VROUWENKAMP OP JAVA

--Cf~

UITGAVE TEN BATE VAN DE STICHTING "NEDERLAND HELPT INDIE"

GIRO Nr. 500500

"-

Prijs F. 1.70

. /

•

•

•

VROUWENKAMP OP JAVA

J

,

,

VROUWENKAMP OP JAVA

DOOR

J. H. HOOYKAAS - VAN LEEUWEN BOOMKAMP

MET TEKENINGEN VAN

KICK HOFER

Uitgave ten bllte van de Stichting . .Nederlllnd helpt Indië··

Laan Cope. van Cattenburch 44. Den Haag - Giro Nr. 500500 N.V. G. KOLFF I> Co .. AMSTERDAM·BATAVIA 1940.

VOORWOORD

Dit boekje. geschreven door een vrouwen verlucht met lmappe penteekeningen. beveel ik in het bijzonder aan in de belang-

stelling van de vrouwen in Nederland. .

Zij zullen er een indruk door kunnen verkrijgen van de zee van ellende en smaad. waardoor onze Nederlandsche vrouwen in Indië zijn moeten gaan voor eif\.delijk het uur der bevrij- ding sloeg. Zij hebben dit gedaan. waardig en fier. zooals van Nederlandsche vrouwen kan worden verwacht.

Maar nog is het leed niet geleden. al zijn smaad en vernede- ring thans voorbij. Want in de kampen op Java leven heden ten dage nog duizenden vrouwen en kinderen onder omstan- digheden. die waarlijk aan de meest bescheiden eischen niet voldoen.

Dit boekje moge een aansporing zijn aan de vrouwen van Nederland om de vrouwen in Indië toch vooral niet te ver- geten en om zooveel in haar vermogen ligt bij te dragen aan de verbetering van haar lot.

Elk exemplaar van dit boekje dat wordt verkocht brengt

f

^1._

in de kas van .,Nederland helpt Indië". dat reeds millioenen besteedde voor voedsel en kleeding van de nooddruftigen in Indië en dat nog altijd voor zich vindt een onbeperkte behoefte aan méér voedingsmiddelen en méér kleeding.

Koopen van dit boekje beteekent dus rechtstreeksche steun aan

"Nederland helpt Indië" en daarmede steun aan de vrouwen in Indië en verlichting van de zorgen en het leed die in zoo ruime mate haar deel waren.

Schrijfster. teekenaar. uitgever. lezeres of lezer. hartelijk dank voor Uw steun.

STICHTING "NEDERLAND HELPT INDIE" .

•

Ch.

J. I.

M. Welter. Voorzitter:

· op aenade of onaenade.

I.

HET EERSfE JAAR ONDER DE.JAPPEN (1942).

Begin Maart 1942: De Jappen trol.l.en de steden van Java binnen. Als vuile. hongerige ratten zagen-we ze binnen fiet- sen. troepen en troepen. Gulzige wrede ratten. De radio riep om: Onvoorwaardelijl. waren we overgegeven. Onvoorwaar- delijk dat wil zeggen: op genade of ongenade.

We hadden drie maanden achter de rug van grote spanning en inspanning. L.BD. (luchtbeschermingsdienst). C.OV.I.M .•

E.H.B.O.-opleiding. De mannen gemilitariseerd. ontevreden.

ongerust over de gang van zaken. In Januari de evacuaties van de Buitengewesten naar Java.

r

oen was het al begonnen:

ons bezit. in lange jaren verworven. achtergelaten. een keus doen. wat mee te nemen: het nodige of het I.ostbare? 't liefste speeldier van Marietje of de Chinese curio' s? Wie overhaast moest evacueren. !.reeg geen tijd voor keus. die griste het nodige lijfgoed. wat papieren. een portret bijeen en stopte het in een rugzak

De Hollandse wijl.en op Java waren overvol,...., wat we tóen overvol noemden. Overvol angstige vrouwen. die leefden van radionieuwl op radionieuws. Singapore gevallen. Borneo bezet. landingen op Sumatra. De stroom naderde. het leel. een

,

bandjir. onafwendbaar. Zouden ze bij Java worden tegen- gehouden? Er waren veel defaitisten. er waren er ook die tot het laatst hoopten. gelóófden in onze zaak. Enige dagen voor het eind. toen de Jappen zich met razende snelheid van Java meester maakten. verscheen in de Mataram. een Djok- ja8s dagblad. een heftig stul. van de schrijfster Diet Kramer tégen het ongeloof in de overwinning. dat ze om zich heen zag.

Van den oorlog maakten we niet veel mee. Alleen de angst.

7

,

de angst bij het donderend geweld van de vernielingen. b.v.

van het vliegveld van Magoewo. de lugubere branden van de havengoedangs. grote rookkolommen dagen achtereen. De angst voor het naderende leger van wrede. gulzige ratten.

