_L n. n1et o ossi

'

-mosten :c1"1-: ....

t

dat de ide~~n die zij nacr voren orengen, wat meer gesyste~atiseerd,

empi sch beter gefundeerd en wat n<ler ideologie-gehonden zijn

van de _{waarcegeaoncenneia van eigen en anderman2} , '~ , ' . ' _{s tanC p"'C_n ten~}

Een van de manieren ~aarop men kan proberen

waardegebondenheid v2n idee~n over de sacenleving te ver-' . ' ' 1 '

groten, is net p aatsen vaE dis ideeen in hun maatschappelijke

context~ Door na te gaan op welke 1\i j ze ideologi sche s t<=,,ndpun ten

verbonden zijn met positionele belangen en cul

kan men die standpunten verhelderen en er oak e n adequater, op

rneer 1<enr1i s 1 ., t -:

van zaKen oerus~ena oordeel over vorrnen. Weliswaar

.kan~ strikt logisch gezien, uit een analyse van de .soci econtext

van idee~n, niets warden afg~leid over de adequaatheid van die

idee~n; in werkelijkheid echter wordt het oordecl over ideologische

standpunten altijd

°'A .

nen die sta~5unten in in

hoge mate beinvloed , "l

a.oor ue

de maatschappij situeert, aan ~elke groepen men ze toeschrijft, welke motieven en belangen men er achter

vermoedt en hoe men ze plaatst in het kader van politieke en Hoe juister het becld van de sociale

context van ideeE::n, des te adequater kan dan ook het oordec:::1

over

die idee~n zijn, afgemeten aan de wrarde-uitgangspunten ' . '

ai e c'"e ui teindelj_ jke beoord elingscri te ria vormt=:n.

alles impliceren1 dat aan een kennisscciclogische beschou¥i v2n ideologicche reacties op de milieunroblemati

van deze reactie.s k&n -v.corden v2_stgeknoopt~ Deze beoordeling z.:u vcrvo:gens kunnen dienen als vertrekpunt voor het onstellen 7an

, . - I'

hypo tb.er:e.n o\:er ocrzaken en ge\rolgen van ~aspecten van) de

milieuproble~atiek en het sug~eroren van mogelijke o~lossi

de

De onze~ van deze

t C.e e

ongevePr in deze lijn, het [)ezien van ; .

' l

_,_

·-r eno·-r.G.e naar aanleiding wa~rvan mensen

sche standpunten konen. Cm te

ns:1en ik in deze scrintie cen, welke bevindi

gerekend worden.,, Vervolgens zal ik proberon de opkor:1st van de

necologische ng" gedurende de laatste jaren te schet:=:en

en te verklarer1, en hieraan een_ a,i1alyse v5r·binde11 \ra.n enkele

recente ioeologische reacties op de milieuproblematiek. Daarna

' . '

zal i~ aansluiting op het vo~rga~nae, ingaan op ae

hoe de sociologie zau kunnen bijdragen aan aplosE"ingen voor milieuproblecen, en tenslotte zal enkele woorden wijden aan de mogelijke i.c:plicaties voor de sociolop·ische theorie van

bevindingcn en hypothesen die de term Hmilieuproblesatiekn ; .. ;rord.en s2Jnenge\ra

to-Het is in dit bestek uiteranrd ondoenlijk alle . ... . ,.

SOClOl.OlSl SCn

relevante aspecten van de mili~uproblem2tiek zelfs maar zijdelings te behandelen en op de wel behandelde asnecten meer dan:

onner-\¥lak>~ig i11 te gaa1i_ .. De scriptie z2.,l eer1 nogal specltla tief,, essa:::T...,,~

istisch karakter hebban, omd&t de lieuprcblematiek allerlei

die voor ecn niet-deskundige noeili;jk te doorgronden zijn~ o:r;idat

er geen scciologische theorievormi op dit terrein heeft plaats-gevonden, zodat ik niet kan uitgaan van al gevormde hypothesen~

en omdat sociaal-wetenschap~elijke gegevens in verband met dit

waarop ik m1J moet baseren uiterst mager is. Veel van wat ik te berde zal brengen, speculatief en onzeker.

Da~t i}~ rnij ch ar~~ri. di t erige anderwerp gewa~gd heb,

heeft een aantal nersooniijke redenen. In de eerste nlaats ben

1. 1, .!\. zelf :nogc;tl Gr de j_ndr·ul{_ trckbme11 van sor:JnJige van Ce be\:~indingen

en tc tvocrs~ellingen die onder CLe noeroer nwili e1J_pr·o blem2 tiek: u

.J

be1ce11d ben tot de overtui gek dat

problecen van milieuverontreini ng~ overbevolking en·uitputti

rlij hulpbronnen i erda2d enorm belanprij

Z1Jn₅ die d_e on ling van Westerse en nie Weste e

samen-terr:1ijn ir1 mate zullen bepalen.

In. Cie j e021 soort

r;r de soci onon en terrein te begeven.

(

zich niet afzijdig van een zo belanerijk probleern,

dat ZO\l82l bied~ Het leek

me da2~rbij r~iet En tot er een stortvloed van

sociaal-weten elijke beschikbaar is of totdat de sociologische theorie n

s:r1 niet zo e ve \ran el1-caar,

en als de eerste zich niet r;1e

t

probleem _als dit h uemoeit, can ' ' ,

doet de laatste het ch

wil hiermee niet bewercn, dat we de etentie van een verschil tus.se11

-:--1""1+

.i.J.L V eel, deze

eve11 § . . , .,,. '

soc1oiop1e maar moeten schouwing is vocr mij persoonlijk

mcae bedoeld als een rniddel om na te gann waarin het verschil tussen die twee nu bestaat. Is het grand van sociologische inzichten moffelijk om meer zinnige d over een

problematiek te beweren dan wat talloze journalisten, losofen~

die mij in dit verband e ijlc ·11et n1eest iI1tri.gecrtc }let

mi~Li.el1-vraagstuk is voor dus uite ijk een soort toetssteen voor de betekenis van de sociologie. ij}c is het ... voor rr;.1 . . J een i .

ecn vertrekpunt om een aan amentele strijdpunten en tradities in de moderne Westerse te belicl1teno

ESn di hebben. soci cl n misschien voor op veel niet-sociologen: een besef van het problemati che, on~e eerde e11 storischif£

1" 1_...

