Natuurpunt Studie contact: studie@natuurpunt.be
Coxiestraat 11 • 2800 Mechelen studie@natuurpunt.be • www.natuurpunt.be
Zomeronderzoek naar vleermuizen op Brussels Airport
Zone Brabantse Golf, wachtbekken
en open gracht (Machelen/Steenokkerzeel)
OPDRACHTGEVER Brussels Airport
Opvolging caroline.bossuyt@brusselsairport.be
TERREINWERK Wout Willems (wout.willems@natuurpunt.be)
TEKST Wout Willems
EINDREDACTIE Jorg Lambrechts (jorg.lambrechts@natuurpunt.be)
Wijze van citeren:
Willems W. 2019. Zomeronderzoek naar vleermuizen op Brussels Airport. Zone Brabantse Golf, wachtbekken en open gracht (Machelen/Steenokkerzeel). Rapport Natuurpunt Studie 2019/3, Mechelen.
© januari 2019
Inhoudsopgave
1 Inleiding ... 4
2 Methodiek inventarisatie ... 5
3 Resultaten ... 7
3.1 Overzicht ... 7
3.2 Resultaten per detector ... 8
3.2.1 Detector Wachtbekken ... 8
3.2.2 Detector Golfterrein ... 10
3.2.3 Detector Open gracht ... 11
3.2.4 Detector Collector ... 12
3.3 Voorkomen en terreingebruik van de verschillende soorten ... 13
3.3.1 Gewone dwergvleermuis ... 13
3.3.2 Ruige dwergvleermuis ... 13
3.3.3 Dwergvleermuis onbekend ... 13
3.3.4 Watervleermuis ... 14
3.3.5 Myotis onbekend... 14
3.3.6 Rosse vleermuis ... 15
3.3.7 Gewone grootoorvleermuis ... 15
4 Conclusies en aanbevelingen ... 16
4.1 Conclusies ... 16
4.2 Aanbevelingen ... 16
5 Referenties ... 17
6 Bijlagen ... 18
4
1 Inleiding
Brussels Airport strekt zicht uit over het grondgebied van 3 gemeenten: Machelen, Zaventem en Steenokkerzeel.
De ligging van de luchthaven ten opzichte van de gemeentegrenzen is weergegeven in Figuur 1. Voorliggend rapport betreft een zomeronderzoek naar het voorkomen en terreingebruik van de aanwezige vleermuizensoorten binnen een specifiek deelgebied, met name een wachtbekken en open gracht aanpalend aan de Brabantse Golf.
Figuur 1: Ligging van Brussels Airport ten opzichte van de gemeentegrenzen, met aanduiding van het onderzoeksgebied (rood).
5
2 Methodiek inventarisatie
Het doel van het onderzoek is het nagaan van het zomervoorkomen van de verschillende soorten vleermuizen in de zone Brabantse Golf, wachtbekken en open gracht te Machelen. We wilden zowel de aanwezigheid van de verschillende soorten nagaan, als een inschatting maken van hun mate van activiteit in de verschillende biotopen.
Voor dit gebied werd besloten dat het plaatsen van automatische batdetectoren hiervoor de meest aangewezen methode is.
Het plaatsen van automatische detectoren heeft het voordeel dat deze detectoren voor een langere periode (één of meer volledige nacht) kunnen geplaatst worden. Dit geeft dan de activiteit over een gehele nacht weer, en dus meer kans om alle aanwezige soorten in kaart te brengen. Bovendien zijn automatische detectoren een gestandaardiseerde manier van werken (en dus ook geschikt voor monitoring op lange termijn) terwijl het manueel rondlopen met batdetectoren meer onderhevig is aan de waarnemer.
Een automatische detector heeft echter ook nadelen. Er kan slechts een beperkt aantal punten bemonsterd worden met dergelijke detectoren – waardoor het moeilijk is om een ruimer gebied (met veel verschillende biotopen) integraal te bemonsteren. Op sommige locaties (vaak waterpartijen) kan een automatische detector bovendien massaal veel opnames genereren van grotendeels dezelfde dieren. Voor bepaalde soorten zijn duistere, beboste oevers van waterpartijen of de waterpartijen zelf immers favoriete foerageerplaatsen.
Er werd verspreid over het zomerhalfjaar 2018 op vier locaties een automatische detector geplaatst binnen het onderzoeksgebied (Figuur 2):
Eén detector aan het wachtbekken (detector Wachtbekken; 2x geplaatst)
één aan de rand van een bosje op het terrein van de Brabantse Golf (detector Golfterrein)
één aan het zuideinde van de open gracht (detector Open gracht)
één in de collector aan het zuideinde van de open gracht (detector Collector).
