Tilburg University
De Bergrede volgens Lapide de Groot, Kees
Published in:
Tussen de regels verschijnt Hij
Publication date:
2017
Document Version
Publisher's PDF, also known as Version of record Link to publication in Tilburg University Research Portal
Citation for published version (APA):
de Groot, K. (2017). De Bergrede volgens Lapide. In A. Smeets (editor), Tussen de regels verschijnt Hij: Boeken als leermeester (blz. 165-169). Prisma Print.
General rights
Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.
• Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research.
• You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal
Take down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.
Download date: 10. apr. 2022
Tussen de regels verschijnt Hij Boeken als leermeester
Opstellen van medewerkers van de TST bij gelegenheid van het tweede
lustrum van de Tilburg School of Catholic Theology - 2007 - 2017 -
onder redactie van dr. Arnold Smeets en met een voorwoord van
prof. dr. Marcel Sarot.
Boeken als leermeester 165164 Tussen de regels verschijnt Hij Het eerste theologische boek dat ik heb gelezen zal een werk van de nieuwtestamenticus Pinchas Lapide (1984) zijn geweest. Mijn interes-se was gewekt door een TV-serie van de IKON over de Bergrede waarin deze auteur aan het woord kwam. Wat ook hielp is dat het boek onder handbereik kwam te liggen doordat een theologie studerend familielid het had aangeschaft. In ieder geval kan ik vrij nauwkeurig nagaan hoe ik het destijds heb gelezen want voor mij ligt een Kontaktbrief (zomer 1985) van Youth for Christ, afdeling Den Helder, met daarin een boek-bespreking van mijn hand. Het was de tweede bijdrage van mijn hand: in het nummer daarvoor had ik mij voorgesteld als nieuwe medewer-ker, de tweede katholiek in dit gezelschap waarvan de samenstelling sterk gekleurd was door de herkomst in het gereformeerde jeugdwerk aldaar.
De recensie begint keurig met informatie over de auteur, vervolgt met een weergave van de inhoud en besluit met enkele punten van waardering en kritiek. Destijds ging ik ervan uit dat de lezer wel wist wat er in die Bergrede stond waar dit boek over ging of het anders wel zou opzoeken in het evangelie volgens Matteüs, de hoofdstukken 4 tot en met 7. Nu vermeld ik er maar even bij: we hebben het over een redevoering van Jezus die begint met wat bekend is geworden als de zaligsprekingen en vervolgt met een serie uitspraken waarin hij op een weergave van ‘wat gezegd is’ laat volgen wat ‘ik u zeg’. De rede bevat het Onzevader en een reeks beeldende aansporingen waarin de Nederlandstalige lezer enkele gangbare uitdrukkingen kan herken-nen, zoals: ‘geen zorgen voor de dag van morgen’, ‘parels voor de zwij-nen’, ‘aan de vruchten kent men de boom’ en de zegswijze die ik sinds kennisneming van Lapides uitleg niet meer argeloos kan aanhoren: ‘de andere wang toekeren’. Maar daarover straks meer.
Lapide betoogt dat in de tekst van Matteüs een briljante joodse rabbi aan het woord is die de Tora zo uitlegt dat er een brug wordt geslagen tussen het ‘visioen van morgen en de realiteit van vandaag’. Jezus leert
De Bergrede volgens Lapide
Kees de Groot
1984Boeken als leermeester 167166 Tussen de regels verschijnt Hij hoe kleine stappen, die te doen zijn, kunnen bijdragen aan de ‘door God gewilde humanisering van deze aarde’ (Lapide 75). Juist wanneer je beter ziet hoe dat in de taal van toen gezegd en beschreven moet zijn en betrekking had op toenmalige maatschappelijke omstandig-heden en exegetische disputen, wordt duidelijk wat deze woorden nu kunnen betekenen.