L.:\ .. op dat dit besef in reze scr1pt1e tot uitdrukking t C' 111

ver idelijk maet zijn:

construeren waardoor de mili

.L

l:

e rn.a~ ti

n, td

van datgene wat voor som2i~e sociolo ~

tscb.EL~?}Ji ji:iC)c1el1en 1

r

ti even. lcc::.,n ·v;:; en

ze bef~-cl1ol1J;i voarnamelijk

be-seren, systematiseren en evalueren icaties

7

Hoofdstu_}c II

enigszins probe0rt te verdiepen in c3-e li teratul;~r C11e

zi ch onder het l1oof d 0

miJ_i eu~p1~0 b1erna ~ci ek n, ling" of

k2.ns het Gpoor bijster te raken. Hij wordt r> t ., •

geconrronteera met een stortvloed

van cijfers, waarschuwingen en voor nu e strict lokale problEmen betref~en, weecr de hele aardbol omGpc:rn.nen, en die vari~ren van klacbten over vliegtuigla tot

ala.rm-signalen over de verwoesting van onze eens zo mooie natuur. Het verband tussen alle verschijnselen die onder de

gemeen-schap~elj_jke noemer nmi1ieuproble2at:Lek11 _{behandeld worden, lijkt}

misschien ver te zoeken, maar een paar dingen hebken ze in elk geval gemeen: ze behoren tot de fysieke omgeving van mensen, ze zijn veroorzaBkt door menselijke gedrapi

met het oog pp menPelijk welzijn - nepatief i-:-deerd" De

die door mensen veroorzaakte eigenschap:en van de fysieke cmgeving, die als schadelijk voor h t actu~ele toekornstige ~elzijn van

rrensen wo

en aa

De ze ornschri j -vi iceert1 dat datgene vat men onder de

lieuprotieLlatiek rekent, e afhangt van ~e wijze waarop men mensen definieert. Weliswaar komen

veel ' _{OlO_c} . ' _v2.n

natuur-gebi en en het beschermen van bepaalde nlanten en dieren als

zichzelf, maar i2pliciet blijkt o~k bier meestal

eer::. o tting over menselijk welzijn 2an ten

~L j 1<: da t rnensen al_l een in n i e IL.et de na tuurn goeG er1

In dit hoofdstuk zal ik ecn ops

oe

t ser1 er: oostprojectie~ die door

t <l< De be6ne~_ l

aar: te

L lij basis -ce 1"1 ~iTOOY'

za~J- ik 11iet ingaa11 op nega ti.ef eerde ei~ensch& . en van menselijke artifacten die en noernenswaardige invloe6 h en

op })rocessen in de il eco sf eeru ( zo s bijv ~ righsid van

v \ .., - . .. :J

woningen), noewel oox aeze er de rioeraer

Tot de milieupro .L •

Gilla G 1. worden: 1) milieuveron

reinig:\.

uit-put ti orr\roldoend e r.10 ij

-, ""' ;:l 1 r ~ -YT ,.., r

van voec.sel.prouux;:;.ie .. van c.eze comp_onenten ~orden allecn de eerste twee algemeen als onderdeel van de lieuproblematiek beschouwd • .., Milieuverontreini,,-::_.inp:_

-Lt11--~---De verontre

ng

of vervuili va.n het ruiliev. j_s }1et a ect \ran cJe

milieuproblematiek ja.rer.L verre·v~eg de mee2,te ac1nf~ acl1 t

heeft gekregen, en door velcn

lieup1~0 bl €'ma. ti in haar geheel wordt gezien.

termen als verontre en ver\71J'..ilinf implj_ce-ert ui te een

ncgatief waardeo eel; de criteria waarop dat oordeel is eebasecrd,

zijn e ter vaak :L:mpliciet1

, '

f1Gt

raakgebruik bijvoorbe ld "verontreinigd water" geldt, is

lij~ van de behoeften van de ruiker: water vonr chemise~ onderzoek

geldt eerder als verontrei el~ater voor de indust 2₁

te zwemDen, en d nk-water in indust ~le doorgaans eerder dan d nkwater in anders samenl 9 1"T +, -. ., ..L

, neu lijKG me niet al te gewaagd te t de huid -vernr1 tr11st over

rnilieuveront-re nede ee11 t feit, dat in moderne sterse

n aan hygi~ne zo1_n

cht en

VlOC 811 g zo1n sterk nepatieve tckeni_s

1:

Co~: j_11 de ( i j1-:e l i ter2. jn de criteria ~~

voor Dilieuve~ontreini i jl-~ err i lic:et~

In het n v;o e11 (}oor

a ~ilieu of eco d

dieren en (c) schadelijk zijn voor de lichanelijke gezondheid 10

en/of het psychische welbevi en van mensen. Met het woord

c '

aeze comDonen~en

ren t "biologj_sch evenwicht11

1 bedreigen planten en diersn en daarmee uitein6elijk

ook het leven en welzijn van mensen.

Termen als vervuiling en verontreiniging z1Jn uitstekend geschikt om verontrusting over t milieu uit te drukken, o en vonr·al als deze slechts berust op vage (en J.._. ' ...,

anps~ige) vermoeaensr

De terraen hebben, met andere woorden, ten dele eeri retorische

functie~ oak als schadelijke e c~en van bepaalde vormen van

11_{ve1,..vu~ilir1g'}1

niet zonder meer aangeto kunnen warden, wordt _Q '

-l-8 .. v

met he t vvorird da t e rvoor gebruikt word t to ch

tn

elk geval gesuggereerd ..

Veelzeggcnd in dit verband is ook de uitbrei~ing die de term

heef~t ondergaar1:- zo spreekt rr1en van ntr1errniscl1e

verontre ngn en zelfs van la11aai als vorm \ran milie1rvero11 t-rcinigi ( nnoi se pollution"),.

lieuverontreiniging omvat lucht-, water- en bodemverontreiniging9

b • ""j "'1 -i §

iP ae verorana1ng

van fo ssi. ele brands to f f en iil industrie ~ verkeer en hui sve n.·arming,

' . ' -.c- ~ 1 - • - 1 - • "" . , t . 1 ' +"

~aaraoor sto! en ais KOOlmonox1ae, zwave~a©uxiaex en s

i~stoi-o clen \rr·ijkcmen~ Dc1aI~11aast \'lordt er een grote ·verscheid d

va,n s :Cf'er1 - i11 gas.vorm of als klei11e \raste de el tjeE; - C-ij

stri~le bereidingsprocessen in de lucht

verschi - ' ' . .{:'~ (. h . l . " -!- • )

ence Koolwa tersto.L I en c.iemiscw ino.us 0r1e ,

di11r;er1 ( rne t

Ve rs

name {

\.

ook door &,u

s

idene van deze sto

en), asbest, roet, etce 11 kunnen, afzonderlijk of in

elijk: e ct op de zondheid hebben en de

sterft ve geconE~ tee e

op bronc tis (door

0 ae~n ad (vaste sto e tjes van o~n.