Van iedere locatie werd een foto gemaakt (zie Bijlagen), en specifieke metadata genoteerd (Tabel 1).
De locaties werden zeer gericht gekozen zodat de detectoren maximaal kans maken om zomeractiviteit van alle mogelijk voorkomende soorten te registreren. De detectoren werden geactiveerd van even voor zonsondergang tot kort na zonsopgang.
Tabel 1: overzicht geplaatste detectoren
detector X Y richting microfoon start (avond) einde (ochtend) opname-uren wachtbekken 156637 178601 water 14/06/2018 18/06/2018 21:45-6:00 wachtbekken 156637 178601 water 7/09/2018 10/09/2018 20:00-7:30 golfterrein 156641 178264 golfveld 14/06/2018 18/06/2018 21:45-6:00 open gracht 156758 178097 water 7/09/2018 10/09/2018 20:00-7:30 collector 156765 178089 collectorzaal 10/09/2018 12/09/2018 20:00-7:30
De verschillende tijdsperioden lieten toe om enerzijds de vleermuizensoorten te registreren die in de buurt hun kraamkolonie hebben en het gebied gebruiken als jachtterrein, en anderzijds om trekkende vleermuizen te registreren. Tijdens elk van de periodes werd de detector gedurende minstens twee volledige nachten opgehangen.
De automatische detectoren die werden gebruikt, zijn toestellen van het D500x van Pettersson Electronics. Van iedere passerende vleermuis werd een opname gemaakt.
6 Figuur 2: Locaties automatische vleermuizendetectoren
7
3 Resultaten
3.1 Overzicht
Er werden door de automatische detectoren 3315 vleermuizenopnamen gemaakt (Tabel 2).
Tabel 2: Overzicht vleermuizenopnames automatische detectoren. De vermelde datum is telkens die van de ganse nacht waarin middernacht valt. Dit wil zeggen: alle opnames van de nacht van 14 op 15 juni krijgen als datum 15 juni.
Detector Gewone dwergvleermuis Ruige dwergvleermuis Dwergvleermuis onbekend Watervleermuis Myotis onbekend Gewone grootoorvleermuis Rosse vleermuis Eindtotaal
wachtbekken 2092 130 37 13 388 2660
15/06/2018 599 67 13 142 821
16/06/2018 1166 31 3 167 1367
17/06/2018 229 2 71 302
8/09/2018 4 4 1 9
9/09/2018 16 9 4 4 33
10/09/2018 78 17 16 13 4 128
golfterrein 600 2 6 608
15/06/2018 163 1 1 165
16/06/2018 134 1 135
17/06/2018 218 1 1 220
18/06/2018 85 3 88
open gracht 23 19 1 1 2 46
08/09/2018 1 1
9/09/2018 5 2 1 8
10/09/2018 18 17 1 1 37
collector 1 1
11/09/2018 1 1
12/09/2018 0
Eindtotaal 2715 151 1 39 13 2 394 3315
Er zijn opvallende verschillen waarneembaar tussen de aantallen opnamen (activiteit) per detector, tussen de verschillende onderzoeksperioden, en in de soortensamenstelling per detectorlocatie. Deze verschillen worden verder toegelicht in de resultaten per detector (3.2) en het voorkomen en terreingebruik van de verschillende soorten (3.3).
8
3.2 Resultaten per detector
3.2.1 Detector Wachtbekken
Deze detector toont met voorsprong de hoogste vleermuizenactiviteit van de verschillende detectorlocaties. De detector was wel bewust geplaatst in een zone waar de omstandigheden voor (laagvliegende) foeragerende vleermuizen meest ideaal waren: binnen de beschutting van wilgenbegroeiing, en ver van de snelwegverlichting (Figuur 3).
De vastgestelde activiteit in juni was merkelijk hoger dan in september. Gewone dwergvleermuizen foerageerden in juni vrijwel de ganse nacht (Grafiek 1). Ook in juni was even na de schemering van zonsondergang, en ook even voor die van zonsopgang, het wachtbekken telkens een uur het jachtterrein van Rosse vleermuizen (Grafiek 2), die op grotere hoogte rondvliegen op zoek naar grotere insecten. Het middelste, donkerste gedeelte van de nacht verlieten de Rosse vleermuizen echter het toneel, en doken jagende Ruige dwergvleermuizen en Watervleermuizen op.