Exemplarisch werd voor mij hoe Lapide de passage uitlegt waarin Jezus oproept om niet het principe van ‘oog om oog, tand om tand’ toe te passen, maar om, wanneer je op de rechterwang geslagen wordt, ook de andere wang voor te houden. Dit gebod had me als kind een aansporing tot een passieve houding geleken. Ik herinner me dat ikop het schoolplein eens plotseling te grazen werd genomen en tegen de grond werd gewerkt. Terwijl de aanvaller bezig was zijn knieën op mijn bovenarmen te plaatsen, besloot ik niet terug te vechten en waan-de ik mij een brave jongen omdat ik figuurlijk de andere wang had toegekeerd. Achteraf ware het misschien gezonder geweest om wel terug te vechten en eerlijk mijn verlies te nemen – want verloren had ik toch wel, schat ik zo in. Ik had de christelijke boodschap gebruikt om mijn inferioriteit als vechtersbaas om te toveren in morele superi-oriteit. Helaas duurde het tot ik Nietzsche had gelezen voor ik tot dat inzicht kwam.
Lapide rekent af met deze onderdanige, of quasi-onderdanige, inter-pretatie van Jezus’ woorden. Die zou overigens slecht passen bij het optreden van Jezus zelf dat toch eerder activistisch en assertief was dan passief en meegaand: denk aan zijn tirades tegen hypocrisie, het tempeloproer, en het feit dat zijn volgelingen zwaarden droegen. Door vanaf mijn vijftiende – onder invloed van diezelfde christelijke jonge-renbeweging – zelf de Bijbel te gaan lezen was me inderdaad al dui-delijk geworden dat de evangeliën heel andere versies van Jezus lieten zien dan de kinderbijbel, en ook Onze-Lieve-Heertje die ik van mijn moeder had meegekregen was een zachtaardiger type. Wat Lapide bovendien betoogt is dat hij zijn leer niet tegenover het Oude Testa-ment plaatste, maar dat deze bestond uit zijn interpretatie van wat er in de Tora staat. Het tweede deel van de formule ‘Gij hebt gehoord, dat er gezegd is … maar ik zeg u’ zoals dat ook in mijn Willibrordver-taling-bijbel (1980) stond, zou daarom gelezen moeten worden als ‘… en ik zeg u’. (En zo is het Griekse δἡ in de Nieuwe Bijbelvertaling(2004) ook weergegeven.) Daarbij zou Jezus hebben aangesloten bij de destijds gangbare lezing van de tekst uit Exodus 21,24: ‘Een oog voor een oog, een tand voor een tand, een hand voor een hand, een voet voor een voet.’ Hoewel de letterlijke tekst een oproep tot een passende strafeis lijkt, zou het hier volgens Lapide gaan om een richtlijn voor een schadevergoeding wanneer je iemand hebt benadeeld: die vergoe-ding moet in overeenstemming zijn met het aangedane leed. Jezus zou dan vervolgens in dit spoor een nog radicaler voorstel doen om geweld niet in tegengeweld te laten ontaarden. Nu door het slachtoffer aan te spreken.
Goede interpretatie begint bij een letterlijke lezing. Lapide nodigt uit om het je voor te stellen, dat je op de rechterwang wordt geslagen. Wanneer je ervan uitgaat, dat degene tegenover je zijn rechterhand zal hebben gebruikt, moet hij je met de rug van zijn hand hebben gesla-gen. Het zou hier dan eerder gaan om een vernederende klap in het gezicht dan om een aanval op leven of dood. De linkerwang toe keren wil in dit geval zoiets zeggen als: ik ga niet op jouw provocatie in en ik laat me evenmin vernederen – het begin wellicht van een gelijkwaardi-ger verhouding. Net als de andere voorbeelden, zoals ‘een tweede mijl mee lopen’ – wel geworden tot een uitdrukking in het Engels (walk the extra mile), niet in het Nederlands – is de aansporing erop gericht om het patroon van actie, reactie en tegenreactie te doorbreken. Lapide betrok deze les op de wereldpolitiek en dat sprak mij bijzonder aan. Ik had mij vier jaar daarvoor niet voor niets in die demonstrerendemensenmassa rond het Museumplein in Amsterdam begeven. De geweldsspiraal moest doorbroken worden. Ik formuleer het nu al wat
Boeken als leermeester 169168 Tussen de regels verschijnt Hij sociologischer dan Lapide, maar dit is de les die ik eruit trok: probeer uit te stijgen boven je door slecht-begrepen eigenbelang bepaalde perspectief. Verruim je blikveld zodat de patronen van de interactie tussen individuen of collectieven in beeld komen en probeer die te doorbreken. Ik las Lapides Bijbelwetenschap dus ook als voorwerk voor een normatieve politieke sociologie.