lood, van het zenuwstel / J A ! i

\ _Lv00. ₁

festeren zich wet name in te

l Ine t d er speci e

irriterend is voor de ogen, maar soms o zecr schadelijk voor de

gezondheid. Het beruchtste vo eeld is wel de Londense smog van

l952,

die naar schatting

4

t leven stte" 13

Tot

de naa gevolgen van luchtverontre iging ren natm)_rlijk oak de stank1 de

de beroete gebo~wen en andere facetten die [, leven in een ge-bied

met ee11 $: te:rk ver-vu~ilcie lu~.c11t

14

Ook brengt luchtvervuiling economische ko.c:ten 121et zich r::ee door

aantasti van materialen, verf en landbouwgewassen.15

verontreiniging is bovendien jze schadelijk: via neerslag draagt zij bij tat waterverontre en 1cv_nncn

schadelijke stoffen in vce~G ~Jten~ t0recht zo schijnt

bi • load dat in de uitlaa ssen V"'ar1 auto Ls voorkomt, ten. Qele

vrirri en 16

via voed:sel geconsumeerd te ,'{ ,_,, ,.,,,._ ~-°'

Het zijn vooral deze indirekte efpecten, die de laatste jaren in de aandacht zijn g omen en verontrusting hebten ge~ekt. Zoals gezegd, doen de direkte gevolgen vari luchtverontreinigi zi'ch · vooral gelden in grate industriesteden; wat dit betreft, is }1e t

probleem niet nieuw, - in een stad als Landen ~aren er

hadcen veel f abrieksarbeiders in Q8 , 19e eeuw meer

te

le 1ucht dan betrekkelijk nieuw is

aan het probleem van luchtverontreini ( en he tzeJ_f de

---... ,

lieuprobleGatiek

to ta .. le om'tzan.g \tan. de ll1ch t_verv-uiling ~ c~e

11eid \;."&B:-rmee C1ez·e toeneemt en de reik·v,.rijdte v2..,n d.e eff~ecten~

De e cten op lange termijn die op nationals scha~l en on en, zijn veel onzekerder~ maar o

cie di t cbns teerbare, lokaal beperkte effecten. zijn te • .., • · 1

noel_t_lJn:er te

de i./e , J_ l - bij"tr~ helpt _op en wer~en bovendien

tief: vero reinigi e t sse,lo11c~ en~

k:a:n. n2 i - \r2J.1 Ci e di

e11₁ is 11e t

EVenals 11ict1t\reror1trei11i[~ir1g fieeft

aantal verschillende oorza~en en talrijke direkte en ina1re te

gecor1s eerde en slechts vermo , actuele en vocr de toekocst

gevreesde gevolgen. belangrij bron van waterverontreinicing

is industri~el afval, dat s f~en als kwik, a en zuur

be"\ra t die te visste kun;-ien \7»eroo1~zake:n (en ind.irekt

vcedsel---o

vergi iging voor mensen).i7_{Een ander type verontreinigi}

gevormd door organische afval die via riolen, veeteeltbedrijven en ook fabri en in rivieren en meren L

vere tkor.J.e-n 51 e11 een

s te zu_-~_rs -so ekort k11r1r1en do en onts taan da t fa ta2.l 1\:2;.,n zi Jn

voor plantaardig en dierlijk waterleven. Zuiveri ~aarbij o?ganisch

afval eerst in anorganisohe vcrbindingen wordt zet al \rorc:;::s

oosd te warden, biedt hierbij geen definitieve

: anorganische verbindi van stikst6f en fosfor 1 .. ,

llCiTI8 1 J :{ algenbloei st eren, waardoor uiteindelijk

zuurstoftekorten in het "\va ter optreden ( neutrofieri ) ~

er

\~re e :c

en

ndwater vocr een deel in op:ervlaktewateren

terecht-t, is een bran v&n dit

type

verontreiniging, evenals fos

CTiQe wa:::m10.eceJ..en,,, . ' ' ., 20

Als oorzaken van waterverontreiniging \rocrt.s

er1 l s genoemd warden, e met name bij vervoer en bori 1_;an

olie herhaald ijk optreden; gevo hiervan zijn sterfte van vogels

en visren, en vervuil

van

stranden.

Een s~eciale vorm van

water-vero11 t re i11j_ is tsnslotte n

l'"'a.t111-.::_r2 ti j gi r1g \"Cin t water waardoor het daarin a2nwez1

igc:i \'!Ord t ~ two t dat vooral bij toename;van

t ac: .. n ke:rnene ecentrales, die grate e\reclheCen. ~ocl

r:od:g en en 6aa ij enorm veel warmte aart~ deze \.rorr~1 "1/2-n

\ISTOl1 t1.-.et11J_ een ernstig probleen zal

...,.,

VOY'Den .. ~..L

nrecieze voor mensen zijn

sE2_c.::J.1er1 Eoeilijker na te can die van luchtverontreiri

tti OlG

or:igevi of in recreatiegetieaen. eneens au1a ijk is de sterke

daling in. de \rj~s~\1'2..ngst die zictr he ·voorgedaan in so:c1:::ige

• • • "1 - • • 22n

sterK vervu1ide r1v1eren en meren. ~ lijke gevolgen zijn o

geconstatesrd voor landbou~, vest t en i trie. Van grater belang lE3 . nog, cia - t

.

tij vcrvuiling van het water de

vo·~rzi 1.rer ter in grote delen van de w d in

gevaar Kan komen; nu al vormt de dri ervoorziening in sornmige gebie6en om die i·cden een ernA

s bij luchtverontre

gevreesde effecten o~ lange termijn tegelijk het meest onzeker en het moest onheilspellend zijn. De enorme en snel toenemende

hoeveclheden afvalstoffen die in de oceanen loosd warden, zijn in ell( geval

hier\rsn zou op d1J_ur t:el eens kunnen zijn, zo 1..'o;·dt gevreesd5

Cat a1 ~net leven in de oceanen afsterft~ t~raar'onder ' _De L

L.. plan tac~_r·di

t naar schatting o er de ft van de totale

11oeveelheid door· lJlanten afgesta~11e zuurstof prcdu~-ceert ~ Ee11 af--·

sterven van deze zuursto ran zou +~,e aci~l~e-" v a + t::.v.., v-"-E> ,,. .. L.L voor 'tf _ h0+ .... u Q,_ierlij.~ ~-- ...

en menselijk leven on

is ten dele een

gevolg

van

watsrverontrei~iging:

stof ~ komen uit riviercn en meren in gron

ten!>

en industriee] afval wordt \'orrn van d cr.r\reron t r ... ei11ip:i

s ao.nde..cht vre le ei zich reck"bare

de laatste jaren de verontrei Coor

f- •

C vl Ce11 o herbiciden) gekr

treren ocK vocrtref~elijk wat ecologen zi

l ere Dilieuveron

ketens bij mensen ~ere

zijn bij vcgels en zc ~e van D.L.T. en

vrij

voor2l maken deze s ffen ge1.ra.aI~lijk::. ze 11or·c1en slechts zecr·

lan@~-zaam afgebroken, zo t bij voo nd gebruik ec:n cumulatie

op-treedt; ze kweken tente i ten; en ze werken niet-selektief, zodat o.a. eren erdoor gedood warden. De laatste

twee gevaren bet , dat bij het ontbreken van alternatieve bestrijdingswijzen eeds krachtiger rniddelen en grotere doses

gebruikt moeten wo alleen om de aantallen schadelijke insekten niet grater te laten warden. laatste decennia is, althans in Westerse l<:u1dent

landbouw niet ve

Tenslotte moet als raO.ioacti v]~ geno

.