Grafiek 1: Activiteitsgrafiek Gewone dwergvleermuis detector Wachtbekken, 14-18 juni 2018.
9 Grafiek 2: : Activiteitsgrafiek overige soorten detector Wachtbekken, 14-18 juni 2018.
In september is het tijdsschema wat anders: de vier vermelde soorten (en bijkomend ook de niet tot soort determineerbare Myotis-vleermuizen, zie 3.3.5) kunnen een ganse nacht door aangetroffen worden, maar alle soorten zijn vooral het eerste uur na zonsondergang erg actief (Grafiek 3). Een logische verklaring hiervoor is de temperatuur: het eerste uur na zonsondergang is het warmst, en vliegen de meeste insecten rond. Nadien koelt de omgeving snel af.
Grafiek 3: Activiteitsgrafiek detector Wachtbekken, 7-10 september 2018.
10
3.2.2 Detector Golfterrein
De detector geplaatst aan een bosrand op het golfterrein gaf opmerkelijke gelijkenissen én verschillen met de detector van het wachtbekken. De vleermuizenactiviteit in het algemeen is veel lager – wat niet echt verwonderlijk is, een waterpartij (met inbegrip van oevers) trekt meer insecten aan en is daardoor een drukker gebezigd jachtterrein.
Ook een bosrand kan echter zeer geschikt zijn als jachtbiotoop, getuige de permanente nachtelijke foerageeractiviteit van Gewone dwergvleermuis (Grafiek 4). De activiteit neemt zelfs toe vlak voor zonsopgang.
Mogelijk ruilt een deel van de vleermuizen van het spaarbekken die locatie dan in voor de meer beschutte bosranden.
Rosse vleermuis werd slechts enkele keren aan het golfterrein waargenomen. De weinige registraties doen veronderstellen dat het dieren zijn die aan het wachtbekken foerageren, en (omwille van de zeer luide roep van deze soort) af en toe tot de detector Golfterrein konden gehoord worden.
Ruige dwergvleermuizen kunnen minder ver gehoord worden. De twee individuele opnames indiceren dat de beboste zones van het golfterrein door de soort vooral als (landschapselement voor) passage gebruikt worden.
Grafiek 4: Activiteitsgrafiek detector Golfterrein, 14-18 juni 2018.
11
3.2.3 Detector Open gracht
De detector Open gracht toont aan dat zowel Gewone als Ruige dwergvleermuis in de omgeving jagen (Grafiek 5). Het aantal opnames van deze soorten is te hoog om louter aan passanten toe te schrijven. Voor een op zichzelf staand jachtgebied is het aantal opnames daarentegen laag. De ‘kom’ van de open gracht waar de detector geplaatst werd, is daarvoor vermoedelijk te klein en/of te geïsoleerd gelegen. We gaan er daarom van uit dat de open gracht voor deze beide soorten eerder onderdeel uitmaakt van een omringend groter jachtgebied.
Erg intrigerend zijn de beide opnames van een Gewone grootoorvleermuis. Het biotoop is voor deze soort minder typisch, en waarnemingen hiervan zouden eerder verwacht worden bij detector Golfterrein (aan bosrand). We vermoeden dat de twee opnames van Gewone grootoorvleermuis aan de open gracht zwermende dieren kunnen zijn die het afwateringssysteem bezoeken. Mogelijk is dit ook het geval voor de ene waargenomen Watervleermuis (al kan dit evengoed een dier op route geweest zijn, of een foeragerend dier boven de gracht dat daar eenmalig kort passeerde). Om meer zekerheid over de functie van het afwateringssysteem voor vleermuizen te verkrijgen, verkozen we daarom ook als extra een bijkomende detector te plaatsen in de watercollector van dit systeem (zie 0).
Grafiek 5: Activiteitsgrafiek detector Open gracht, 7-10 september 2018.
12
3.2.4 Detector Collector
Het uitgestrekte afwateringssysteem dat via zeer grote buizen op de open gracht uit geeft, kan mogelijk een winterverblijfplaats voor vleermuizen vormen. Zo overwinteren bijvoorbeeld in een gelijkaardig afwateringssysteem van het vliegveld van het Drongengoed te Ursel een 80-tal vleermuizen (Willems et al., 2017). In grotere winterverblijven vindt in de periode juli-oktober zwermgedrag van vleermuizen plaats.
