TREKKER-STAATSHOOFSKAP VERDWYN IN NATAL.

HOOFSTUK II.

TREKKER-STAATSHOOFSKAP VERDWYN IN NATAL.

1. Goewerneurspos nie weer opgevul nie.

Kragtens die Vetrivierse

bestuursre~ling

was

Maritz die

aangewese

opvolger

van

Retief, wat in Februarie 1838

deur

Dingaan vermoor is, 1 )maar hy het nie in

die goewerneursamp getree nie,

hoewel hy in be-

stuursaangel

eenthede die voortou geneem

het. Op

28

Maart 1838 is

~ algemene

volksvergadering in

die laer

van Maritz te Doornkop, aan die Boesmansrivier,

gehou

met

die doel

"om

de

beste middelen te beramen om

met •n

komman-

do

reizigers de vyand te 2gemoet te

trekken

en met Gods hulp te beve

r-

hte;n."

7

Die inisiatief tot die byeenroeping van hierdie verga-

dering het vanselfsprekend

van

Maritz uitgegaan

in

sy

hoedanigheid

as

voorsitter van

die

Raad van Politie , wat

nog bestaan

het. Op

hierdie

vergadering is waar-

skynlik

ook

die kwessie

van leierskap

bespreek.

Eras- mus Smit

spreek daar

nie baie duidelik van nie want hy wa

s

blykbaa r nie

self

op die vergad

ering teenwoordig

nie. Al

wat

hy

aanteken

is

dat

diegene

wat

na die ver-

gadering gery

het, teen die

aand

in die laer

terugge- keer

het met

die

berig

dat

alles goed

afgeloop

h

e

t

en

gere~l

is, en dat

"de

heer G.Maritz

blyft

in

zyn post,

en

is nu ook Heer van de We

esk

am

er zowel als

van

de

Boedel-

kamers;3)en

de heer P.Uys is door de volkstem

ge-

l)In hierdie verband

kan

nie met Van Heerden

saamge-

stem word as

hy die volgende beweer nie. "Die Trek- kers

was

leierloos. Sy (d.i.Retief

se)

opvolger

moes gekies

word

uit Gert

Maritz,

as

hoof v

an

·n

aansien-

like

groep;

Pi

e

ter Uys,

as

leier

van~

invloedryke familie

en

Hendrik Potgieter,

aanvoerder

van die eer-

ste Groot

Trek."(Die Kommandant-Generaal in die

Ge- ⁱ skiedenis

van die S.A.R., bl.7). Mens kan

jou

mo

e

i- lik

voorstel dat Uys,

wat

pas

ses maande te

v

ore

aan

Reti

ef geskrywe

het dat hy

en sy

mense nie die wette van di

e

Trekkerrege ring sou

erken

nie,

ens.

(kyk hoof

stuk I,

bl.5l v

an

hi

erdie werk),en Pot- gieter, wat

ni

e

na

Natal

toe wou trek ni

e

, kandida- te

vir

die leierskap

sou

wees.

Buitendien

was daar voor

s

i

eni

n

g

vir

die tydelike plaasvervanging van

Reti

ef

(kyk hi

erbo, bll. 48-49).

2 )Dagbo

ek

v

an Erasmus

Smit,

28

Maart 1838 (Preller

:

Voortrekkermense II, bl.l88).

3)omst

a

nd

ighede

h

e

t die

amp

nou baie noodsaaklik

ge

-

ma

ak

.

Kyk Thoro: a.w.,bll.226-227.

kozen tot Generale Veldkommandant voor deze oar- log tegen de verraderlike vyand Dingc::n; maar by

' t wetgevende lichaam zyn de instruktien en re- gulatien gemaakt, dat de heer P.Uys en de andere Veldkommandants, Pretorivs, Potgieter, enz. za- men zullen raadplegen."4J

Die besluit wat op ~ierdie volksvergadering geval het, dui al dadel ik aan da t •n nuwe koer s inge- slaan sou word en dat die goewerneurs- en hoofkomman- dantsrang, wat gesamentl ik deur Retief beklee is, nie weer opgevul sou word nie• Maritz se posisie i s niks verander nie? hy het voorsi t ter van die Raad van Poli- tie gebly t erwyl hy di e twee administrati ewe peste van weesheer en hoof van die boedelkamer bygekry het. Wat die hoofkommandant skap betref, lyk dit ui t Smit se be- woording asof Retief se mantel in di 6 opsi g op Piet Uys geval het want hy i s deur die volkstem benoem tot Generale Vel dkommahdant. Dat dit egter geheel nie die geval was nie, blyk uit die ver dere mededeling dat hy as sodanig br:moem i s sl egs vir die duur van di e op hanL de synde veldtog t een Dingaan, dat hy sy instruksies van die wetgewende mag ontva:ng het, terwyl hy tewens

op gelyke voet met die andor veldkonunandante, w. o.

Hendrik Potgi et er, wat intussen in Natal aangekom het, 5 ) moes raadpleeg. Van •n perman~mte hoofkorrunandantsrang was daar op daardie oomblik ook geen sprake nie. Ma- ritz sou tuisbly om di e l aer t e verdedi g.

2. Posi si e van Maritz in Natal.

Die besluit van die volksvergadering op 28 Maart 183~ het di~ handhawing van die Vetrivierse be-

stuursre~ling ingehou, maar die feit dat di e goewer- neurspos nio weer opgevul i s nie, het by implikasie n t erugkeer tot die bestuursr eeling van 2 Desember 1836 ingehou. Di t het dan vansel fspr ekend aan die Raad van Poli tie •n verhoogde status verleen wat betref die ui t- voerende gesag, want in di e afwesi gheid van n bepaalde persoon of l iggaam, wat spesi aal met uitvoerende bevoegd- hede beklee was, moes di e Raad yan :folitie as soda' nig

optree. Die valle uitvoerende verantwoordelikheid, wat by die burgerraad van 2 Desember 1836 berus het , en wat daarna deur Retief uitgeoefen is, het nou weer na

.4)Prellerg Voortrekkermense II, bll. l88-189.

5)Kyk Vander Walt: Die Groot Trek tot 1838 (Geski e- denis van Suid-Afrika

I,

bl.295 en voetnoot 25 ).

die Raad van Politie teruggekeer, sonawr dat daar blykbaar TI definitiewe besluit in dier voege geneem is. Mari tz, as voorsi tter van genoemde raad, het du·s in die spore van Retief getree as voorsitter van die uit- voerende gesag en derhalwe die staatshoofskap verteen- woordig - net soos hy vroe~r enkel e maande gedoen het. Tereg verklaar Thorn dan ook dat Maritz deur hierdie ver- gadering

"nou nog meer definitief tn die posisie van burger- like hoof geplaas (is),"6)

•n posisie wa t hy sedert die dood van Retief beklee het omdat hy dadelik die nodige leiding op hom geneem en die nodige

maatre~ls

getref het.

7 )

Dat Maritz besef het wat van hom as staats- hoof verwag is, blyk ui t sy verdere optrede.

8 )

Da t hy •n uiter s moeilike taak in hierdie tydperk van verwarring

en onsekerheid gehad het, ly geen twyfel nie. Na die rampspoedige sl ag van Ital eni, waarin Uys die lewe ge- l aat het, en waarna Potgi eter vamve~ onregverdige be- skuldiginge wat hom t ee.n die hoof geslinger i s, Natal verlaat het, het die moedeloosheid onder die Trekkers geen perke geken nie en het sommige selfs te kenne ge- gee dat hulle na die Kaapkolonie wou t erugkeer.

As staatshoof het Mari t z TI uiters bel angrike taak gehad om die moedeloosheid onder sy volk te~ te gaan en hulle tot grater daadkrag op t e wek en aan te spoor. Een van sy eerste take was om ander mense, bui- t e Natal, onder die indruk t e bring van die benarde toestand waar in die Natalse Trekker s verkeer het en hulp t e probeer vind. Noodleniging onder sy swaar

get eisterde volk het ho~ ei s8 aan sy kragte en persoon•

l ike besit tinge gestel. Hy moes aandag skenk aan die behoorlike organisasie van die Trekkers in doeltref- f ende en geskikte l aer s om voorbereid t e wees op enige verdere en baie moontlike gebeurlikhede. TI Besoek i s aan Port Natal gebring om met die Engel se handelaars aldaar t e ondcrhandel in verband met hulp teen die na- turelle en die vcrkryging van noodsaaklike l ewensmid-

6 )Thom: t.a.p.,bl.232.