Nu was het zover. Een week na de landing hadden ze Java in bezit en waren wij. vrouwen en kinderen. onvoorwaardelijk.

op genade of ongenade overgeleverd. Wat zouden ze met ons doen? De afgrijselijke dingen. die ze deden met Chinese vrouwen? En onze kinderen? Je was vol angst en vluchten kon je niet. Waar zou je héén vluchten? We zaten op een eiland'. We zaten temidden van de Javaanse bevolking. Hoe zou die zich tegenover ons gedragen? Aan de Noordkust werd geram- pokt. geplunderd. door tandakkende benden. Geruchten fluis- terden over de gruwelen. in Bodjonegoro bedreven door Japse stoottroepen en Javaanse horden.

In

Solo werden alle Europese huizen geplunderd.

Maar t6en bleek. dat de verhouding van ons. Hollanders. met het Javaanse volk niet slecht was. Bij de plundering waren vele vrouwen nog il). haar huis. Ze kregen vrije doortocht d~or de opgewonden menigte; ja. het is zelfs voorgekomen. dat ze nog even tijd kregen iets te pakken. terwijl de aanvoerder de menigte in bedwang hield. Na een kwartier kwam deze mel- den. dat nu de njonja heus moest vertrekken. de mannen waren niet meer te houden ... Geen druppel bloed is daarbij ge- vloeid. Dit pleit voor het "zachtmoedigste volk der aarde".

v6ór de Jappen-propaganda het vergiftigde. Dit pleit ook voor ons; als wij haat hadden opgewekt. dan waren die vrouwen vermoord. toen het straffeloos kon.

In

Djokja was de soos ongeveer het enige. wat geplunderd werd. Niet door het grauw. maar door netgeklede Moslims. die op fietsen aankwamen. De drankflessen werden niet leegge- dronlcen. maar stukgesmeten. Het was als een demonstratie tegen dit drank- en dans-huis op de hoek van de-Kaoeman.

de moskee-wijk.

8

Het moet erkend: het Japanse leger gedroeg zich behoorlijk tegenover ons. bbnke vrOllwen. De krijgstucht werd gehand- haafd.

Ik

weet van een geval. dat Japanse officieren voor vrij- postigheden tegenover een Europees meisje door hun chef ten aanzien van dat meisje en haar moeder op Jappenmanier geranseld en getrapt werden. De gevreesde gruwelen bleven uit.

Toch was ons leven al moeilijk genoeg. dat eerste jaar onder de Jappen. Je leefde in totale onzekerheid omtrent alles. je man. je familie. je financiën. je toekomst. Je voelde je voort- durend opgejaagd. vernederd. bedreigd. Wie in een mooi huis woonde. werd er uit gezet. mocht gewoonlijk alleen lijfgoed meenemen. Die was in één slag alle bezit kwijt; meubels.

boeken. herinneringen. Wij. die uit de buitengewesten kwa- men. hoorden. hoe ons huis geplunderd was. De bibliotheek van mijn man. waaraan hij al bouwde als jongen. die hij in twintig jaar verzamelde. zinneloos vernield; de getekende por- tretten van mijn kinderen ... onherstelbaar verlies. Maar de kinderen zèlf waren' er nog en wij vrouwen stonden voor de taak. ze erdoor te halen. zonder man. zonder school. vaak haast zonder geld. De banken waren gesloten. De regering had aan ambtenaren drie maanden voorschot gegeven. maar velen hadden dat geld op de bank gebracht. uit angst voor rampokkers. Zelf had ik toevallig contanten. doordat het leger op het laatst onze auto had opgekocht voor een behoorlijke prijs. Maar hoe lang moest dat geld reiken? Drie màandenl zeiden de meesten en wie een jaar of langer meende. gold voor pessimist. Men ging samenwonen. zocht bezuinigingen op licht en water. We gingen rijst en ketèla eten in plaàts van het Hollands menu; ik had een voedsel tabel van Javaanse voedingsmiddelen tegenover m' n bed hangen en bestudeerde de eiwitrijkdom van tèmpé. de hoge voedingswaarde van m;'is.

Wij. verwende tropendames. leerden de handen uit de mou- wen te steken; en onze kinderen ook; KareItje moest schoenen

9

poetsen en Mientje vegen. want we hielden alleen de aller.

nodigste en trouwste bedienden. die je ook niel graag had weg.

gezonden. "Njonja". zei mijn kokki in die tijd. "als ik vroeger voor U naar de pasar ging. kocht ik van Uw geld een kopie koffie en iets erbij ook. Dat kon eraf. Maar nu niet meer. hoor'"

En dat was zo. Ik had niet geweten. dat het mogelijk was zó goedkoop en toch zó lekker te eten.

Behalve veel meer huishoudelijk werk. had je het onderwijs van de kinderen. Dé Hollandse scholen waren en bleven gesloten.