Zwermen is het nachtelijk bezoek van een groot aantal vleermuizen aan winterverblijven in de periode voor de winterslaap, zijnde (afhankelijk van de soort) van half juli tot en met oktober. De dieren vliegen er rond en er is veel sociale interactie. Zwermgedrag speelt voornamelijk een rol bij de paring van vleermuizen. Deze zwermlocaties zijn erg belangrijk voor de genetische uitwisseling tussen geïsoleerde kolonies en het inspecteren en leren kennen van winterverblijfplaatsen.
Omdat de detector Open gracht opnames van mogelijk zwermende dieren maakte (zie 0), plaatsten we een bijkomende detector in de watercollector van het afwateringssysteem. Dit leverde slechts één opname op van een Watervleermuis (Grafiek 6). Gezien de locatie, mag aangenomen worden dat het hier om een zwermend dier gaat of op zijn minst om een dier dat de locatie verkent om de geschiktheid als winterverblijfplaats na te gaan. Het afwateringssysteem wordt dus effectief door vleermuizen gebruikt, al laat de erg beperkte dataset voorlopig niet toe om uitspraken te doen over de mate hiervan.
Grafiek 6: Activiteitsgrafiek detector Collector, 10-12 september 2018.
13
3.3 Voorkomen en terreingebruik van de verschillende soorten
3.3.1 Gewone dwergvleermuis
Gewone dwergvleermuis werd zowel aan het wachtbekken, het golfterrein als open gracht aangetroffen. De hoogste activiteit van foeragerende dieren werd gevonden aan het wachtbekken, maar ook de omgeving van beboste delen van het golfterrein wordt frequent gebruikt als jachtzones.
Grafiek 7: Activiteit per detector van Gewone dwergvleermuis, 2018.
3.3.2 Ruige dwergvleermuis
De soort is in Vlaanderen vooral bekend als migrerende soort, die meest in het voorjaar (rond maart) en najaar (rond september) wordt waargenomen. De soort heeft een voorkeur voor duistere, beschutte en begroeide oevers als foerageerbiotoop – waarbij het dan nauwelijks verbaast dat zij vooral aan het wachtbekken en de open gracht werden waargenomen (Grafiek 8). Vooral op deze eerste locatie werd ze intensief foeragerend aangetroffen.
Grafiek 8: Activiteit per detector van Ruige dwergvleermuis, 2018.
3.3.3 Dwergvleermuis onbekend
In één enkel geval kon niet uitgemaakt worden of een passerende vleermuis op detector een Gewone of Ruige dwergvleermuis was. In dat geval werd het dier genoteerd als ‘Dwergvleermuis onbekend’.
14
3.3.4 Watervleermuis
Watervleermuizen werden vooral foeragerend aangetroffen boven het wachtbekken. Gezien de voorkeur van de soort voor een dergelijk wateroppervlak als jachthabitat, is dit weinig onverwacht. Op (de detector van) het golfterrein werd de soort niet opgemerkt. Aan de open gracht werd één opname van een Watervleermuis gedaan, waarbij niet duidelijk was of het om een ‘gewoon’ passerend (of mogelijk foeragerend) dier ging of om een dier dat in het nabije afwateringssysteem kwam zwermen. Een later geplaatste detector in een collector van dit systeem registreerde eenmalig een Watervleermuis, wat vermoedelijk wijst op zwermgedrag en een indicatie is voor een mogelijk gebruik van het systeem als overwinteringsplaats.
Grafiek 9: Activiteit per detector van Watervleermuis, 2018.
3.3.5 Myotis onbekend
Onder Myotis onbekend (of Myotis species) worden de dieren gerekend van het genus ‘Myotis’ die niet verder tot soort(groep)niveau konden gedetermineerd worden. Dergelijke opnames werden enkel verricht aan het wachtbekken, en betreffen vermoedelijk voor het overgrote deel (zo niet allemaal) Watervleermuizen.
Grafiek 10: Activiteit per detector van Myotis onbekend, 2018.
15
3.3.6 Rosse vleermuis
Rosse vleermuizen foerageren voornamelijk boven het wachtbekken, met meeste activiteit het eerste uur na zonsondergang en het uur voor zonsopgang. Waarnemingen op het golfterrein zijn beperkt, en hebben vermoedelijk betrekking op dieren van het wachtbekken die tot daar hoorbaar zijn. Ter hoogte van de kom van de open gracht werden geen Rosse vleermuizen waargenomen.
Grafiek 11: Activiteit per detector van Rosse vleermuis, 2018.