? )Ibid., hoofstuk XIV.

S)Die gegewens i ,v.m. Mari tz se optrode i s ontleen aan Thorn: a.w., hoofstuk XV.

dele. Port Natal is

deur

hom en Landman

as

Boere-ge- bied verklaar en Alexander Biggar,

•n

Engelse nederset- ter, is tot

magistraat OOT die g~bied aangestel.

Van hierdie tog

af

het

Mari

tz egter

siek

teruggekom,

·n

siek- te waaraan hy in

September

1838 beswyk

het.

Sy tyd as

staatshoof was

dus ook

maar kort

want

vanaf sy

te- rugkeer van Port Natal

kon

hy nie meer behoorlike aan- dan skenk aan

die

nakoming van

al

die belangrike ver- pligtinge wat op

sy skouers gerus

het

nie.

'

3. Reorganisasie van burgerlike bestuur.

Op 25

Mei 1838 is weer

^~ algemene

volksverga- dering gehou in

Modderlaer,

waar die Trekkers hun te- genwoordige

staat

bespreek

en besluit

het

dat ^~ straf-

kommando teen Dingaan

op 6

Junj_e

sou

ui

ttrek.

9) Op hierdie vergadering was

Jacobus

Boshof teenwoordig,

^~

man wat uit hoofde van

die

betrekking

wat

h

j

in die Kaapkol' onie beklee het, heelwat kennis van bestuursaan-

geleenthede gehad

het. Onder

andere

is

ook op

die ver-

gadering

besluit om

aan die reorganisasie

van die bur-

gerlike

bestuur

aandag

te

skenk,

en is

aan

Jacobus Boshof en

anderen

opgedra om instruksies

op

te

stel

vir

diegene

wat

as amptenare

in

die

burgerlike bestuur van die Trekkers

gedien

het

en

nog

sou dien.

Hoewel

Maritz as

hoof van

die

burgerlike

bestuur seker

ook

die

leiding van hierdie vergadering

^op

hom

geneem

het, en hoewel hy klaarblyklik

al ~

hele krygsplan uitgewerk gehad het, word

sy

naam in verband

met die

vergade-

ring

en

die besluite wat geneem is, nie

een keer ge-

noem nie. Trouens, Maritz is uit

alle milit~re

werk uitgeskakel deur

die

verkiesing

van Karel

Landman tot algemene

komn1andant,

ongeveer dieselfde tyd toe die volksvergadering

plaasgevind

het. 10 )

4. Die Regulatien

en

Instruktien.

Die result

aat

van die werk van

Jacobus Bos-

hof en

andere was die

totstandkoming van

die bekende

Regulatien

en Instructien

voor

de

Raad van Representan- ten van het Volk,

aan

Port Natal

en

omliggende Land,

g)Hierdie

besluit

is nie uitgevoer nie vanwe~ die

swak

toest

and waarin die perde

verkeer het.

Kyk

Thoro:

a.w., bl.242).

lO)Thom:

a.w.,bll.242-243;

Van Heerden: Die

Kommandant- Generaal

in die Geskiedenis van die S.A.R.,bl.9.

en die Regulatien en Instructien voor

~e

Regter of Magistraat, en de maniere van Regtspleging voor het gemeenbest aan Port Natal, en die

s

omtrek."ll)

ll)Gepubliseer in Preller: Voortrekkerwetgewing, Pre- toria, 1924, bll.XII-XVI, en ibid.:Voortrekker.men- se II, bll.303-307. Volgens A.J.du Plessis (a.w., bl.l63) kan nie presies vasgestel word wanneer hier- die

!

nstruksies opgestel en in werking gestel is nie. Op grond van ·n anonieme brief vanui t Natal, d.d. 15 April 1838, gestuur aan De Zuid-Afrikaan (in die uitgawe van 8 Junie 1838 gepubliseer) deur

A.W.J.Pretorius (ook gepubliseer in Preller: Voor-

t

rekkermense VI, Bloemfontein, 1938, bll.7 e.v.), waarin gemeld word dat na die dood van Retief en die plaasname van die groot moorde, en voor die uitstuur van die Vlugkommando onder Uys en Pot

gie-

ter, d.w.s. tussen 17 Februarie en 28 Maart 1838, n raad van 24 persone

aan~estel

is en dat hulle die kommando uitgestuur het (Voortrekkermense VI, bl.

8), kom

)

u Plessis dan tot die gevolgtrekking dat

"aangesien die Volksraad onder die

'Instructi~n'

gekies was, moes laasgenoemde dus al voor die 15de April 1838 in werking gewees het." Op grond van wat kommissaris Cloete in sy brief aan goewerneur Na- pier, d.d. 4 Julie 1843, beweer (Bird: Annals of Natal II, bl.207), nl. dat kort na die dood van Re-

tief daar besluit sou gewees het om n meer demokra- tiese en volksregering in te stel, is

J)u Plessis

vanmening dat die Instruksies tussen die einde van Februarie en middel April 1838 tot stand moes ge- kom het. Volgens hierdie gegewens kan die tydperk waarin die Instruksies hulle ontstaan gehad het en in die werk gestel is, verkort word tot 28 Maart, die dag waarop besluit is om die kommando teen Din- gaan uit te stuur. Dit is eienaardig dat

jau Ples-

sis die getuienis van •n anonieme brief en die van konooissaris Cloete bo die van Erasmus Smit aanvaar, aangesien kommissaris Cloete op 5 Junie 1843 eers in Natal aangekom het (Preller: Andries Pretorius, bl.

274); dus meer as vyf jaar nadat al hierdie gebeur- tenisse plaasgevind het. Gevolglik kon hy geen

eerstehandse

g

etuienis gee nie. Van die aanteke-

,'

, ninge van Smi t, die man wat •n tydgenoot en aanskou-

er van al die gebeurtenisse was, neemjau Plessis geen notisie nie en word dit ook

n~rens

vermeld nie.

Uit die teks hierbo is dit egter duidelik dat die Instruksies hul ontstaan gehad het tussen 25 Mei 1838, toe aan Boshof e.a. opg

edra is om sodanige

instruksies op te stel, en 4 Junie 1838, toe die Instruksi

e

s deur ·n volksvergadering aanvaar is.

Die redenasie van

Ju

Plessis dat die Instruksies voor 15 April opgestel moes gewe

e

s het omdat daar voor daardie datum al •n raad van 24 lede gekies was, kan ook nie aanvaar word nie. Dit is heeltemal

moontlik dat daar so •n raad van 24 lede kon bestaan het, hoewel

dokument~re

gegcwons, met uitsondering van die gonoemde anonieme brief, ontbreek om dit te bewys. Indien dit die geval was, kon so n raad kragtens n besluit van n gewone volksvergadering

om die getal lede van die bestaande Raad van Politie

tot 24 te verm

e

order, gekies gewees het, sonder dat

daar enige verdere instruksies vir hulle opgestel

Hierdie l nstruksies vir die amptenare was op 4 Junie gereed, maar daar kon ,op die datmn geen inswe- ring van amptenare plaasvind nie vanwe~ •n geskil wat tussen Maritz en Jacobus Uys ontstaan het. 12 ) Op 11 Junie het weereens n volksvergadering plaasgevind, waarop Jacobus Boshof as voorsitter opgetree het.l3)

.

was. Die Instruksies wat deur Boshof en ander opge- stel is, en waarin bepaal word dat die raad uit 24 lede sou bestaan, ko~-:. •n aanpassing by so •n bestaan- de re~ling gewees het. Wat n mens al dadelik kri- ties stem t eenoor die anonieme brief, i s dat gemeld word dat die raad van 24 lede dj_e kommando ui tge-

stuur het, terwyl Smi t meld da t ·n volksvergadering ( gehou op 28 Maart 18 38) oeslui t het om so •n komman- do te stuur; die bri ef maak verder alleen van Uys melding as aanvoerder van die kommando terwyl Pot-

gieter se naam nie genoem wor d nie. Bo alles i s dit haas ondenkbaar dat die Trelckers tussen Februarie

en 28 Maart, te midde van dood en verwoesting wat op hulle neergesak het en wat elke oomblik weer te wagte was, nog die tyd sou kon vind om r egulasies en instruksies vir amptenare, ens. , op, te st el.