,

or 1nseK rd, ondanks

erlij

veroorza2kte schade aan de

?t::;

toenemend gebruik van insekticiden~~/

v~orm v0n milteu.-\.Teron tr·eii'liging

warden~ die o .. m~ kanker en genetische

afwijkingen kan veroorzaken. Brm1I1en van radioactieve straling zijn (naast ce natuurlijke' straling) kernbomproeven en - nu nog in geringe mate kerncentralee., is er het probleem van

racio-actief afval van rncentralesw dat heel goec geisoleerd Dost warden opge@lagen, wil het geen gevaar opleveren. Vooral als in de toekoCTst, zoals te verwachten het aantal kerncentrales ch sterk

ui tt-reiCer1,,· l~an dit een zecr g1..,,oot pfoble.em ga~c_n vorTileil$ G-r·oter

ook het risico van explosies 1vorden, die

1 et t e ~ 1 i j 1~ verwoes gevolgen zullen hebben. Oak op di

t

te r~eir1

zijn angst _{en wantrouven} ' ' _{ne_,_aas} l _nie.; . + _ongegronc~ "26

De gevolger1 ·\ran CTilieu~\reY'ontrei11iging zii.jn te onzel-~cr or.a gf1en laten voor persoonlijke interpretatie.

De pes~imistische eg die va£k aan de beschikb2re feiten gegeven

\\'"or·d_t, 1{0:-dt op verschillende :nr:tnieren beargumenteer~a: men gaat va2}:

uit van het ecol

.$.- • • 0

Gl JG n2,del

:;;i tgs.ngspun t van n

1,:el s zi ch p2s r1::=t C:e sr1 oevo e princi zi jn voe r ter gecn ri ~1cn elt ·van ti j 0. on e CE; r:iens 2'""' r;

mani steren; en·men wijst op ei, c.ie een

nieu,,:e situatie hebben geschapen en die bij voortzetting van de

huidige trends :problew.en die nu nog minLem lijken tot eno:::"me proporties zullen doen uitdijen.

De ver2chillende aspecten van milieuverontreini~ing hangen onderling

,1-,I/

nau·h'" sanE:n: zo drao~gt lucht·veron trei1!i via nec.rsl2g bi j tot

~aterverontreiniging, en deze weer tot bodemvercntreiniging;

~ater-en bodemverontreiniging vori:r~ater-en de basis van verontreiniging van voeclsel voor dieren en mensen .. Een samenhang bestaat oak in cie zin,

dat door het ongedaan naken van de ene vorm van verantreinj_ging

vaak ecn andere worc_t opgeraepen: zo kunnen VD.ste afvalstoffen op vuiln:i.sbel ten gedur:rpt warden (bodemverontreiniging) f geloosd

warden in water (waterverontreiniging) of verbrand warden (lucht-verontreiniging)i energievaorztening door middel van kernreactoren beperkt de luchtverontreiniging, maar brengt grate risico1_{s van}

radioactiviteit en thermische verontreiniging met zich mee; zuivering van afvalwater roept het probleem op van (magelijke) vervu.iling

door de weggezuiverde vaste afvalstoffen. Het is deze sa~enhang die maakt, dat werkelijk~, definitieve oplossingen buitengewoon

moe'::~'r-: ~11r ... -L v _,.. ,.,.; L..J ...i... J."' .ll. ~

Het geheel of gedeeltelijk verdwijnen van nongerepte natuurn sluit direkt aan bij milieuverontreiniging en is er ten dele

esi1 gevolg ·var1 ~ !-tan tasting \:2.n na.tt1~rgebiede11 or11va t ech ter \.7

eel

meer, zeals het aahleggen van wegcn door bossen, het kappen van

1.-:ouden ter \~;iJ_le v2,i1 C_e la11dbo11\1₁ het ' DGU\'lrJ_J . . p maken 1.rarl grox1d

voor industrie of voor woningen, etc.

Dergelijke activiteiten zijn natuurlijk niet iets van de laatste

tij d O· Door

.., , ~ ,. ~ .,,

ae neie gescn1ec heen hebben mensen natuurgebieden aangetast, vcrnietigd, aangepast aan eigen dreleinden. De on-vruchtbaarheid en geringe begro ~Ian treken _i:1. het

ddellandse-zeepebied,

- zij zijn alle het gevo

rCLensel..l.J~,~o t:tc , -veete l t.,

, . 2R

zich uiteindeliji tegen men~en zelf; en er·osie

en ttcch

0;_1t:e;.1oor1-neco2ysteme11'~ Oas.rent

geed aan a?n menselijke bebouwing en bewo

sten zich juist heel 20

L.geo _,,

Cok bier ligt het nieuwe van hct eec vc rnamelijk in

t snelle t waarcp a2ntasting van

or de inatie van snelle tevolkingsgroei, industri~le expansie en ui reidi

verkeer .. entallen plante- en diersoorten warden plaat~ lJK

of op wereldschaal met uitsterven bedre of zijr1 de af

decennia al uitgestorven. Le nadelen die mensen hiervan ender-vinden, kunnen indirekt van econornische a~rd zijn, maar lig~en

direl-~t 0~9 b.et entetische e11 em.otionele vlalr~ i11.c1en 1:,1e

::10.gen af g~ac:: .. n op he t re er ea" ti e\;-e gedra,p \7an. sorn~~ipe menser1 en op het streven van natuurbeschermingsorganisatieE.

t intensieve gebruik van aa se ron.nen \roor enE:

voorziening en goedercnproduktie is de la2tste jaren steeds nerr als probleem in de publieke aandacht gekomen. Publikaties als

en het cnderzoek van Meadows c.s. dat bekend gewo en is als ertoe bijgedragen

t de drei~ende uitputti van hulpbronnen nu door velen

als onderdecl van de miliaupro enatiek en in Eamsnhang met

lieuve reini-

zien¢'-Ui tti

een ~roblccu van de to t, maar can een to

jnlij~ nict meer zo ver wcg l i s schattingen van

zullen bij een voo zett \:~D.n <5e huidi produJ( ti sc;roe i e voorraf eri van diver~e ene~gi ronnen

bir:::en ao.rC:olie (

tof~ voor le si tettsche p ten dient) over 20

"'1r,n-~

blijken dat de voorraden van deze bronnen in i te veel grater·

zijn, zott di t hoogtli t 30

en.