Daarbij kwam de zorg over de mannen. Hadden we in het begin nog even gehoopt. dat de landstorm en reserve ten- minste zouden worden vrijgelaten. die hoop hleek ijdel. De mannen hIeven gevangen en de bepalingen werden steeds verscherpt. Begin April mochten we ze voor het laatst bezoe- ken; weldra werd ook het sturen van pakjes verboden. De hele dag zwierven vrouwen om de mannenkampen. In de hoop een groet. een glimlach op te vangen. een briefje of pakje binnen te smokkelen. In rijen stonden we langs de weg.

als de gevangenen langs kwamen naar hun werk. In het begin zongen ze. Dat werd verboden. Het geven van tekenen van herkenning werd ook verboden. Je zag je man met snelle pas voorhij marcheren temidden van de grote stroom vermoeide ongeschoren mannen in grijsgroen uniform. Nauwelijks had je hem herkend. of hij was voorbij.' Maar een hlik had je gewisseld. Een kind had. quasi tegen mij. geschreeuwd: "Alles gaat best. hoor'" Soms lukte het. bij een hek van het kamp.

een paar woorden te wisselen. Woorden van liefdevol bedrog:

"We hebben het goed". Wij hoorden wel dat de mannen geranseld werden. wisten in Djokja van een gruwelijke terecht- stelling van drie hunner met bajonetsteken in de buik. nadat ze eerst twintig uur aan een paal gebonden voortdurend geran- seld waren. We lagen • s nachts wakker van angst en zorg. De kinderen speelden opgewonden Jappen-rechthankje.

10

· gruwelijke terechtstelhni!.

"

Soms. als we langs de weg stonden te wachten. reed een Jap met Z n auto het trottoir op en joeg ons zo weg. Maar we lieten ons niet. wegjagen; een. eind verder stonden we weer. Bij het geringste, teken van herkenning. mepten harde Jappen-handen ons in het gezicht.

Natuurlijk was het verboden. naar de geallieerde radio te luis- teren en natuurlijk deed bijna ieder het toch. De radio' s wer- den verzegeld. om het onmogelijk te maken. maar loch had ieder wel een adres. waar ze haar B.B.C.-berichten haalde.

Maar ook waren er voortdurend geruchten. stromen van geruch- ten. Over landingen van Amerikanen op Java. de herovering van Bali. van Malmssar. Geruchten en voorspellingen. Vooral een Javaanse voorspelling "van Djojobojo" deed opgeld. De gele overheersing zou een djagoeng-oogst duren. drie maan-.I

den. nadat die der blanken drie eeuwen geduurd had. Met Juni zouden de Jappen vertrekken. Betekende Juni niet:

Japanners Uit Nederlands-Indië?

Telkens was er iets anders. waardoor we opgejaagd en veront- rust werden. De ene bepaling volgde op de andere. In Mei moesten we geregistreerd worden. wat

I

150 . ..- per man.

I

80 . ..- per vrouw kostte. een heel bedrag. toen we maaltijden aten van 18 cent. De Hollandse taal mocht niet meer gehruikt worden. We schreven elkaar hriefkaartjes in een wonderlijk soort Maleis: "Ki!!y manis. soja doedoek dida/am soemoer ...

(Lieve

KUif.

ik zit in de put).

Op de achtste van iedere maand. de dag van onze nederlaag.

moesten we de Jappenvlag uitsteken. de gehate rode bol op wit veld. Die vlag heette. tot ons vennaak. kokki. De knop van kokki's stok moest verguld zijn! De Jappen heetten nu Nippon- ners en hun keizer Tenno Heika. Wie niet of· onvoldoende boog voor een schildw!,cht. werd in het gezicht gemept.

In Juni werden alle ambtenaren gevangen gezet en in de vol- gende maanden ook de overgebleven mannen van 17_60 jaar.

"OnderdUiken". in Holland zo gewoon. wa" hier alleen voor 12

enkele Indo' s mogelijk. Alles ging "erachter" en het was voor ons. vrouwen. een nieuwe beklemming. dat geen enkele sterke blanke man meer op vrije voeten was om ons te beschermen.

We hoorden van afschuwelijke martelingen door de Japse mi- litaire politie. de Kémpei. In de Djokjase gevangenis zat een aantal vooraanstaande mannen. We wisten. dat ze honger le- den. dat ze dysenterie hadden. dat' s nachts de Kémpei-auto sommige van hen weghaalden om "ondervraagd" te worden.

Bij zo' n ondervraging werd de zeer beminde gouverneur van Midden-Java ernstig mishandeld. waarover zowel Hollanders als Javanen ontsteld waren.

De "rijgsgevangenen werden weggevoerd. Evenals de meeste andere vrouwen verloor ik mijn man uit het oog. Men zei. dat ze van Java weggebracht werden ... .

We bleven opgejaagd worden. Huiszoekingen naar wapens.

naar militaire spullen. naar portretten van het vorstelijk huis.

Angstig verstopten we geld en kostbaarheden. Mijn Javaanse kokki vertelde me. dat ze onder in haar kist ons portret bewaarde met dat van radja Wilhelmina en van gouver- neur Adam.