Van Heerden (Die Kornmandant-Generaal in die S.A.R.

tot 186o- HiS'torfese ·~rtiict·J.-e··s, J5es.i~ftr4,- b1.214) verklaar, blykbaar in navolging van Preller (Voor- trekkerwetgewing, bl.l4) dat die Instruksies uit Oktober 1838 dateer. Op bl.l93 van die aangehaalde werk beweer Van Heerden ook dat die Instruksies die werk van die burgerraad was. Dit strook nie met die feite soos hierbo in di e t eks ^weer~egee nie.

Wichmann (a.w., bl.l8, voetnoot 25) i s •n bietjie versigting as hy die dn.tum van opstel1ing van die

Instruksies as Oktober 1838 aangee. Hy verklaar egter sonder rneer (a.w., bl.l8) dat die getal ~olks­

raadslede deur die rnstruksie tot 24 vermeerder is, sonder om daarrnee r ekening te hou dat die vermc:;er- dering al moont1ik voor die opstel en aanname van die Instruksi es plaasgevind het.

12 )Dagboek van

~ra?plUS_

^.

..§l!lJ..i,

4 Junie 1838 (_t1reller:

Voortrekkermense II, bl.210). Die onenigheid het blykbaar gegaan oor die feit dat die Uys-groep nie aan die magi stratuur van Maritz onderworpe ou wees nie (vgl . brief van Boshof in 'Ihe Graham's Town Jour- nal , 23 Aug.l 838, oorgeneem deu r-ne Zu~d-Afrikaan, 7 Sept. 1838; ook gepub1iseer in Chase: The Natal Papers II, b1.33). Op n volgende vergadering, gehou op 9 Junie, het die Uys- groep weer ge~is da t "voor - hun l eger •n plaat sel ike of legerlike magistraat"

benoern moes word. Oor die saak kon daar nie eenst em- migheid ber eik word ni e, sodat die groepe van me- kaar geskei het (Dagboek van Erasmus Smit,

9

Junie 1838 - Preller~ Voor trekkermense II , bl. 2ll).

l3)Dagboek van Erasmus Srnit, 11 Junie 1838 (Preller:

Voortrekkermense II , bl. 212).

n Vraag wat ontstaan, i

.

s , wat op hierdie stadiwn van

Maritz geword het en of die feit dat hy siek was daarvoor verantwoordelik was dat hy nie die leiding kon neem nie₁ of was die vete tussen hom en Uys, wat

op die vergadering van

9

Junie nie opgelos kon word nie, die oorsaak waarom hy nie die voorsittersto&l in- geneem het nie? Thom gee self nie n antwoord op hier- die vraag nie.l4) Ongelukkig meld Smit nie wat alles op die vergadering plaasgevind het ni~, behalwe net dat alles goed afgeloop het. Mens kan jou egter voorstel dat op hierdie vergadering ook sake rakende die be- stuur van die Trekkers bespreek i s , en veral die kwes- sie van •n voorsi tter vir die Volksraad, wat op hierdie stadium ook die uitvoerende gesag uitgeoefen het.

Blykbaar het Maritz op hierdie tydstip nie meer so n groot vertroue onder die Natalse Trekkers geniet as vr~~r nie, en het alreeds ernstige partyskappe ontwik- kel.15) •

14 )Vgl. Thom: a.w., bl.243, waar slegs melding gemaak word van die feit dat Boshof voorgesi t het.

l5)By sy terugkeer uit Natal in Graaff-Reinet, het Boshof o.a. gemeld "dat de Trekkers er zeer slecht aan toe zyn, zonder eenig bepaald gouvernement of

regulati~n - dat ieder die slechts zyn naam kan teekenen, den eenen dag wordt verkozen tot Opper- hoofd, en den anderen dag weder wordt afgezet."

(The South African Commercial Advertiser, 14 Ju- lie 1838~ oorgeneem deur De Zuid-Afrikaan, 20 Ju- lie 1838 J. By •n later geleentheid meld hy dat Ma- ritz, behalwe die amp van magistraat, ook die van Opper-kommissaris of president beklee en dat hy as sodanig belas is met alle publieke gelde en die inkomste en uitgawes re~l. Verder s~ hy dat die Trekkers ·n "kundig opperhoofd ^{11 (} waarmee blykbaar n hoogste uitvoerende amptenaar bedoel word) kCJrt- kom - "iemand in alle opzichten geschikt om hen te bestieren, en te geleiden, en die gene betrekking met enige party hebbende, het vertrouwen van allen kan winnen. Zy gevoelen dit gebrek zeer, en het i s het algemene gevoelen, dat byaldien zich n zodanig per- soon voordeed, hy schielik alle partyzucht, achter- docht en jalouzie onder hen zoude doen ophouden, zo- wel als hebzuchtige personen beletten, verdeeldhe- den onder hen te zaayen, die, ofschoon dikwels van •n geringe aard, t e dikwerf veel onrust gebaard, en hen in vele moeilikheden, hebben gedompeld, Dergelike geschillen hadden aanleiding kunnen geven tot vele rampen, waren dezelve niet tegengegaan geworden door

•n algemene verdraagzaamheid, waardoor de partygeest belet is geworden tot persDnele haat onder elkander~L

te ontaarden .•.• " (Boshof se uiteensetting van die toestande onder die Natalse Trekl.:ers: De Zuid-Afri-

k~,

7

Sept.l838, soos oorgeneem uit The Graham's Town Journal, 23 Aug.l838; ook gepubliseer in Prel- ler: Voortrekkermense VI, bll.28 e.v.)

Die vermoede dat die kwessie van •n voorsi tter vir die 'J-olksraad ter sprake was,

•

word versterk deur die aantekening van Erasmus Smit op die volgende dag dat

"in de namiddag en tegen de avond werden al de le- gers eenstemmi g, om de heer Jacobus Boshoff (sic; ) tot President van de Raad van 24 leden te verkie~

zen.l6) Dit i s genoegzaam door al de reizigers on- dertekend geworden en Z.Edj die heden vertrokken was, achterna gezonden."l7

Hierdie handel swyse moes vir die reeds sieke Mari tz •n ernstige kl ap gewees het. 18 )Blykbaar het hy op hierdi e stadium ook nie meer as VQorsitter van die

~aad

^opge-

tree nie. Vol gens Thorn het hy egter nog di e regterlike hoof gebly maar vanwe~ sy si ekte was hy nie meer so ak-

tief nie.l9)In di e r eeds aangehaal de brief van Bos- hof20) meld hy egter dat die Volksraad in verband met die beswaar van die Uys-groep teen Maritz as magistraat, en hulle wEdering om hom as sodanig t e erken, toegegee het en •n sekere Badenhorst in Mari tz E:>e plek aangestel het. Hiervoor kan egt er geen bevestj_ging verkry worn nie.

Die Natalse Regul3;,~-~~n e_g__In§tructi~n was die uitbreiding tot ^TI geskrewe grondwet van die eenvou- dige

re~lings

van Thaba Nchu en Vetrivier. 21 ) Al hier- die bestuursinstellinge, en veral die in Nat al, met die inst ellinge wat daaruit voortgevloei het, het sterk onder die invloed van die Bataafse stel sel ge- staan.22)Die hel e regeringsvorm van die Natalse r epu- bliek het op hierdie Regul asies en Instruksi es, saam met die aanvullende besluite van die Volksraad, berus . l6) Thom: a. w., bl.

2 4~.3~-bew-~er ---d~ ~ - t-~-;-d_i_e_ v~-;,-gadering

van 11 Junie bosluit i s tot gi e skepping van n

volksraad van 24 lede. Die ~ad het egt er blykbaar al bestaan.

l7)Dagboek van Erasmus Smit, 12 Junie 1838

( -Pre ll e r~

Voortrekkermense II, bl.212).

l 8)Vgl. Thorn: t.a. p., bll.243-244.

l9)Ibid., bl,244.

20)Kyk voetnoot 12 van hierdie hoofstuk.