slechts enkele tientallen jaren extra

Ovcrschakeling op kc 1 wanr de hoop van velen

gevestigd is, brengt enorme blernen LG t zi mee: de voorraad

jr1l.ijk zecr beperkt; nk1veek:reactcr·

die zelf splijtbaar materianl voe ig nog o:.Jzoncer ., . .. .,

kostbaar; er is het grate probleem·van radioactieve strali en

radioactie~ afval; en een cvergane op kcrnsplitsing als enige

energiebron zou ecn enorme omschakeling vereisen in

produ}~:;ie-proaessen, vervoer, _v T . _ervh1, ... r-rn'l"-7 _•.J-.u.g, •"l "' _{c ""'} - ' +. r. 31 _{~ .t.r} n _\·:ore ., +- .,

v 02.n

energiebronnen, zoals

zonne-energie~ cHc via zonnecellen ten nutte zou kunnen 1-rnrc3cn

geotherDi.sche energie en zelfs de energie die door eb en vloed geleverd wordt; de toepassings~ogelijkheden van deze

e-'cr'"'~1..,~~ _{; \Jll ~CH .L..LJ.6.G} ' ' -;'-~n '"~""'l""'l. _{vuu ... VJ! (',} fY n~"" ze:-o,,,.,L _{~: 't:; c:} "h,, _~ r:.r._-;:; 1_"~-' -_tc.2.2.:_·

Diverse grondstoffen, in het bijzon~er cetalen, die in allerlei

eindproa~~ten verwerkt warden cf als hulpstof~en in

produk~ie-prccessen ~orden fEtruikt, dreigen evenecn~ snel uitgeput te raken. dat

- 1.., 1

ce He.Le tot r.t"Ll toe

jaar, lood in 21 jaor, molybdeen in 34 jaar1 tin in 15 jar

0r en zi in 18 jaer

vele raalen tere voorraden slechts tstel van 10 tot hooguit 50 jaar

betekenen~3

~~n van de consequenties van deze ~egevens is, dat het huidige

tempo var1 economi s e groei \'an industriestaten onmcgelijl,~

kan warden voortgezet. Een andere conclusie die zich d~ingend

uit de laat afleiden, is ca0 on

tezamcn nooit - of voorzichti i . niet in de enigszins afzienbare

proauK~1e- en consumptiepeil van de

eeindustri isecrde landen zel maar zull.en ' _{oe~cic_erer1:} '

daarvoor zijn de ~ereldvoorrnden set er~ fossiele eenvouCi

Terwijl de hierboven behandelde problemen vooral betre :1ng

hebbcn op het hooggeindustri isee e deel van de we o, is L.c t

problerm van voedcelproduk~ie het mecst acuut voor de zg. ontwikkelingslanden. Chronische <-.~ ervoedi en slechte vcedi

ortreid, en een snoedige

verbetcring v~n de situatie is er niet te verwachten, gezien de huidige trends van voedselproduktie per hoofd van de

-:<;r:: ./ _;

bevolki

Deze tuatie is primair toe te.schrijven aan de machts-, ruil-en distributieverhoudingruil-en binnruil-en ruil-en tussruil-en arme ruil-en rijke landruil-en ( veal riike landen

. "' de

la.nC-het

fysieke milieu stelt aan ~en mogelijlce ui reiding van ce we

d-voeCs8lpr·od1;_ktie. \·lat Cit a.o~l1-[~aat, is een van Ce grote proble0en

de bevo ingsgroei, die ma~kt dat er ste0ds er bebouwbar~ grand per hoofd van de wercldbevolking beschikbaar L De ontginni

van vccl in principe bebou,~are grand bo-v~end.i en te grate delen van de wereld

en rr1as e c.1grat1e

.

.

.

n:iet zich

uitgaat dat tvee

keer zo1Ier1 gro als de huidi voor de

vorden, tan zou - volgens eon be

het jaar 2000 de li et bereikt zijn, gegeven althans de

ie per hoofd van de

wereld-bevol1cir1e~ en C_e Lniid voea2elproduktie per oppervlakte-eenhei{;

o~ntre s het ja2r 2020 bere 0 z1Jn.

e ot11eid i s O\JE:r·i 118 J_~~. prir~cipe zeer

zien de enorne var1 ie 0r1n.

en er en caar inc

t:-e resu::_ zien ei

SO Ct} .. e s e p

s E +. v

'

e op den au~r de

gebruik.'::van in2 ticidenr en ze ve ge11 c c: lean s op Cir

" en ~

Jie-t, probleem \Ian voecI20l2cha[:r2te ZOU ir1 c3 e to -~

c v

de eerste plasts

ZOU 00~( hie;r gevolge van de bevolkingsgroei scha~rste aa~

b.ou1t!gr·ond k.unr1en ontstaantl In d_e ede pla8ts schijnt de coG e van uitgestrekte ~onocul s en ZE:er in

me~t C_e bodemstru_ctuJ;_r zc aan. te 1-=t1nr1en t2_[;tenj, Ca.t op de iB..n.ge

duur de cpbreng2t per hectare wel e,ens zcu verr:

1~en derde zou de \Jer-ontreinigi11g die de n:.od.er~n__e 1B~ndbo11lT

1.::--eroor.,.=-udende kunstrnest die in water te

insekticiden) wel eens tot restrictieve ma2tregelen kunnen leiden die de o tengst drukken (en iets soartgelijks kan van de veeteelt

gezee:d Ten moet erop gewezcn

ind.u2t estaten als bijv .. Engeland en Uede \roor ee11 groot

deel

.

van hun voedsel afhankeliik _'-' zijn van _~ i en, die gec3,ekt

moeten warden door de export van industriep ze

groot zou warden, zouden voedseltekorten het gevolg kunnen zijn.

En tenslc>t te zijr1 2.l terna ti eve jkheden van voedselwinni zoals bijv. uit zeer waarschij

Er

valt overigens over te st.en, o: + hier b e

' + ,

"GO,, GE li el1pro l-;lem.2., ti moet

in8 buiten te vallen,

t

tee

econor=iische on

ind.ust

..

e..Le same , e\ringen, te 1 voed2el2cha~rste p ir

bet1~ek}:i11g ' neE-1. (, -t:' ' het geb ::che on van

e tri . '

ise roe 2 Du~.i C el i j }{

t hct 1 _{e ecol.ogi scr:e} , . ' _{ecter~ hee,}

dat er

z j_ e11 e I11 idene recer1 te ce

1 i _ecatiek ~o-

t

voea s'te c2J1 o

bler11er1 b p het p

ste c~11 e C ecn

uit tting van natrr.rlijke hu~pbronnen en onvoldcende mogelijkheden

~qa~D- V"'o eC s E·1proa_ul·cti e ~c~nge11

er een samenhan~ in die n1 dat bet ene pro~leem vaak het an~ere

tevurdert: zo betekent een intensieve :;:'lijke

11ul p b ron11 Gil I l l E: • 4-v

, . ,

een een areigence ujtputti van die hulp Oro11ne11,

bed reit~t ::)nder mesr de vi svanf~S t, e11, <la2:rmee Oe mogeJ~i jkf1eC: en vc111

voedselproduktie.