Er was Nip. geld gekomen. Wat. zou er met het Hollandse gebeuren? Zou dat waardeloos worden? Moest je het inwis- selen of juist niet? Zou al het geld gestempeld worden?

Ik

heb in die tijd al m' n goeie. Nederlands-Indische geld ingewisseld tegen Jappen-guldens 1

Natuurlijk verkochten we van alles. om aan contanten te komen: kiektoestellen. radio' s. meubels. En alles ging. via de Chinese opkopers naar de "toean Nippon···. die zich in onze mooiste huizen genesteld hadden en zich in de bullen zetten.

terwijl ons leven steeds armer en beklemder werd.

In die tijd leerden we onze ware vrienden kennen. Nog ben ik ontroerd. als ik denk aan alle hulp en steun. die me in die lijd aangeboden en gegeven werd. Van Hollandse zijde in de eerste plaats natuurlijk. Maar ook van Chinezen en Javanen.

\3

Toen het aan Javanen verboden was. contact met Hollande\'ll te hebben. riep Ki Adjar Déwantoro. het hoofd van de natio- nale onderwijs-beweging Taman Siswo. me op straat demon- stratief goedendag. Toen ik hem zeide. dat hij met een knikje kon volstaan. antwoordde hij: ..Ik wil mijn volk leren. dat per- soonlijke vriendschap staat boven politiek". Hij kwam mij her- haalde malen opzoeken om rijst aan te bieden. "Geld heb ik niet. maar de kinderen van U en Uw man zullen op Java geen honger lijden". Dat dit toch gebeurd is. is zijn schuld niet.

14

n .

BESCHERMINGSKAMPEN (1943).

Het was altijd op Zon- en feestdagen. dat de Nip verras·

singen voor ons had. Zo was het met Kerstmis 1942. dat we moesten opbreken om naar een beschermingskamp gevoerd te worden. Het had al lang gedreigd. In de grote steden. Bata- via. Bandoeng. Semarang. Malang. Soerabaja. werden wijken afgezet. waarin de Hollandse vrouwen en kinderen moesten samenwonen. zoveel per huis. zoveel per kamer. Aanvankelijk nog menselijk. "Beschermde plaatsen" heette het. "tempat perlindoengan". Wij. vrouwen uit Djokja. waren de eersten die in een kamp opgesloten werden.

Ik zal nooit die laatste avond vergeten. Voor we het kamp ingingen. Alles was gepakt. weer hadden we voor de keus gestaan. wát van ons laatste bezit prijs te geven. We hadden nog Kerstmis geVierd; de kinderen sliepen. En ik was alleen met de angst. die m' n keel dichtkneep. de angst opgesloten te worden achter het prikkeldraad. Nu eerst met recht in handen van de vijand. 't Was me. of ik een donkere tunnel door moest.

Ik dacht aan de velen. die met mij die angst leden. de tallozen over de hele wereld. die achter het prikkeldraad gezet werden.

Wat is angst iets ontzettends 1 En die heerste nu over de aarde.

in de ruimen en stookholen van de schepen. in de schuilkelders van de gebombardeerde steden. overal angst. angst. angst.

Angst en eenzaamheid. Als je maar eens even sámen had kunnen zijn met je man ... Maar ik besefte. dat angst en gevangenschap en scheiding het lot was van bijna de hele mensheid. Dat besef. dat je een deeltje droeg van wat allen samen te lijden hadden. maakte. dat je het leerde aanvaarden 15

zonder het zeer gewichtig te vinden of opstandig te worden.

Je bent bang? zei je tegen jezelf. Je bent de enige niet. Denk eens aan de Joden in Duitsland. aan de vrouwen in de Lon- dense..schuilkelders. We moeten er doorheen.

Op 26 en 27 December t 942 reisden de eerste vrouwen trans- porten naar Ambarawa en werden de kampen bevolkt. die later 6 en tt zouden heten. 't Was een dwaze reis. 't station- netje afgezet met grimmige soldaten. de bajonet op het geweer en in tegenstelling daarmee al die kinderen in feeststemming : op reis in de trein en zoveel lekkers mee

J

Nu toch de Nip ons zou onderhouden. hadden de moeders de zuinigheid opzij gezet en allerhande lekkernijen gekocht. vruchten en snoep.

het leek een tochtje in de open tram naar Zandvoort. Toen de trein zich in beweging zette. zongen we om niet te huilen. De ene coupé galmde vaderlandse liederen. de volgende zette een psalm in. de derde zong van "héla. hola. houd er de moed maar in... Langs de wegen stonden Indo' s. de armen omhoog in een

.y.

victorie, vrijheid, vrede; hoe ver leken die I De Javanen keken bewegingloos toe. Op het station in Mage- lang knikte een Javaans prijaji-vrouwtje ons vriendelijk. en medelijdend toe. Ik zie haar aardig gezichtje nog voor me. Wij.

die het Javaanse volk kenden en er vriendschap voor voelden.

waren in die tijd. 0 zo gevoelig voor de wijze waarop de Java- nen ons behandelden. Wat de Nip ons aandeed ... het was ellendig. maar het was de vijand. Maar dat mijn zoontjè door een Javaanse jongen in het gezicht gespuwd werd. dat we niet lanlls het Mohammedaanse weeshuis konden komen. zonder met stenen gegooid te worden, het was te begrijpen, maar kwetste zeer. Daartegenover staat ieder vriendelijk woord.

iedere goede daad in die tijd van Javanen ontvangen. diep in ons hart gegrift.