21 )A.J . duPlessis: a.w., bl,l 63; Walker: The Great

~~ bl. l75? Prel ler: Voortrekkerw<?J~j¥rng , bl l . III-IV; Wichmann: a.w., bl.l8.

22)Kyk Wypkema :

a .w., ~ ho ofs tukke

^{2 en 3.}

Scholtz noem dit ~ klein verbetering op die primitie- we regeringsvorm (naamlik die van Vetrivier), 2 3),n

stelling wat nie sender meer onderskryf kan word nie. Die hele inrigting van die regering was net soos die wat daaraan voorafgegaan het, deur en deur republikeins .

van

Die R~&~lat~~n_en Instructien voor ~en Ra~~

Representanten van_het

Volk

²

~an.J:5? rt

^{Natal en om-}

ligge~de Land het voorsiening gemaak vir ~ Volksraad~

bestaande uit 24 l ede tussen die ouderdowne van 25 en 60 jaar, met die moontlikheid om tot 72 l ade uitgebrei te word namate meer mensa hulle in die land kom vestig.

Hierdie lede sou jaarliks in •n vrye verkiesing gekies word op •n algemene kiesreg-basis want blykbaar is daar nie tussen mans en vrouens onderskeid gemaak nie. 2 5) Van hierdie 24 l ede sou 12 l ede •n vergadering ui tmaak

en oor alle sake sou met meerderheid van st 0wne beslis word. 26 )Behalwe •n aantal huishoudelikG bepalings en die

re~ling dat die Raad geen permanente voo:;.~si tter sou

he

nie, maar dat by elke vergadering vir die duur van die sitting •n voorsi tter gekies sou word, is- die bevoegdhe- de en funksies van die Raad duidelik omskrywe, naamlik: die opst el van regulasies en instruksi es vir amptenare, wetgewing, sluiting en bekragtiging van vredestraktate, vasstel ling van grense, aanstelling en ontslag van amp- tenare, uitgee of verkoop van grande~ aanl~ van dorpe en stede, alle sake in verband met die Trekkergemeenskap, die hersiening van strawwe en boetGs wat deur di e ge-

2 3)Scholtz: a .w., bl.2l.

2 4)Blykbaar die nuwe naam vir die Raad van Politiee 2 5)Kyk art. 2 van die Instruksies. Van der Walt praat

van manlike burgers as stemger egti gdes (Die Ontwik- keling van B9e~e-bestuursinstellinge - Geskiedenis van S.A.II, bl.75).

26 )A.J.du Plessis (a.w.,bl.l64) verklaar hierdie arti- kel so dat 12 lede ·n kworum sou ui tmaak. Wich- mann (a.w., bl.l8) verklaar weer dat die bepaling

l at er tot misverstand aanleiding gegee het. Die idee van •n kworum het volgens hom ni e vir die Veer- trekkers diesel fde betekenis gehad as wat ons van- dag daaraan heg nie. Volgens hulle opvatting sou die artikel dan bet eken dat twaalf l ede ~ voltal- l ige Volksraadsvergadering sou uitmaak terwyl daar 24 l ede geki es word om seker t e wees dat ten minste 12 l ede t eenwoordig sou wees. In ar t . l2 i s daar

egt er geen woord van ~ voltallige vergadering nie maar slegs dat 12 l ede '' eene Vergad8ring ui tmaken. "

Die bewoording is baie duidelik dat met di e bepa- ling niks anders as •n kworum bedoel word ni e.

regshowe in alle kriminele sake opgele is, toepassing van sekere strafmaatre~ls onder sekere omstandighede

teen lede van die Raad self, beskerming van die Hol- landsche Gerefo:rmeerde Kerlc_. Ten slotte is ook •n amps- eed geformuleer wat deur die lede van die Raad afgele moes word.

In hierdie Instruksies word egter in drie artikels melding gemaak van TI President van Politi~,

naamlik in artikel

5,

wat bepaal dat tussenverkie- sings alleen kon plaasvind as die President van Politie of die Volksraad daartoe las gee; artikel 10, waarin aan die President van Politie die bevoegdheid verleen word om die Raad tot spesiale vergaderinge op te roep, en arti1cel ll, waarin aan die President van Poli tie die reg verleen word om die vergaderinge van die Volksraad by te woon en die Raad met regterlyke aSJ.vie~ te bedien

"als anderzints te assisteeren. ¹¹

Scholtz spreek van hierdie amp as die van die hoof van die i itvoerende mag, waarvoor voorsiening ge- maak is, maar dat die pos gedurende die kortstondige

bestaan van die Republiek nooit deur iemand beklee is nie. 27 ) Hierdie siening van Scholtz kom bai e korrek voor behalwe dat daar in die bestuursreeling in Natal nie vir so ·n amp voorsiening gemaak is nie, want die amp het sedert die Vetrivierse bestuursreeling be- staan.28) Dit was die amp wat deur Retief beklee was.

Die opstellers van die Regulasies en Instruksies het blykbaar onder die indruk verkeer dat hierdie amp weer opgevul en ·n nuwe staatshoof gekies sou word. Derhalwe het hulle in die Instruksies telkens na die amp ver- wys sander enige verdere omskrywing daarvan. Na die dood van Retief is die amp egter nie weer opgevul nie en is die Trekkers in Natal sander ^TI staatshoof gel aat.

2

7)Scholtz~

a.w. 1bl.2l. Vgl. ook Vander Waltg Die Ont- wikkeling van Boere-bestuursinstellinge (Geskiedenis van S.A.II, bl.77).

28)Du Plessis se bewering dat in Natal nie weer vir •n hoof-uitvoerende amptenaar, soos by Vetrivier, voor-

siening gemaak is nie (Die Re~ubliek Natalia, bl.l64) , kan dus nie onderskryf word nie. Gey van Pittius

(a.w.,bl.26) se weer dat na afloop van die moord op Retief die ~ nie weer ingestel is nie, asof die pos saam met Retief vermoor is. Wat hy blykbaar bedoel, is dat die pos nie weer opgevul is nie.

Die gevolg was dat die Volksraad by afwesi gheid van •n hoof-uitvoerende amptenaar di e uitvoer ende mag in eic hande moes neern, 2

9

)hoewel in die Hegulasies en Instrul'>- sies geen melding van uitvoerende bevoegdhede gernaak i s nie. A.J. du Plessj_s het cL.e saak blykbailr r~ie e:;oud deurgesien nie, and.ers sou ·hy nie

:r:a

^•n o-psonm1ing va.o ~:.ie

bevoegdhede van die Raad verklaar he·c O.at d.i t bewye l ewer van die aanwesigl:ie:Ld vcn uit'.roe:c·ende) ·.vetgcv,renc1e

1.1 . d. R d . 30) en r egt er lee gesag ln l e aa nle.

Die redes wat Dn Plessi s aanvoer vir sy stel -- ling dat daar nie weer vir •n hovf-uitvoer endc a111pt .:ma::n·

0 0 1. ^{0 0} 31) ^{0 0 ' "} d ⁰ d "

voorslenlng gemaaK lS nle~ J.s ~..1a·c u.ao.r :na l G ouc:.

van Retief waarskynlik nie iemand was in wie di e Trek- . '.1.2'

kers so TI al gcmene vertroue gehad het nle;- Jen dat dit aan die ander kant cok blyk

n da t o.:i. e idee V'3.1:. •n staa tshoof wa t vir sy dade a!?dJ.

die Wetgewe:r:~e mag verantwoordelik sou we~s ~og ~is

by die Emigro.nto-boere posgevat het nie."j3)

Dl e e8rste rede kan ens aanvaar as een van d1e moontlike redes waarcm daar nie weer TI staatshoof ge- kies is nie, maar dan moet dit gesien word. saam met diE

tweede rede hierbo genoem, en ook in die lig van die meergenoemde brief van Gert Maritz van 1 Februarie 18 38. 34) H:i,erdie .. bri-ef toon .. dat.MaJ::litz ·pe-rsoo:iilik ·n _baia groot afkeer daarven gehad het dat een bepaaldo persoon as staatshoof moes optree, al was dit in oar- l eg met di e volksverteenwoordiging, en dit is te be-

2₉ )Vgl . Van der Walt: Di e OntwikkeJ-ing V§.n_A,oere-be_::

stuursinstellinge ( Geskic~den.is van S. A.~!, bl. 77).