Negatief be2taat er een 2amenhang in die zin, dat een beEtrijdi

van mbeil~jkheden op het ene gebied de problemPn een ander gebied

va:k vergroot: zo dragen tot verraindering van voefselschaar~te

rJoor gebruik van mesr meer insekticiden bij tot

\

rr1ilieu'1.rer\r11iling;. gebr1:iTc--"~\;o-'a·rr··ker11energie ter oplos2j_r1g var1 het

pro-bleem van de ui tputting van fossiele crc~.ndstoffen veroorz2_~'.kt

rE1.c':ioactieve en then1ische verontreini12:in,g·, ~.- ...___, svi'n t..< >.,._.-' te ti sche

kunnen ten dele misschien de gevolFen van de uit tting van mineralen opvangen, maar de produktie van deze goederen is bij uitstek veront-reinigenc ..

vordt genoema, beBta2t hierin

dat de vereldbevolki

do~r haar aantal en door haar materi~le behoeften en

technisc~e produkti lijkheeen, eisen aan de natuurlijke omgeving

stelt waaraan die omgeving niet kan voldoen en in steeds ndere

TY'··'°'-'· 7""'1 i-11nn9r, 'rol•7_{oen 40}

Ld·-- "-10..-- .• :i ... ~ ... ,_,...._ -- V U .1.,.;,~

De silieuproblematiek he~ft voor een groot desl betrekkinp op omstprojecties, die ~orden geleid uit tot nu toe opgetteden

"ngen

eytrauolatie2 van be.stae.nde t

rsnectief, zijn er d e licunroblecatiek te ondc

2tri8le tie

e

vcor de toekomst vorden gebaseerd op

Ll

s;- Bezien vanuit dit dynasi~che

E:8.JJ e o ZQkeri van de

en: a) ei, b) ei

en c) ts lo :=ccbe

van de laatste decennia wordt

ea

r

·vel en c..l s

de

oorzaak va~ de mili

Als de wereldbevolki groeien1 dan moet een2 e2n punt

bereikt wor~en waarop een rt 8 .. a .. n ronner.:_ ;:>n t stao., t;

dit betekent dat de bevolki ei eens tot Eta~n zal wo en-~eb

hetzij via een verlagi van t geboo ecijfer,

\7·erhogi112; \T2y~ door rsr_!_.ood,

~ 42

oor.Logen~

Sinds de 17e en vooral de 19e eeuw is de were bevolki zowel absoluut als procentueel steeds sneller toegenomen, aan-vankelijk vooral in Europa, later ln nie Industrialise2rde

gebieden~ wa2x een verlaging v2n t sterftecijfer niet of slechts

in geringe mate gevblgd werd door een dal van het gebocrtecijfer. Voor deze tijd wcrdt de ja2rlijkse groei van ~e vercldbevolki

2chat op 1,9 van deze groei ZOll ·;cc.,reld in

Jaa.r 2000 ruim

7,5

ljard mensen bcvatten, ~

li ., TGlge . , . aB~Il uaJ~"' + 43 ook als de bevolkingsgroei

pro c e1-i t1J..e zou afnemen, zou de groei in absolute aantallen

steecs kunnen -:oenemen.,

Het

probleem

van

bevolki rlijk

Sommige streken in

ere

gebieden~ zos_ls India 'T' . . .

en Java, z1Jn nu

bevolkt~ de cie

on tv:i ., . Llll{[ . en zowel absoluut als procentueel ver

c3-e j jkse bevolkin~sgroei in de r1eeste

van deze landen iE zc die v2.n de i tri_8le en

rand de l

%.

44

In zj_ cb_ ten echtsr scI1ept bevolkings-groei van de rijke landen meer problemen met betrekkin~ tot het

ver·s en in produktiepeil -, om

ce

et: re den t iedere extra inwoner van deze landen

meer verontreini n? veroor

na ;"lr rr:eer" nie ~e hulnbronnen verbruikt

clan ce

cc~

A~

i :nee s ~ 7 ·-'·

ook, zowel de omvang s

""""\.:: ...;:-._..:._

J_ L ~ ;.\._ V on on

ei2nelheid van cc

.

- .

probleen zic11 zal manifesteren, \:an. gebied tot p;ebied verschil1en~

Oak kan moeilijk ontkend ~orden, dat de bevolkin~sgroei die 11u: toe h .. ee::---t pla-~ts{~eVonden1 ecn bela_ngrijk:e oorza..ak is \tan miliettproblemen: deze zijn irrurers het pevolg van de te hoge eisen die weILse11 a~an frLln i1_atuu_rlijl<:e milieu_ stellen9 en n:eer

me:r1E:en. betekent, ceteriP hoge::: .. e ei.cen ..

bevolkingsgroei: industrialisatie heeft een snelle bevolkings-groei en een hoge bevolkingsdichth~id in verschillende gebieden bevorderd en mede mogelijk gema2kt9 ten.:ijl omgelrnerd vo:::rtgezet'.:e

industrialisatie geleid hesft tot een daling van geboortecijfers

, weer .;.. . , . , - , 1 • • 46 en aaarmee tOG verm1naer1ng v2n ae oevoi~1ngsgroe1. ·

( ' ,.

bci de ~ ctor produktiegroei te scheiden van de factor

bevolking~groei, is het eigenlijk beter te Epreken van groei van

in alle industries ten de produktie per hoo gegreeid, s11 1.ro

na de Tweede Were~doorlog io deze groei repe t1g . gev.:eec~t~ . 4_7 ·

-' ·.~. ,-~~: ) __

bht;et'1:ijfeld i.sc de incustriele-produktiegroei -oer hocfc een

fu:ndar:ientele oor·zaak van lieuverontreini ? dreigenci e v_i

t-pu.tting 1ra11 natt11~rlijke hl1lpbrOnnen, ·a211ta2t

er1 ve:-·:moed

heden¢ Voor

het geval, hoewel s ge11 ·van mer1i zijn t set cen

actieve bevo ingsnolitiek, de nodige ma2tregelen tegen

milieuver-ontreiniging en het ontwi elen van nieu~e te eken als alternatief voor het uitgeput raken van somui hulpbronnen, de proo tiegroei