16

Op de hoogvlakte van Amhawara, aan een zijweg van de binnen~eg tussen dat plaatsje en Salafiga, daar, waar die zijweg doodloopt bij het moerasrneer de Rawah Pening, ligt een afgekeurde kazerne. Aan de overkant van de weg ziet men de hoge, trieste muren van e'en grote strafgevangenis voor Javanen.

De afgekeurde kazerne werd ons kamp, later kamp elf ge- naamd, de gevangenis kamp tien.

Alleen, wie het ondervonden heeft, weet, wat het betekent, gevangen te zitten, "er niet uit te kunnen". Celstraf moet een marteling zijn. De eerste tijd. dat ik in het kamp zat, hield

ilc

me iedere avond vóór het inslapen bezig met fantasieën over ontvluchten. Ik wist natuurlijk, dat van ontvluchten geen IIJlrake was. Waar had

ilc,

eenmaal buiten het prikkeldraad, heen gemoeten ? Toen groef ik in gedachten gangen onder het prikkeldraad, of sloop ongemerkt door een zijpoortje weg.

Overdag had ik het veel te druk. om erover na te denken, dat ik niet vrij was. Ook vroeger kwam ik soms in vele dagen m'n erf niet af. Maar half-onbewust was het een hinderlijk gevoel.

dat het niet kon.

Bij één van ons was het zo'n obsessie, dat ze het eerste halve jaar al. toen we nog genoeg te eten kregen,vermagerde van narigheid. Ze wist één van de traliestangen uit haar raam te rukken, om tenminste minder het gevoel te hebben, gekOOid Ie zijn.

Toch hadden we het dat eerste halve jaar zo slecht niet. Het eten was nog voldoende; we kregen eieren. fruit en zoveel suiker, dat we zelfs borstplaat maakten. We hadden ieder een

"aarl met papieren geldmunten. waarvoor we dagelijks een snoeperijtje konden kopen; wat muffe koekjes, een kolom- hijntje of borstplaat. Ik moest altijd lachen dat "Oom Nippon"

het nodig vond, z'n gevangenen snoep te geven en vermoedde.

dat er een bepaling van Genève achter zat; officieel heetten die

17

,

· . . we probeerden zooveel mogelijk "gewoon" te leven.

geldkaarten ons "wang mko". mokgeld. Ook schoenreparaties en solderen van pannen was soms voor die bonnen mogelijk We probeerden zoveel mogelijk "gewoon" Ie leven. leder gezin had een tafel. stoelen. een kast en bedden mogen meebrengen.

Grote gezinnen kregen een kamer. kleinere een stuk van een zaal. dat ze afschoten met lappen en gordijnen. zodat ieder

,. n eigen "tent" had. .

We hielden bridge-drives. cursussen en lezingen. de kindereft kregen wat onderwijs en op Zaterdagavond danste de jeugd.

Zelfs organiseerden we die eerste tijd enige feestavonden.

Maar het leven zo dicht opeen met mensen. die je niet had uitgekozen. vergde veel van de zenuwen. Burenruzies waren aan de orde van de dag en dikwijls waren de kinderen daar- van de oorzaak.

Ik

had een buurvrouw. die alleen een volwas- sen zoon had. Heetor heette hij. Mijn kinderen zeiden en deden dingen die Heetor nooit of te nimmer gezegd of gedaan zou hebben.

En

als Heelor dat gezegd of gedaan had. dan zou mevrouw ...

Ik

heb Heelor nooit gekend. maar

ik

·heb Hee' tor geháát.

Het jongenscorvée had de handen vol met verhuizingen wegeni burenruzie I

Het jongenscorvée. de jongenszaal. vormde een probleem op zichzelf. Die grote bengels zonder vader of school. die het laat- sle jaar van alles hadden beleefd en allerlei hadden moeten opknappen als man-in-huis. waren nogal eens lastig. Ze deden veel zwaar en vuil werk voor ons en kregen niet wat hun loe-' kwam. Een H.B.S .. die we voor ze oprichtten. werd na 2 wel<eo.

streng verboden. Zodat ze een lel<ort hadden aan onderwijS.

waarbij een nog ernstiger tel<ort kwam aan sport. afleiding en goede manlijl<e leiding. Geen wonder. dat ze zich. weleenll lummelachtig gedroegen en dat menig leider. die zijn taak enthousiast begon. "weggepest" werd op schandalige wijze.