30)A.J.du

Pl~s s is~

^{a.w. , bl.l64. Net so} min as wat die Volksraad deur die Tiegulasies en Instruksi es met uit- voerenJe bevoegdhede belas was , was dit bel as met r egterlike gesag. Trouens, die skeiding van die wet- gewende en r egterlike magte was een van die belang- rike kenmerke van die Natalse bestuursinrigting.

(Vgl. Van der Walt: D_ie Ont:Nit,f\:el~ng vap. BpeJz.£_-be-

stuursins~-~ll:bnge - Geski edeni s va~ S. A.

II,

b1 :'76). In Natal sou TI prag~ige skeiding van die drie rega- ringsmagt e voltooi gewees het as dit ni e was dat di e

volksraad dit belew~1er het deur di e uitvoerende mag ook in hulle hande t e neem nie, By Vetri vi r:;r i s die uitvoereride mag van die wetgewende en regterlike ge- sag, wa t gesament lik aan e en J.iggaam toevertrou is~

geskei, en in Natal i s weer die wetgewende en reg- t erlike magte apart geplaas. Kyk ook voetnoot 38 van hierdie hoofstuk.

3l)Kyk hierbo, voetnoot 28.

3

²

)V ~l

^{•. ook yan}

~er

^{vyalt: Die}

V~o~_g_~ t ~ ,Kqn~i tu_§_i on~J.-~,

^-,\

_ )Gcsk~eden_ls va_p dl~ __ $.A·~·02le Saal cor, Jrg.l,no.?,b_;_, ^{i i} 33 A.J.du Plessis: a.w. 7 bl,l64.

3~- ) Kyk

^boofstuk

I~

^bll.

~-6

^{en 50-51 van} hierdie werk.

grype dat •n hele aantal Trekkers - sy persoonlike vol·- gelinge, wat geen onaansienlike groep was nie, - hier- die opinie met hom sou gedeel het, terwyl dit baie waarskynlik is dat ander, veral nuwe inkomelinge, deur hom beinvloed is. Aan die ander kant is dit ook be- kend dat Mari tz nie so •n vertroueling van almal soos Retief was nie, en hy was blykbaar die enigste persoon in Natal wa t so ·n pos kon beklee. Di t wil voorkom gs-- of die Maritz-beskouing die beskouing van die meerder- heid van die Trekkers geword het, en dat om die r ede

die pos van Retief as staatshoof nie weer opgevul is nie-. 35 )

Nog ~ baie waarskynlike rede wat vir die nie- opvulling van Retief se pos verantwoordelik kon gewees het, i s die feit dat die aard van die Trekker-organisa-

sie en - samelewing in Natal ·n groot verandering onder-·

gaan het, Di t was •n trekkende volk vvat Natal binnege- kom het maar binne enkele maande is hulle tot ·n veg_!er~::.

de volk omgevorm;. •n volk wat moes veg om nie geheel en al ui tgewis te word nie. Vanselfsprekend sou so •n voJ.k veel meer ~ milit@re leier as ~ burgerlike staatshoof nodig gehad het.

Dat die opst ellers van die Regulasies en In- struksies nie vir die weglating van die p6s van •n ui t- voerende hoof verantwoordelik was nie omdat hulle ver- onderstel het dat die pos nog bestaan, blyk baie duide- lik uit die optrede van Jacobus Boshof nadat hy, n~ sy ont slag uit die Kaapse regeringsdiens, na Natal t e- ruggekeer het om hom daar te gaan vestig. Hierdie op- trede sprui t voort ui t ·n hofsaak op 17 Februarie 18

39.

In die loop van die verhoor het Boshof o.a. verklaar dat die Regul asi es en Inst ruksi es nie _onveranderbaar was nie en dat dit met betrekking tot die magt e van die Volksraad verander kon word. Hy het veral gepleit vir ~ behoorlike skeiding van die drie regeringsmagte, en in verband met die uitvoorende mag verklaar dat

"een persoon moest aangesteld worden als een hoofbestierder over het gansche l and."

Boshof het dus gepleit vir ~ staatshoof, en wel vir een wat vir sy dade aan die volksverteenwoordiging veraLt-

35)vgl, ook Vander

Walt ~

^Die

Ontwikk e l_~p _g_

^__

va:rl_B <2_~_ r e ­

bestuursinstellinge (Geskiedenis van S.A.li bl.77).

woordelik moes wees. Hierdie pl eidooi i s egter deur sy aanklaers so ge!nterpreteer dat Boshof se bedoeling was die algehele afskaffing van die ^Volks~aad en die vervanging daarvan deur n goewerneur of president1 wat dan despoties sou optree. So •n stelsel sou hulle

nooit in Natal toelaat ni e c::ndat een van di e bel ang- rikste redes waarom die Trekkers die Xaapkolonie vcr::--

laa t het, juis vv2-s or:J.d.::J;t huJ.le da,ar ge en ver-cec;nvv·JC:~c' l-·

gende wetgewende Ji ggaam tcegeL:cat is r:.ie. 36 ) Hi ccc'U_c_, redenasie van die aanl-cl aer s W2;3 die res-c:.l tas.t van

of

onbekendheid met die idee van skeiding van r egerings- magte, 6f bevooroordeel dheid teen die 2~p van staats- hoof. In hierdie redenasie kan ook nag di e gees van die Maritz-brief van meer as n jaar gel ede herken word.

Na aanleiding van hierdie voorval hot Henry Cloete, wat na die annel-::sasie in 1843 Brj_-~se ~{CTllm:isbC.-·

ris in Natal geword het, verklaar dat Boshof se ''sensible and practical views were ovetrruled or made to succumb to the stern republican feel ing

of the majority of the inhabitants ₇ w:£10 appeared :to have been so inflated with their ideas as t o their power of governing the country collective- ly that they almost unanimously resi st ed every proportion of becoming subject to any permanent chief or head."37)

Die geskrewe Natal se gr ondwet was besli s n voorui tgang op die vroei3re Trekker-ret:Hings, maar wat n staatshoof betref, het definitief, in vergelyking met

die Vetrivierse bestuursreeling, ·n groat agterui t gang plaasgevind. Die onvermoe van die Volksraad om die hoogs noodsaaklike uitvoerende :funksi e te behRrti g,

sou spoedig blyk en •n nie- amptelike staatshoof, in die persoon van kommandant-generaal A. W. J . }?retorius, sou op die toneel verskyn, •n toedrag van sako waarui t her- haalde botsings ontwikkel het.

5. Volksraad volcloen nie aan behoeft e van n uitvoer ende gesag nie.

Onder voorsitterskap van Johannes Stephanus

36 )A.J.du

Plessis~

^{a.w., bll.l64-l65.}

37)Henry

Clo ete~

^{The His}tory of the Great Boer Trek and the Origin of_ the South _}ifi"}...£.~11 Republj_c, Lon-

don, 1899, bl.l29.

Mari tz38 )het die R

aad

v

an R~ esentan ten

van

h~-~-yo_g,

of Volk

s

r

a

ad,

s

oos dit

gew

oonlik

geno em wo

rd,

met

~ull~

werksaamhede begin, D

it het

e

gter spoedig gebl yk da

t di

e

Volksraad onder

die aangenome

Instruksies,

wat

vir die Volksr

aad

^~ w

e

t v

an

Mede

en Perse was

, gl a

d n

i s vii sy

se

lfop

ge

l

egde

taak

van uitvoering opgew

as

se

was ni0~

veral omda t hulle

geen permanent a

r

egering

gevo:r:-.1 he t nie. Tussen

di e s

i

tt

i

nge

van di

e Vo

l

ksraad

is di0 dringendste sake b

ehartig

deur

die

drie

lod

e wat di~

naaste

aan die

hoofstad,

Piete:rrna ritr:;bu

rg

,

gevronn hi:'<~c

en wat

as sod

<J.ni

g

opgetree h

et as

•

n korcmissie v

a:1 d::i_e Volksraad, maar

a

lle

maa

treUls

wat

deur

hulle

get~e;

is, was

s

l

egs

vo

orlopi g e

n ond

erh ewig aan di.

e bekrag- tiging van die valle Volksraad. 39)

L1 dj.e

af'.''