t j_ j ka~n 1;.~o

t \ m

\CJ ~l __ ::_ __________ '-'-~~.-'--"-~--~--~-·~~-·~~,,,._ eil D.2 i j :~ in

bijgeC tot Ce groei 'J-2.Jl de i duktie, maar bet enen

meer· dari en. Door tec".:mol 2 e \re eri

Zl J 11 b re pro ter1 Coor l:_et waa

t-do _ de confectie, zecp en ~a er1c3 e

de auto met veel p.k., de fles:en met statiegeld door kartonnen pakkcn en blikjes, pakpapier door plas c, degelijke door snel

slijtende goederen, etc. Ten dele wee iegelen deze verandcringen

re~le econosische groei, vocr ecn belangrijk deel echter o n.iet.,

Hoe dit ook zij, hst zijn vaak de nieuwere produkten die het meest

vervo~ilenc} zi,jn, zmvel in bereiC_ syn te ti:~ cl~e

nro ten) als in het consumptleve

auto's met veel p.k.); ten opzichte.van de nog besta2nde

grond-stoffenvoorraden zijn veel nieuYere pro ten bovendien erg verspil-lend, zoals bijv. auto's, lampen en televisietoestellen die

;,q

! ,,...,< • ....;~-,,- ~T'-'

sne..L ;::)J..lJ :..ir:.:n""

De factoren bevolkingsgroei, industri~le-nroduktiegroei en technologiHcte verandsring

ondoenlijk lijkt het relatieve belang van elk ervan vo~r de

lieu-problematiek te bepalen~ De relz,,tieve betekenis die men ae;n e1k van

ce toren hecht, hangt onder meer af van vat men precies tot milieuDrcbleaatiek rekent en vat men rin belangrijk vindt,

en van de vijze waarop men de drie factoren operati6naliserrt en van elkaar afgrenst. blij1ct de reruitieve _'-' !"' ruk die 2en legt,

s

~enei~d de bevolki

'--· ,,,

ei zelf positief

als 6e belangrijkste oorzaak van de lieucrisis aan de kaak te

f»tellen, en c

Sa~envattend kunnen geponee e oorzaken en geprojecteer~e

o~gen va11 C_e lieuproble2atiek al2 volgt ~orden

( ,.,

'

c

\ <.J,j verslech tt:::ci heiC -t- Ga~i (b) ' \ \,C) l; VGT8. er lJS;fclli

SC~1-\·Ja·t di t schema a:o_ngeeft, is da t een voortgaand e bevolkinp· ei en produktieeroei er uitei lijk toe zullen leiden, dat - vanwege

de ~isen Cie het fysieke milieu stelt - de wereldbevolking J st

t:";f}

~aat dalen.~- In essentie li~kt

~

----

j deze conclusie i

o~or1tkoom.1)aar. Zij FU..g,r:::ere0r·t Cat er, 01) lar~ge termijn gezie11)!

twee toekomstmogelijkheden zijn:

6f

het ontstaan van een fatale

€11 een ster~{G verhoging \ra11 stErt~tecijf.er2 tot f~e~.rolg z2l b.ebbe11;

die fysieke rnilieu

stel t~ - een afren:-dng vc:.n de produktieg'.rc en een dal van

ge boortecj~ fj f ers .. l~a tlru~ i jl~ zi j11 di t slerhts polclire gev·alle11;

in 1 .. ~erkel1 jkJ:1ei G lcu11~1en alle1~1_ei combina tieniogel i j l~heC en o_pt red en,

die van gebicd tot gebied kunnen verschi en.

Men zcu zich overigens kunnen vocrstellen,

ce

laatst-gen6ewde ijkheid, di~ van een geleidelijke aunpassin~,

betrekkelijk spontaan z2l plaatsvinden, zodat er ge0n al te grate reCen tot 011gerustl1eid is. In elk geval kan moeilijk gestclc: 1.\Torde11

cat het of

icts ir: -" • .L

1-81 0

dat onderganrsprofetie~n in met ce

de la~tste jaren het ~esten zo sterk ou de voor~rond zijn

~e-, kart _{ca11 001{}

-

' _{niet allecn verklaard warden uit} het

,·"'· juiste conclusie trek, naar

,

-ues za} ~octen ~orden

en rnet e;e l; in~en en hypothesen van ecologen en ci i ten. Deze tevin6i n e-r;

ct Ceel

\7"8r:.:-cl~ill e ren ~a2r zij argu~ ten

aan on- encn en i6ee~n

in de p;.1bli eke aandach t zi ;1 ::1 gekomen~ En

9

als sociologen

on-los2ingen voor mitieuk~esties proberen te verzin~en, of zich afvragen wat de implicaties zijn van de milie~problematiek voor

vlakkig1 op de hoogte moetcn ellen van verechijnselen die onder de noemer nmilie"'J.pr·oblema tieku best~1decrd \·~""brde:nll<

Het leek mij dan oak zinvol om, alvorens Dij aan een sociologische analyse te wagen, eerst asn:acht te besteden aan die feiten,

beweringen en vermocdens die in beschouwingen over de

lieu-nr~o bl ema t :i niet alvast vooruit

te lopen op de volp:ende hoofcstuk:rn:n~ heb ik de beha~r1C elj_ng:

hoofdstuk veel langer is geworden dan ik eigenlijk gewild had, onda~ks de no~ige simplificaties ~ie ik mij erin veroorloofd

Hoofdstuk III

De milieuproblematiek kan c manicrsn b eken warden: al2

een coa~lex van (onderzochte, veronderstelde, ver~achte)

ver-schijn~elen die betrekl~ing hebben op het fysieke m1i1eu van men~en~

en als ecn geheel van idee~n

overcragen en interpreteren. In het vorige hocfdstu1{ . . ~

1s u1vge--gaan van de ecrrte zienswijze, in dit hoofdstuk zal ik de

twecde benadering volgen.

Een vraag die zich bij een kennissobiililogische behandeling van de milieuproblematiek opdringt, is de vraag hoe het komt dat die problem_atiek de laatste jaren zo sterk in de pu.blieke

belang-stelling is gekowen, al thEt11s in ~·Jest-Eur·opa, en. l~oord-1\rJerikao zou

kunnen prooerer~ dezc vraag te 1::1ean or;rden door na te ga2n, ir'elke

groepen en categorie~n personen zich al geruirne tijd bezorgd tonnden over de verslechteri

vervolgens te traceren hoe deze bezorgdheiG zich

-over

, en

als

men kunnen proberen na te 1 wclke maatschap~elijke

ont~ik-n dit proces begeleid6eont~ik-n eont~ik-n bevords

van deze scriptie j nie

mo

lijk

}~.et o da t !Jocr t alles nodig zou zijn, ts

zal me oolc vo::·rnameli j1c beperken tot ec n

2ant~l hypot tische, vrij speculatieve bewerinven, die nict

tezatisch onQerzo

se sa~e eving, om ae

een-l.< 0.e

e~e - ~at zich oo~ in andere

sac e :1l e '\'