· 19

Wij moeders·-vari-grote-tonirl:ns zuchtten. als het bestuur. Qll~

opri~ pmover de nieuwste euveldaden van de zoons te horen.

Die leiders waren allen boven de zestig. jaar. In de maanden Februari en Maart had .ons kamp er namelijk nie\l~e bewoners I>ijgekregen' uit de omtrek van Salatiga. Daaronder een hórl, cIerdtal mannen, meest gewezen kdlonialen, die in deze mooie, koele en goedkope streek van hun pensioehtje leefden. Dat cIeze niet. meer de geschikte leiders waren voor onze zoons, laat zich horen:

Het eerste halve jaar hadden we het inderdaad niet slèè:B.t.

Pakjes en briefkaarten werden nog wel toegelaten; eens per maand was er bezoekdag. Maar daar bijna al wat Hollands was gevangen zat en ons kamp bovendien voor de enkele gelukkigen, die nog vrij waren, zeer afgelegen lag, kwamen op die dagen haast alleen de Inlandse of Indische vrouwen van cIe "oude heren". Die brachten dan berichten mee en stromen geruchten. Temidden van die stromen geruchten vernameQ wè eind Augustus 1943, dat de strijd om Italië begonnen was.

Maar hoe konden we weten, of het waar was?

't Was een pijniging, van' de buitenwereld, van het oorlogs- toneel. waar ons lot van af hing, niets meer met zekerheid te weten.

Eerst langzaam, dan steeds sneller, ging het bergafwaarts met .onze toestand. In alle opZichten. In het begin hadden we nog koelies in de keuken, om de zware, ijzeren drums te tillen. Dit

• werd al heel gauw verboden. Geen Indonesiër mocht voor Blanda' s werken. Nu tilden onze jongens van 16 jaar de ketels en Sjouwden de rijstzakken of arangmanden. Wat mijn zoón van dertien trots was, toen hij voor het eerst arang g~

sjouwd en er een stukje zeep mee verdiend hadl

Z'

n magere jongenslijf was zwart van de arang en zijn schou- der .vertoonde éen rode plek. Hij wist in de aTanl/ploeg te

20

komen. zodat hij mij'met Sinterklaas een heel pak met stukjeS zeep kon geven. een vorstelijk geschenk in die 'tijdT ' , Wij vrouweh. misten onze ,laatste. trouwe' baboe en ik had 's avonds zo'n pijn onder in m'n rug van het ongewone werk vah de-was-doen. dat het me een kwelling was. op de smalle houten bankjes te zitten bij de avondwijding.

De strafgevangenis tegenover ons was eerst nog door Jayanen bevolkt. Die kwamen ons erf schoonmaken en zochten als uit-

gehongerde honden in onze vuilnismanden rlaar voedsel.

Wij stopten ze wat toe. maar als dat gemerkt werd. werden ze door hun cipiers geranseld en getrapt. Dan hadden we diep medelijden. niet beseffend. dat ook wij uit vuilnisbakken zou- den gaan eten en getrapt worden als we voedsel accep- teerden ... .

Die gestraften mochten ook al spoedig niet meer binnen. We schoven toen nog wel eten en cigaretten voor ze onder het prik- keldraad. als ze langs kwamen in grauwe horden. Maar langs het prikkeldraad werd een hoge schutting gezet. In Augustus 1943 hoorden we van onze vuil-sjouwende jongens. dat de' Javanen uit de boei weg waren en dat er nu Hollandse man- nen zaten. Hoe we hoopten. contact te krijgen met die mannen T We hoorden ze zingen en wilden hun zang beantwoorden.

maar bij ons werd alle zang verboden.

In diezelfde tijd werd ook het eten minder. De rijstepap van

• s morgens en • s avonds werd. vervangen door de gehate tapio- capap. blubber. stijfsel. kledderpap; grofweg ook betiteld met' slijm en snot.

Kerstmis 1943. toen we een jaar gevangen zaten. begon een zeker hol gevoel in de maag al gewoon-te·worden. -Dat Kerst- feest hebben we nog groots kunnen vieren. We kregen zang- toestemming en voerden een kerstspel op. dat door een zeld- zame samenwerking van krachten. Katholiek en Protestant of onkerkelijk. tot iets onvergetelijk-moois is geworden. Juist in

~U

.

he, grauwe beslaan. dat we leidden. waren we o. zo gevoelig voor iels moois. We eindigden met het zingen van Stille Nacht.

waarbij we de ramen open gooiden en zo krachtig zongen.

als we konden. als kerstgroet voor de mannen in de boei.

Dit Kerstfeest 1943 was het einde van onze ·kampperiode.

waarin we nog menselijk behandeld waren.

i

als Kerstgroet voor de mannen.

lIl. HONGER EN VERNEDERING (1944_1945).

M

et Januari 1944 kregen we een nieuwe wacht. Tot dien tijd waren we bewaaIct geweest door de veldpolitie. man- nen die uit de Nederlands-Indische dienst in de Japanse waren , overgegaan en voor de njonja blanda een zeker respeo! had-

den behouden.