es

i gheid van ~ ~itvoerende IL ge

sag

was so ~ stels~l dr ingend noo1-

saaklik want

di

t i

s

juis

eon

van

die belangcikf:> t

c -(.;,;-;:e

van regering om sake

voorlop

ig

af te

h:::!::~del

onde r

~.c ­

d

er e bekragt

i

gi ng

van

die

ho

ogste

wetg8werde licgn~~:

wanneer l

aasgenoemde

liggaam

nie

i

n sj_

^tti~.::;

:i..

s nie. Hi

erdie

kommissie

van die Vo

l

ksraad kon

ook

ni

e

as

dringende sake die

aandag van di e

Raad

vereis het,

di

e

li

ggaam

tot ·n bui t engewone

sitting byeenroep

rL~C: ₁

want volg<~ns

artikel

10 van die

Regul

as

ies

en

Ins tru:: - s

i

es kon dit

a

lloen op

gesag

va n vyf

l ede van die Volks- raad geski

ed,

of deur die President van Politie,

wat

ni

e

bestaan

het

nie, Gevol

glik sou

die

drie

l ede

ee

r s

die to

est em

ming

van nog twee

ander l

e

de moos ve:r.- kry

. Vanwee

die

gebrek

a

a

n vinnige

en doel trcffende kommunikasi emiddele kon dus uiter s

waard

evolle tyd

v

er- lor

e gaan

wanneer belangrik

e

besluite

geneem

moes

wo

r d. Hierdie l

eemte

is blykbaar l

ater deur die

Volksraad be-

3S)J.S.Maritz

was die

broer

van Gert Marit

z, wat l aas- genoemde in hierdie

hoedani

gheid

opgev olg he

t .

By

was ·n beminde

figuur wat

veel agting van die

Trek·

··

kers geniet het en

~ persoon

wat voor die Groot

Tr0~

al

TI rol gespeel

het

in

die voorb

er e

iding v

a

n die Trek

. Die

r

egt e

rlik

e funksies wat

M

aritz uitgeoe-

fen

h

et

9 i s

oo

rgedra aan s

y

neef, J .:B.

Rudolph

, wat nag

voor

Maritz se

dood hom in

die ops

i

g behul psaam

was

. Rudolph het ook

opgetree

as

Weesh

eer

,

krag-

tens ~ aanst elling wat hy van

die Volksraad ontvang

het. (

Kyk

Thom~

a.w

.,

bl. 264)

.

Ook hieruit

bl

yk

d.i.e

skeidin

g

van

re

gt erlike en

w

e

tg

ewende gesag duide

lik

(

kyk

hierbo,

bl

.63,

vo

e

tnoot

30).

39)van

d

er

Walt ~ ^Di

^e

Vro ~gs t e ~ - o1?- _~t i ~u r ~ ~o :q~ .1~_3cski e}._~.::=

nis va n d

ie

S

,

A.R

. (Die Saai~£,

jrg

.l, no.5, bl,'/),

sef want vanaf 1842 sou die Kommissieraad40 )uit minstens enige vyf lede van die Volksraad kon bestaan. As so- danig was die Kommissieraad beslis •n paging om die lee:n·- te aan ~ uitvoerende gesag aan te vul.

Nonnaalweg sou mens dink dat die voorsitter van die Volksraad die staatshoofskap sou verteenwoordig en die funksies daaraan verbonde sou vervul, soos Ge.L~t

Maritz dit onder die bestuursre~ling van Thaba Nchu en weer na Retief se dood gedoen het. Ten gevolge van die nuwe koers wat die Voortrekkers in Natal ingeslaan het, kon die voorsitter van die Volksraad egt er nie as so-

danig optree nie. Waar Gert Maritz blykbaar as perma- nente voorsitter van die Thaba Nchuse i urgerraad gekies was, is in artikel 6 van die Natalse Regulasies en In-

struksies alleen vir •n tydelike voorsi tter voorsiening gemaak. Die artikel het duidelik bepaal dat die Raad by elke vergadering ~ voorsitter sou kies om die dagor- de van die vergadering te re~l. Van n optrede van die voorsitter tussen die vergaderinge was daar geen sprake nie. Die opstellers van die Regul asi es en Instruksies het nie die nodigheid ingesien om vir so ·n optrede voor-·

siening te maak nie omdat hulle onder die indruk ver- keer het dat daar ·n ui tvoerende hoof sou wGes. Dan het dit, si ende hulle afkeer van die saamtrekking van mag in die hande van een per~:;oon, seker ook nie in die be- doeling van die meerderhei d van die Trekkers gele om aan die voorsitter sodanige magte toe te ken nie. Gevolg- lik het die voorsitter alleen opgetree solank die Raad in sitting was en het sy pos tussen sittinge nie be- staan nie. 41 ) Nog

~

^{r ede waarom die} voorsitter van die Volksraad tussen sittinge nie kon optree nie, was omdat by elke sitting nie noodwendig dieselfde per soon as voorsitter herki es sou word nie.42)

40 )van

Pittius~

^{a.w., bl.2}6. Hierdie kommissie van die Volksraad dra vanaf 1842 die naam van Kommissieraad.

4l)Ons kan dus nie die stelling van Van Pittius

(a.w.,b~.

26) onderskryf nie, nl. dat die gakose voorsi t ter sy pos behou het tot die volgende Volksraadsi tting, wan- neer •n nuwe voorsi tter geki es of die vorige een her- kies i s. Indien dit dio geval was, sou die voorsit-

t er waarskynlik altyd een van die lede van die kom- missieraad moes wees, hoewel nie noodwendig nie. 42)In die praktyk het dit daarop neergekom dat di esel f-

de per soon dikwel s herkies is, maar by die deurbl aai van die Notule van die Natal se Volksraad blyk dit ook ctat di t nie die algemene re~l was nie.

6

, Andries Pretoriu

s wo

r

d m

iliter

e hoof

.

O

p 22 N

ov

em ber

1838 h

e

t A.W.

J

.

Preto rius i

n di~

hooflaer in

Nat

al

aangekom

.

Me

n

s sou v

erwag dat h

i

e

r

diE: gesi

ene, bekwame en

l.nvlo

e

dryke man,

wat deu:r

g

e

en be- paal

de

part

yskap aang eha ng

i

s

ni

e

, or1

middelli

k deur di e Tr

ekk

er

s i

n

di e p

l

ek van Retie

f

gestel

sou wo

r

d

a

s

burg

erlik e

staat

shoo

f .

D

i

t

h

et

egter nie gebeur n

i

e en di t toon verd

er da t

die

v

ernaarM3te reC:<:< -i-~;r

c· i

^{,~ :~-:-de-} opvulli

ng

van R

et

i

ef se pas

ni

e

i

n di

e fe

i t

cecoe:'~ lEoct word dat hul

le nie

·n geskikte persoo

n

.

v

ir die <:u:J.p .'~C.cl

vind ni

e.

4

3

)

.A.ndri

es

Pretorj.u~>

i

s

deur

die Volksraad as hoofkommandanj:; beno9m v

an di e

^stra~kommando

v

ra t

te

e:::l Dingaan

s

ou uittrek,

n

a

cla

t

tussen die ander k

ommandan- te

gel oot i s en die

l

ot op hom

geval he

t.

I~ is

d

cur di

e

V

ol k

s

r

aad va

n

di e n

odi

g

e i

nst

r

uks

j.es v

oorsL:n:.

Pretorius

i

s ook

n

ie as pe

rmunente mili

t8re hoof 9 soo.c Retief w

as

,

a

ang

estel n

i

e

,

m

a

ar

s

l

egs

vi

r

di

e ciuur ;;n.t::c di

e k

ornmando teen Ding

a

an.

44

) Blykbaar w

as

die Na

t

a

l

ce Vol

ksraa d

ni

e b

er ei

d om

aan hom mee

r m

ag t

e

gee as

s

l

e

gs di~

wa

t aan ^TI

tyde

l

ik

e

opperb

evel verbonde was nie

aan ge

si

en

hull

e b

evree

s w

as

v

i

r

di e k

onsent r

as

i

e v

a

n t

e

v

ee

l

ma

g in

die h

an

de van e

en persoon.

Di

e

r

@

gering

st

el s

el,

s

oos di t in

Natal be~~ta<::ti.L

h

e

t,

w

as n

i

e v

ry v

a

n

gevare

ni

e.