' or-. ,, 1

'....,-'\.,..>_ ~ te ncemen c1e zi

fililieupro Olema tiek bezighielC er1:. v7_{er·tcge11v~oo}

leven en overheid, die in rk direkt g·ecor:

net de gcvolgen van water- en luchtverontreini en

natuurliefheb~ers e zich zc ma~kten over het ve ren ga2.n

·van fr2~c:::.i e r1a tv_l; rETe bi eden er1 wa2~rC e·v·-olle ple_n ten en. Qi et'e11; e11

""-" - - .

weten2chapsmensen die zich

biologen, chemici, fysisch ografen, kortom mensen die nu

e11 de 11a tu_:.:_ cfhebbers - ~aren duidclijk van elkaar gescheiden en hielden zich voor hun gevoel met ver·schil1ende cingen bezig; de la2~tste categcrie verbond zich voor een deel met de ecr2te, voor een deel met de tweede, en wist soms een brug t~ssen beiCe te slaan.

Voor geen van deze groepcringen, la?t staan voor het graters publiek, bestond er al een lieuproblernatie1<:t~ als

a~lgcr'leen-or de praktijkmenFen

incustri~len, ingenieurs van zuive installatieF, ambt(naren

die zich bezighielden met ... • ,. t .... ~

c rirDi~"rc.,r;e r\'OO r zi e1~i

lan~bouwde2kundigen die schace 2_an ' ~

gew2222n ten gevo~ge van luchtverontreiniging constateerden - wa2 milieuverontreini g:cotencee1s

l. ,~ ~J. c_e \tori '

.

cht - VO

et-politiek probleem, dat met nfet al te i

rbe E' cl1e rrni

eeu1-.· of aan het r Ce a?nta~sti

r::1 en kon warden cpgelo2t.~~

0 • "

oeg1n van aeze ee11~1 l:arcr1

tei t ~.ra.~1 ce

ijke orde. ielis~aar we en de activiteiten v~n 6eze

gro en ree oor ecn vage ideol e d:i_e zi '\,~erzet te

t Y2.Il Ce te

cen niet uit in doelccrichte maatscha ~j

en ~~litieke actie. en \78..n Ceze o

ijk ccnfervatieve me~2en, ie

nen xe~ vocrz1cnt1 en

Incidentele gebeur~En1s2en ~ekten tijdelijk een grotere

veront-r:Isti~g, zoals de 1011C.en2e \[an 1952* In 1962 publiceerCe

Rachel Carson haa1'"' ncodsig112.2.l over~ inse}.:ticiden1 n Sil.ent Sprin{?'u,

dat een inter~ationale bestseller ve~d. Cndanks een tegenof~ensief

van de kant van de chemiEche trie vormde dit boek de inleiding tot intensiever ecologi2ch on6erzoek, or de in het to ui

t--gesp~oken vermoedens grctendeels

r:::9

, -'-.

ceve2 c,1 en vonr ecn deel

uit-getreid konden worden.J~

Wetenschap~eliik

- ~ t.> onderzoek tracht stecde neer gegevens a2n

licht, die duidelijk maakten, dat schijnbarrr geisoleerde, lokaal beperkte verschijns~len van water-, lucht- en bodcmverontrei

alle met el1raar r:.arnenhingen. er1 u .. i teindclij}c de hele a:::rdbol

omspanden. Ecologen en andere milieudeskundigen konden ook ecn

verband leg;~en tus2en de tcchnische problemen waar vertegenwoovdigers van industrie en overheid zich om tekomme en -

drinkvatervoor-zieni 1 kwijtraken va:"l afval, beEchikba::rheid van kceh·ater ,etc.

en datgene wat de natuurte2chermers het meest be 1 • ., -, i

gr1J_e..Lc, - ce pelijke resultaten in boeken, kranten en tijd2chriften, ra~kten

steeds meer mensen

ervan doordrongen dat het hicr om

~~n

comnlex

van proble~en ging, dat dan

oak

in ~~n term kon

warden

uitgcdrukt:

de milieurrobl iek, het milieuvra~gstui, de ecologische crisis. Al c:eze ",,;oorc°en c3ruk'.~en ecn besef ui t van t sarnengaa11 \tan

bedreigingen voor de mensoc en bedreigingEn voor andEre organis~en;

histo Ech gezien, geven zij een fusie aan tusPen zaken vaar teohl1i ci 9

i .., ~ • ,....

oear1JISCTensen en ave idsfunctionaris?en zich bereeps-halve, en ui t econoni:::: e en andcre prak tische oven,egingen see bczighielf en, en dat

zich o~ esteti2che en eDcti e reaenen zoraen over

Hiermee is e t~r nag niet an , cp velke vijze de i. l

e1;_-ti en en een

s t ~erd vonr kritiek

ore. e ~ Cetreft, is

s

fund 2.r:-1er1 t·:le ma:~. tr: c1~2..J?}Jt j 1{ e ~and varcn het ~e

ptovo1_{s, die rmstreeks 1965 wezen op de luch ron:re~Lni}

het l:GL'Otte

maatsc~a~p:pij 4'- De rnilieur;rob1 waP voor

jrngeren een aRnknopi

' ···1

\Yan wa. terie e goederen als statu2symbool en van

welvasrts-vermec ering als dcel op zichzelf, en darr e

s-serse

samenlevirtgen gedurcnde de zestiger jaren i2 te zien alP een

combinatie van segre emancipatie.

Het

sefTeF_a. tieproceP tond hierin, dat zich - onder meer

van de 2tcrke uit~reiding van het vocrtae7et ondcrwijs een

ongebonden was ten opzichtE van socials verplichtingen v~n geld

ri;::-, • T' .-, r--1 ',. ".'.) +. "· ~ 0 '~b .; ., ') J

veraienen en LeGe-~~u-~e ~i _eLa. zekcre emancipatie van

eruit voort, dat 7lJ

econrn:;t sch

minder 2ffj2nkeli jk ,,,.en? en van ouderen,

eFn 11oort :i.11komen en_ het da2~rmes verbo en. pre2tige a+s rninder·

lonend ervaren (he

van carri~rekansen voor

hiervan fingen zij aanspraken maken op meer macht en aanzien in re, zonder dat ~eze aanspraKen vo

.,

'

-LGC .onorecrn ~erfen; ~it leidde - zoalo zo va2k t 8Pl1

ch 2" et~cr1 t

ecn

+ _v

tane ~ r1a tui_:rli ~

les is ncg2,,l

J_ e211 L1a2r t Ce

e" en t een "benad

tige

tief en 2 +

en pee

- - .

ren naar vorsn ~rac~~en,~

0 c; -i .'-u ze a2, _'" .LO. 0 0 n