3.3.7 Gewone grootoorvleermuis
Grootoorvleermuizen (Grafiek 12) zijn met hun zachte sonar moeilijker waarneembaar. De soort heeft geen specifieke voorkeur voor waterpartijen, en foerageert vooral in en nabij opgaande vegetatie. De soort werd enkel waargenomen op de detector van de Open gracht. Het omringend biotoop, waarnemingsuur en –periode, en de aanwezigheid van een uitgestrekt afwateringssysteem doet veronderstellen dat het hier om zwermende dieren ging (zie 0).
Grafiek 12: Activiteit per detector van Gewone grootoorvleermuis, 2018.
16
4 Conclusies en aanbevelingen
4.1 Conclusies
Het wachtbekken is een belangrijk jachtgebied voor Gewone dwergvleermuis, Ruige dwergvleermuis, Rosse vleermuis en Watervleermuis.
Het golfterrein (exclusief open gracht) biedt eveneens een erg geschikt foerageerbiotoop voor Gewone dwergvleermuizen, maar de activiteit van andere soorten is er beperkter (Ruige dwergvleermuis, Rosse vleermuis) tot quasi afwezig (Watervleermuis).
De open gracht biedt voornamelijk oeverpartijen aan, geschikt jachthabitat voor Gewone en Ruige dwergvleermuis. Het is onzeker of de open gracht voldoende groot is om ook foerageerhabitat te bieden aan Watervleermuizen (en dit kan ook afhankelijk zijn van de waterstand).
Het afwateringsstelsel dat uitkomt op de open gracht, lijkt een zwermlocatie voor Water- en Gewone grootoorvleermuis. Indien er gezwermd wordt, kan er verondersteld worden dat dit stelsel eveneens als overwinteringsplaats voor vleermuizen dienst doet.
4.2 Aanbevelingen
BEHEER VAN WATEROPPERVLAK
Voor Watervleermuizen is het behouden van een open wateroppervlak van belang. Een wateroppervlak dat grotendeels bedekt is met bijvoorbeeld kroos, bladafval, waterlelies of algen is niet meer geschikt als foerageerzone voor Watervleermuizen. Er wordt geadviseerd geregeld het wateroppervlak te controleren, en zo nodig het wateroppervlak te ruimen. Op deze manier blijft er steeds foerageerbiotoop voor onder meer Watervleermuizen.
AANGEPASTE VERLICHTING
Lichtverstoring is voor vrijwel alle vleermuizensoorten erg problematisch. Geen verlichting plaatsen is vanuit vleermuizenoogpunt meest ideaal, maar niet steeds overal haalbaar. Is verlichting onvermijdbaar, dat bestaat er de mogelijkheid om de negatieve impact hiervan te verminderen, door gerichte verlichting of een
vleermuisvriendelijker lamptype.
Uitgebreidere informatie over vleermuisvriendelijke verlichting is onder meer te vinden op volgende websites:
- http://www.wegenennatuur.be/de-maatregelen/vleermuisvriendelijke-verlichting
- https://www.ledlichtnederland.nl/veel-gestelde-vragen/129-vleermuis-vriendelijke-verlichting
ZWERM- EN WINTERMONITORING VAN VLEERMUIZEN
Het afwateringsstelsel dat in de open gracht uitkomt, lijkt een zwermlocatie. Zwermgedrag vindt doorgaans plaats op die locaties waar ook vleermuizen overwinteren. Voor het opmaken van een volledig vleermuisbeheerplan voor de site, raden we daarom aan de functies als zwerm- en winterslaapplaats na te laten gaan.
Voor onderzoek naar overwintering adviseren we een vleermuizentelling in het afwateringssysteem, dit tussen half december en eind februari.
Voor zwermonderzoek adviseren we onderzoek met automatische detectoren, gespreid over de periode half juli – half oktober (eventueel aangevuld met netvangsten).
17
5 Referenties
WILLEMS W., DEKEUKELEIRE D. & OPSTAELE B. (2017). Vleermuizen in het Landschapspark Drongengoed en omgeving. Rapport Natuurpunt Studie 2017/2, Mechelen
18
6 Bijlagen
Figuur 3: Locatie detector Wachtbekken, 14-18 juni 2018
Figuur 4: Locatie detector Wachtbekken, 7-10 september 2018
19 Figuur 5: Locatie detector Golfterrein, 14-18 juni 2018
Figuur 6: Omgeving van detector Golfterrein, 14-18 juni 2018
20 Figuur 7: Locatie detector Open gracht, 7-10 september 2018
Figuur 8: Locatie detector Collector, 10-12 september 2018
21 Figuur 9: Collectorruimte naast detector Collector, 10-12 september 2018