Een

van di e g

r

oo

t

s

t

e

gevar e was

di~

w

a

t v

e

rbonde w

as

a

an die verskyn

i

ng van 4 3) Wichmann g

a

. w. ,

bl l . l B

-1

9

,

~ -;;;;;;;- ^{di _;;-;}

^,

^opm

^e

^r

^k

^{lik ;, da}

^t

Pretoriu

s nie as s

oda

n

ig ge

k

i e

s i

s

n

i e

.

44) Joerna

a

l

va n Bantj

es (

Pre l

l er g

Voo

r

t

:r:-ekkermense__VI.t.

bl.

39

).

Dat

daar ee

r

s

tu

ssen d

i

e k

onunanda

nte geloot i s en Pr e

t

orius s

y

aanst el

l

i

ng as ty

delike ho

ofko

rn- m

an da

t ontvang h

e

t k

r

agt

ens

di

e

l

ot wa

t ·

op hom geval

h

et, l yk

•n

bi

etji

e v

reernd. Die

a

l

gemeen

aanva

arde

opvatt

i

n

g

,

soos

o

ok ui

t

eeng esi

t

deu

r

Pr

elle

r

(_An-

dri

e

s

Pretorius~ bl1.25- 26), i s

da t

Pretorius al- r ee

d

s, na aanleiding

va n di

e sme

ek bede om hulp wat

vanuit Nata

l na h

om g

ek

om het

, dit

as

v

anselfspre-

kend

aanvaa

r h

et dat

hy di

e

opp

erbevelhebber

v

a

n

die kommando sou wees.

Hy s

ou

dan ook

,

v6

6r hy nag in N

a

t al

aange kom h et

,

a

s opperbevel

h

ebber opgetr ee en i

nstruk

s

i

es

vir di

e nodi ga

voorbere i

di

ngs v

ooruit ges

tuur h

e

t

, s

oo

s

dat ve

ghekke gemaak

mo

es

word

, dat di e

men

se

hull

e moes

inri

g

om

•n k

ommand o

te onder-- n

e

em,

hul l

e

p

erde

l

aat rus en die

h

oofl aer me

t

•n

s

ooimuur

mo

es

v

ersterk.

Oa

k sou

h

y sekere instruk-

s

i

es a

an hoofk

ormr,andan t Lan

dma

n

gestuur het

.

Toe Pr,:

tori u

s

i

n

So

oil

ae

r

aangekom he

t

, ¹¹

h

ad

(

11y) de

rha l

vve r

eeds

opge

tr

ee as

oppe rbev

el

h

ebbe

r

, en was hy

n

a i e

der

s

e b

eskouing

oak

di e aangewese m.Rn da8.r

to

e."

D

i

e

f

e

i t da t

di e

lo

t gewc:

rp i

s

om

die hocfkom::-nanC:a:r~

aan t

e

wy

s , ve

r

k

l

aa

r

Pr el

l

or dan as volgg Pret orius he

t

s

y m

ense tf~ gee

d

geken

om di

e.

b

eve

l

s

omme r

op

~ volksheld op

die toneel,

waardeur

die

hele regeriLg- stelsel lamgel~

ken word deurdat

so TI held TI breuk tussen

die volk en

Volksraad

ken laat ontstaan .

⁴⁵

)v~n

die bestaan van

so

^TI

gevaar

was

die

Volksraad

blykbaar

terde~

bewus.

So

•n

volksheld het

gekom in

die

persoon

vc.

;·

1

Andries

Pretorius. Onder

'>::"lY

bekwame leidi:r.cc;

r~et die

Strafkommando die skitterende Slag van Blo

cclrivier g"'- lewer

en

hierdie slag, te

'>::"Jame met

di e

veldt

og wat

daarop

gevolg het,

is

beslis een van die

grootste rnl~l­

t~re

prestasies in die krygsgeskiedenis

van Suid-Afrik2,

hom te neem,

met die gevolg

dat

dit op

TI heel

for-

mele wyse

moes geskied.

(Vgl.

oak Van Heerden:

Die Kommandant-

Generaal

in

die

Geskiedenis

van die S,i,P - bl.ll

) • .. .

- -·-

-·

----· -·

·--- Vir

bogenoemde beweri ngs m

aak Preller geb

ruik v

an aantekeninge

van Erasmus

Smit op

1

2 Septembe

r

1El3b en 18

Oktober

1838 (Dagbo_~c van.

Er?tum\A:

. .? ~IP~~jJ. - ?n:l- ler: Voortrekkermense II;

bll.

2

3o

en 2~::-b onc..crskej_(l_c~--­

lik). Op 12

September het Smi

t aangete~<:m d.at

op die datum Francois

Jacobus

Hattingh, wat

op 10 .A-L-1·~

gustu

s na

die

grens

van

die Kaapkol onie vertrek het,

in die

l aer

teruggekeer het

¹¹

m

e

t

goede

beri

c1:

t en

van de nag

achterzynde

rei

zigers, ¹¹

d

. L

Pre-

torius

en

andere.

Hattingh het oak met hom

mee-

gebring

"koerc:mten

en vele brieven

.•.. 9 onder

andere van de WelEd.

heer

Jacobus Boshoff

(sic!).

Pretorius

en a

nderen.

¹¹ Wat

in

hi erdie

briewe g e--

·

· staan

het

,

weet ens

nie. Srni

t

ve

rhaal

daar nikco

van

nie

.

Di

e aantekening op

18 Oktob

er meld dat

die Trekkers

op

die

dag druk

besig was om

veghekke vir die

op

hande

synde oorlog te maak

. Op 27 en

28 September

is hard gewerk

aan die sooirr;uur rand- om die laer (Dagto

ek

van Smit

-

Voortr

ekkermense II,

bll.

242-243). ··- ·

- - -

·

Uit

hierdie skral e gegewens

h

et

Prell

e

r blyk ba

ar af- gelei

dat dit

Pre

toriu

s

w

as wat

vooruit

tot al die

re~lings las

gegee het

. As

Pretorius so

TI

versig- tige man was en

¹¹sy mense te geed geken

het

¹¹

om

sam-

mer na

sy aankoms

di

e

opperbevel op hom

t e neem,

i

s

dit bietjie

ondmcbaar dat

hy

, nag

v66r

sy aankoms

by hull

e, op eie

houtjie di

e

opperb

evel op hom sou geneem

het

en inDtruksies

v

oo

r

ui

t,

o.a. aan die Na

--

talse

hoofkomma

ndant, Landman, s

ou

stuur.

Hoe

dit

oak

al mag we

es,

die feit is dat

Pretorius

nie sommer

me

teens

in

die

ho~ milit~re pas aanges

t

el

is,

s

eas dikw

el s

bewe

er

word ni

e. (vgl.

o

.a. die

Herinne ring

e van

J

.

H. Hattingh in Prell

e

r

~ Voortre!:...

kermense

I , bl.l78) . Pretorius vvord in hiercf:Le1i-oe-·

dani

ghe

id d

eur baie s

kryw

er s as kommandant- genero.a

l

aange

dui

.

D

ie rang wat

hy

hier beklee het, het --- -

egter nag

nie

die

benaming gedra

nie. (Kyk Van :Ieer-

den~ Die

KoiiLrnandant- Generaal in

die Geskiedenis

va

n

die S.A

.

R,

~

bll.ll-1 3)..

-

45)Vgl. oak

A.J .du

Ples s i s~

^{a.w., bl.l65.}

Pretorius het van

die

veldtog

af

teruggekeer as die held

van Bloedrivier,

n man wat hom op

die

hele veld-

tog

geopenbaar

het,

"nie

alleen as

strateeg

en

vegsman nie,

maar

ook as

skitterende

organiseerder en mensekenner."46)

Na sy segetog

het

die prestige wat

hy

bekom

het, hom die

aangewese persoon gemaak

om

die

leierskap te

aan-

vaar en

''alleen

konsti

tusionele

afweermetodes

kon

hom di t

ontneem. " 4

7)

Ook buite die grense

van

Natal het

die

naam

van

Pretorius

beroemd

geword

en op

almal se

lippe

ge-

leef.48)

7. Nie-amptelike optrede van Pretorius

as staatshoof.

Sy botsing

met die

Volksraad.