De nieuwe wacht hestond uit Heiho-mannen. jonge kerels door de Nippen opgeleid. gestoken in een soort Nips uniform en doordrenkt met Nippen-propaganda. Zij werden zelf onbarm- hartig in het gezicht geslagen of tegen de grond getrapt bij het minste vergrijp en waren bereid dit ons te doen ook.

Hiermee was de tijd voor ons aangebroken van honger en 'vernedering. die voor ons geduurd heeft tot eind Augustus 1945.

Corveeën.

Het hoofd van deze 'eerste Heiho-wacht noemden wij Musso- lini, Mussolini dankte zijn naam aan z'n breed kakement.

Hij had twee uitdrukkingen. die hij bij voorkeur gebruikte;

de ene was: "Kalau makan. moesti kérrrdja (met dreillend rollende r). Als je eet moet je werken". Onder hem begon het gehate. vermoeiendè sprieten-trekken. Sinds de lIestraften niet meer het erLschoon hielden. was het gras er welig gaan groeien.

Soms had het jongens-corvée het allerergste schoongemaakt, maar we hadden onze handen al vol genoeg met het schoon en heel houden van onze Meren. het ordenen van onze "tent", het !lriderwijs van onze kinderen. het koken op onze vuurtjes.

Nu kregen wij sprieten-corvée. Elke dag een paar uren in de zon sprieten-trekken van tussen de veldkeien van ons oude.

24

"

eten ze 7" vroeg

d

^an

M

^{ussoli' m.}

afgekeurde terrein. 't Was regentijd en het gras groeide weer even hard aan. Onderwijs mocht niet meer gegeven, de jeugd moest "sprieten". "Kalau maken, moesti kerdja, als je eet, moet je werken". We vroegen, een leeftijdsgrens te bepalen.

Er waren oude mannen en vrouwen van zeventig jaar, voor wie dat hurken in de zon een marteling was. "Makan? "Eten ze?" vroeg dan Mussolini. "Makan. Ze eten", moest worden toegegeven. "Kalau makan, moesti kerrdja. Als ze eten, moeten ze werken." Voor die oude mensen was, behalve de vermoeie- nis, de vernedering zo erg. Nooit zal ik een groepje van onze oud~ mannen vergeten, kruipend en hurkend voor de trappen van de wacht, terwijl bovenaan een jonge Heiho-kerel (wij zeiden Nippenventje) wijdbeens neer keek op de voormalige toeans,

Behalve "kalau maken moesti kerdja, als je eet: moet je wer- ken", was Mussolini gehecht aan de term "poekoel setengah mali, halfdood slaan". Hij ging prat op de macht, ons half- dood te mogen slaan en hij is de eerste geweest, die een vrouw tegen de grond geslagen en met zijn spijkerlaarzen getrapt

heeft. .

Later is er wel een leeftijdsgrens voor het sprieten gest~ld, maar wij, jongere vrouwen, hebben tot het laatst toe aan dit pest- corvée geleden. Er is namelijk verschil tussen corvée en pest- corvée. Corvéeën waren nodig: de groentenschoonmaak (door ouden en zwakken, nóg vermoeiend genoegT), verpleging, Bchrobcorvée, (W.C.'s en badkamers), keukendiensten, fou- rage, tuincorvée, later houthakkerij en in de .hongertijd het slakken zoeken. Al die corvée's zijn over het algemeen in opge- wekte stemming en met een zelcere sportiviteit verricht. Maar de pest-corvéeën, d",t was kwaad. Toen het erf eenmaal schoon was en door vaste ploegen onderhouden werd, werden we naar buiten gedreven om het terrein tussen de barakken en het prikkeldraad schoon te maken. Met onze scharen, nagelscha- ren en tafelmessen werden. we de meer dan manshooge alang-

~6

alang ingestuurd. Toen die terreinen redelijk schoon waren en door vaste ploegen tuincorveesters. werden onderhouden en met groente beplant. werden we zo nu en dan de poort-uit- gedreven. om het terrein om het kamp heen schoon te maken.

"voor een inspectie" of als straf voor een of ander vergrijp.

Dan moesten we zelfs doornstruiken en pisang-bomen met onze oude tafelmessen omhakken 1

Er

is een tijd geweest. dat pestcorvéeën aan de orde van de dag waren en we iedere middag van onze brits werden .gehaald. We hadden toen een Nip. die ons dat uurtje middagrust mis- gunde. Dan moesten we stenen sjouwen voor een borstwering of mandjes en bakjes zand àandragen. ééns zelfs wat grint van de ene kant van het kamp naar de andere brengen. vol- komen zinloos. alleen om te pesten en ons op te jagen. Voor de sterkeren waren zwaardere pestcorvées. Onze jongens heb· ben eindeloos moeten heen en weer sjouwen met de ijzeren stangèn van de bedden. toen die door britsen vervangen waren.