Dat was niet zo vreemd, want dat was wat ik in die tijd net een jaar studeerde: sociologie. Daarnaast verdiepte ik me in de Bijbel en ook daarbij was ik gespitst op de lessen voor politiek en maatschappij. Wat mij in het werk van Lapide aantrok, was dat er een denktraditie in werd ontsloten die van belang kon zijn voor de studie van ‘de proble-men van het samenleven’, om een frase van de socioloog Joop Gouds-blom, één van mijn docenten, te citeren. Op de boekentafel in de zogeheten Koffiebar van Youth for Christ lagen evangelische vroom-heidslectuur, gratis Johannesevangelies en brochures waarin over een duistere herkomst van het Ban-de-bom-teken werd gespeculeerd. In deze omgeving was het weliswaar niet al te systematische, maar toch helder verantwoorde betoog van Lapide een verademing. Ik herinner me nu dat ik deze en een paar verwante boeken er ter inzage heb bij-gelegd. (Vandaar dat hetzelfde, opnieuw geleende, exemplaar dat ik nu gebruik is gekaft en in mijn handschrift de naam van de eigenaar op de titelpagina heeft staan.) Een maatschappelijk betrokken Jezus die stond in de joodse traditie vond ik interessanter en belangwekkender dan een Jezus die werd gevormd naar individualistische, enigszins wereldmijdende maatstaven.
Later las ik bij Norbert Elias, René Girard en Zygmunt Bauman vergelijkbare inzichten over problemen van betrokkenheid en distan-tie, geweld, gemeenschap en solidariteit. Sociale processen bleken ingewikkeld en moeilijk te veranderen. De ‘realistische utopie’ van de Bergrede zou misschien toch niet zo één, twee, drie te verwezen-lijken zijn. Er was ook begrip van de wereld van de politiek nodig en dat vergt een eigen, sociaalwetenschappelijke, methode. Toch bleef deze tekst zijn kracht behouden. De vraag blijft open: hoe ziet die door ‘God gewilde humanisering’ eruit? En waarom is het zo belangrijk dat we dat niet precies weten? Ik had niet alleen kennisgenomen van een kleine sociologie van de linkerwang, maar ook van een wijze van leven die een voorschot neemt op de komst van het Koninkrijk, oftewel Gods heerschappij, waarin het geheel anders aan toe gaat dan in deze wereld gebruikelijk is. De Bergrede ging ook over eschatologie. Vervolgens moest ik me er rekenschap van geven dat de christelijke traditie waar-in ik in sta een eigen weg is gegaan. Ik lees deze tekst vanuit een ande-re positie dan Lapide. Voor de verleiding om mezelf te identificeren als ‘joods-christelijk’ ben ik maar korte tijd gezwicht: bij een enquête naar levensbeschouwing die Goudsblom tijdens het eerstejaarscollege hield. Met enige gêne word ik daaraan herinnerd wanneer ik Goudsbloms essay teruglees dat met deze resultaten opent. 37
Vragen die de gehele theologie betreffen werden bij mij door Lapides boeken opgeroepen. Het zou 11 jaar duren voor ik het ook formeel ging studeren, maar zonder Lapide, en David Flusser en de mondelin-ge overleveringen van Yehuda Aschkenasy, die mij op indirecte wijze vanuit de Katholieke Theologische Hogeschool Amsterdam bereikten, zou ik niet al veel eerder zijn warm gemaakt voor de theologie.
Pi nc ha s E rw in L ap id e ( 19 22 -19 97 )
Pinchas Lapide, De Bergrede, utopie of program? Ten Have, Baarn, 1984.Dr. Kees de Groot is universitair docent godsdienstsociologie en ontwikkeling van de kerk.
37 J. Goudsblom, ‘Levensbeschouwing en sociologie.’ in Amsterdams Sociologisch Tijd-schrift 12(1985)1, 3-21.