Dit is vanselfsprekend dat Pretorius,

as die man

na

wie

almal opgesien en in

wie almal groot

ver-

troue gehad

het, by gebrek

aan

n

uitvoerende gesag

of

staatshoof,

sou

probeer het

om

in die behoefte te

voorsien, al

moes dit nie-amptelik geskied. Dit

was tog hoogs noodsaaklik

dat

iemand namens

die

volk moes optree en

die

praktiese eise van

die dag

het

n staats- hoof dringend noodsaaklik

gemaak. Onmiddellik na

sy

terugkoms van

die veldtog

teen

Dingaan was Pretorius verplig

om •n brief te

skryf, gerig

aan

sy

"We.arde Broeders

en

Landgenooten,"

waarin hy

op hulle •n

beroep doen

om

hulp ten

einde in die lewensbehoeftes

van die Trekkers

"die

aan den

ander

sy

van

het

berg

is,"

te

voorsien. 49)op 20

Maart

1839 rig hy

hom namens

die

Trekkers

in

n brief

tot

die

Bevelvoerende

Offisier

te

Port

Natal :50 )

"Daar ik

nu by myn

aankomst

weder by de Emigranten tot groot

ongenoegen heb moeten ontwaaren dat ons

gekogte kruid en

lood

als zynde

dus ons

wettig

eygendom, op

eene

onwettige

wyze, en ik

zeg

niet 46)A.J.H.van der

Walt:

Die Groot Trek ~ot

1838 (Geskie-

denis van Suid-Afrika I, bl.302).

47)Van

Heerden: Die Kommandant-Generaal in

die

S.A,R.

tot 1860 (Historiese

Studies,

Desember 1944, bl.221).

· 4B)Vgl.

Walker: The Great

Trek, bll.l92-193.

49)R~23/39.(Voortrekker-argiefstukke, bl.48).

50)R~27/39.(Ibid.,bll.59-60).

te veel op eene onmenschelyke

wyze

in

beslag

i s

ge-

noomen op ons

eygen

grond .••• ".

Verder wys hy die Bffisier daarop dat

die Trekkers-

•n vrye

volk

i s, wat niks

meer met die

Britse Regering te

doen het

nie. In

albei hierdie briewe tree hy namens

die

Trekker,emeenskap

op presies soos ~ staatshoof

dit

sou

do en. 51

Aan

die

ander

kant

is

hy

ook

deur die

buite- wereld

as sodanig

beskou. Uit

briewe

wat

hy van buite

die grense

van

Natal ontvang

het, blyk

dit maar al

te

duidelik. 52 ) In

•n brief

wat

hy van

sy tante vanui t Kaap-

stad

ontvang

het, is hy selfs g

eadresseer as

Fungerende Gouverneur.

53)

In

Februarie 1839, terwyl

Pretorius nie meer die titel

van hoofkommandant

gehad

het

nie

omdat die veldtog afgeloop

was, maa r to

g

no

g sy

bri

ewe in daar-

die ho

edani gheid onderteken he

t, het hy hom

ten

volle

op

die

terrein

van

•n

staatshoof gewaag toe hy,

aange- trokke

deur die

lot

van sy

.8.111igrante-broers

bui te

die grense

van Natal

, ~

besoek

aan

Pot

gie

ter

ge

bring het met di

e

doel om

die

hel

e Trekkergemeenskap

in

die Suid- Afrikaanse

binnaland

met

mek

aar

t

e

v

ere:..1ig.

V

anaf Sa

nd-

ri vier het hy ·n

brief aan D

.e Zuid-Afrikaan5 4 ) geskrywe

dat hy met groot moeite

~

besoek

aan

die

"pa rty va n

den l~innige H.Potgieter"

gebring het,

"en heef

hem weder

versoend en

bevreedig

met

den geheelo maatschappy

•... "55)

Hy

meld

verder

dat

hy en

Potgieter ook ooreeng

ekom het om

mekaar wed

e

r

syds a

ll

e m

oontlike

hulp te verleen.

Van

~

defini

tiewe vereniging

was hi

e

r no

g geen sp

r

ake nie.

Blykbaar

het

Pretorius hierdie reis op

eio inisiatief

onderneem, met

medewete van

die

Volksraad,

omdat hy die 5l)Vgl. ook R.5 8 /40~

A.W.J.Pret

orius

H.C.

a

a

n "den Ca p-

pit;yn v

an den

M

ata

t

ees," d.d.

15M.

40 (ibid.,bl. 105).

5 2 )R.25/39g J.H.

Wicht aan

Pretorius, d.d.

11 Maart 1839;

R.35/39:

A.Cars

tens

aan Pretorius, d.d. 29

M

ei 1839;

R.38/39

:

Von Ludwig

aan Pretorius, d.d.lO Junie 1839;

R.42/39: ibid.,

d.d.

4 Juli

e 1839.

(Voortr

ekker-ar- giefstukke,

bll.

55-57 ; 70-72;

79-8

2;

89-90 ond

e

r-

skeidelik).

53)R.4l/39~

^F.Preller

aan Pretorius, d.d.

4 Julie 1839 (ibid.,bll.88-89).

54)Vgl.

Van

Heerden~ Die Komma nda nt-Gen

eraal in die

S.A

.R.

tot 1860 (Historiese

Studi es,

Desember 1944, bl,22

2) en Wichmann: a.w.,

bl.20, vo

etnoot 3.

55)R.24/39: d.d.

24 Feb.l839 (Voortrekke

r

-

arg i

e

f

stukke,

bl.50).

saak van die Trekkers graag wou dien. Hoewel hy nog geen verenig~ng kon bewerkstellig nie, het hy tog be- langrike aanvoorwerk gedoen vir·die vereniging wat in die vol gende jaar sou plaasvind.

Waar die Volksraad in Desember 1838 daarvan af- kerig was om Pretorius permanent tot militere hoof te benoem, het hulle in Mei 1839 tot ander insi gte gekom. Di e mag van Dingaan was gebreek maar nog nie verbreek nie en blykbaar het die Volksraad besef dat ·n permanen- ts mi litere hoof in die onsekere tydsomstandighede nood- saakl ik was. Op 22 Mei 1839 het J.J.Burger, klerk,

in opdrag van die Raad •n SJ,anstellingsbrief vir Preto- rius onderteken, 56 )waarin verklaar word dat die Raad di t in oorweging geneem het dat die aanstell ing van hoofkommandant Pretorius slegs vir di e duur van die af- gelope oorlog t een Dingaan geldig was, en dat die Raad di t nou goedgevind het om Pretorius te benoem tot hoof- kOinmandant

"over het algemeen aan dese en gene syde der

Draakbirg, onder dese maatschappy behoorende, voor het vervolg van tyd. ¹¹ 57) ·

Deur hierdie aanstelling het Pretorius definiti ef ver- hoogde st atus ontvang.

Pr etorius se mag en invloed het so toegeneem dat die Volksraad dit lat er , of self moes erken deur aan hom bevoegdhede wa t by •n staat shoof tuishoort toe t e ken, of dit moes doen om die volk t evrede te stel. Op 4 Oktober 1839 word byvoorbeeld deur die Volksraad geno- tuleer:

"Verder i s vast gesteld, dat het de vyensch van al de l eeden i s, dat in vervolg van tyd alle ver gade- ringen door den Volksraad gehouden door den Hoofd Commandant zal bygewoond worden. Ook hebben wy Zyn Ed. er te vooren verlof toe gegeven, dat zal ook het al gemeen bekend gemaakt worden. ¹¹ 58) In die bekendmaking wat gevolg het , word di e posisie

5 ⁶

^{)R. 33/39. (Ibid.,bl.68) .}

5?)Volgens hierdie aanstellingsbrief was dit die bedoe- ling van die Natal se Volksr aad dat al die Trekker s wat die Kaapkolonie verlaat het, onder hulle juris- diksie val. Die indruk blyk ook ui t •n beslui t van die Volksr aad op 28 Junie 1839 om aan Hendrik Pot- gi eter skriftelik sy ontslag as "Hoofd Commandant van deze Maat schappy" te verleen. (Preller: Voor- Ji.rekkerwetgewing, bl. 5).

5 S )Pr e ll e r ~

^{Voortrekkerwetgewing, bl.l 5.}