Onze jonge vrouwen hebben volkomen zinneloos een veld moeten zuiveren van doornstruiken (doeri' s). De "doeri-club"

heette die groep. die in de ergste hongertijd daar hun goeie- kracht aan moesten geven. Het veld is braak blijven liggen.

afmatting .was het enige doel. We hebben eens een Nips kamp- hoofd gehad. die we voor gek hielden. Die liet de grote veld- keien uit ons terrein halen ... een bijna ondoenlijk zwaar werk.

m~t'grote ijzers ... en daar een hunnebed van maken.

Natuurlijk haatten we die pestcorvéeën en "sprieten" gold voor de meest verachtelijke beZigheid. waarbij lijntrekken deugd werd. Toch is er op die sprietdagen heel wat Hollandse humor en sportiviteit tevoorschijn gekomen. Ik herinner me één van de eerste dagen van "groot babad-corvée" (babad betekent ontginning). toen we zingend in de hoge alang-alang zaten te zwoegen. de kinderen om ons heen. sjouwend met bossen omgekapt gras. Allen in verschoten en .gelapte jurken. hoofd- doekjes om het hoofd of koeliehoeden op. ons door de Nip

27

.

verstre'kt en door ons ijverig geborduurd met bloemeIJ., harten, hoefijzers of pri'k'keldraad- en sprietmotieven, AI was het eigen"

Iij'k veel te vermoeiend, het deed ons goed, ' t:ens buiten het 'kleine. gedoe van de zaal te zijn; De zon brandde en. als we op'ke'ken om het zweet af te wissen, zagen we de beboste berg- hellingen, met de paadjes, waar we niet mochten wandelen ...

Mussolini 'kwam 'kij'ken en beloofde vaderlij'k 'koffie, als we goed wer'kten. "Met suiker 7" _ "Met sui'kei',. Een hoeraatje ging op, al wisten we best, 'dat die sui'ker van ons eigen rant:

soen afging T '.

Aan het gemeenste pestcorvée, dat

ik

heb meegemaakt, is een jonge Nip 'schuldig geweest, die we Di'k Trom noemden

(il"

heb. me' altijd verbaasd over de gave van onze mensen, om ra'ke, leu'ke bijnamen te geven), Een groepje jonge vrouwen moest het open riool. de "poep sloot" , schoonma'ken. Noodza'kelijk werk maar vuil en gevaarlij'k wegens de dysenterie, Ze ke-"

gen er dan oo'k een extra hap 'eten voor, Di'k Trom 'kee'k toe,

e~n

wit lapjé voor de mond gebonden tegen de bacteriën, Toen het wer'k 'klaar was, dwong hij de-vrouwen, nog een uur in de derrie te blijven en gooide met stenen in het water, zodat het vuil ze in het gezicht .Bpatte. Dan lachte hij luid, De ploert.

Verbodsbepalingen.

"Tida Boléh ... Het is ver10den",

Onder de eerste Heiho·wacht, onder Mussolini, toen we afge- mat werden door het -sprieten en wortelloofsoep met 'koolstron~

'ken 'kookten tegen de honger, werd langzamerhand alles ver- boden, wat het leven nog veraangenaamde, .

,.Tida. boléh dit en tida boléh dát", 't Ondercheffie van Mus-

solini heette de Foxterrier. Die snuffelde de hele dag hetI<amp •

door-naar ovèrtreders van de gebodel!. "Tida boléh tjampoer,

je mag niet met de andere sekse omgaan", en ,;tida 'boléh 'koempoel .. je mag .geen bijeen'komst houden". Hij joeg smade- IijJ(. de 'biechtelingen weg 'van de oude pastoor, de .zonell. van 28

•

hun moeders. de oude,mannen van hun vrouw, ·t.Was belache- .hjk, dat zeventigjarige paartjes elkaar tersluiks moesten ont- moeten op het bankje van de polikliniek of op de avondwijding.

De Zondagsdienst werd verboden. de avondwijding bemoei- lijkt. Gezongen mocht er niet meer worden.

Het leven werd steeds grauwer. Geen· recreatie meer. geen

I

zang. haast geen onderwijs. geen berichten. steeds minder eten en minder ruimte. altijd opgejaagd voor corvéeën en horniat eerbetoon.

Hormal ... Eerbeloon.

Het eerste jaar zagen wij zelden Japanners. We wisten. dat we voor iedere Nip moesten buigen. maar als er Nippen- I>ezoek kwam. dan vluchtte ieder naar z' n "tent". om dit te ontlopen. Dat werd vanaf begin 1944 anders. Gelijk met de sprieterij kwam het hormatbetoon en voorlopig zou ons bestaan I>lijven draaien om corvée en hormat. hormat en corvée

"Dames. wilt u even luisteren?" ... als de zaalchef dát riep. dan kwam er negen van de tien gevallen een verhaal over corvée of hormat.

Wanneer een Nip in de buurt kwam. moest de eerste. die hem in de gaten kreeg. kiolské roepen. Daarop schoot ieder in de houding. pink op de naad van de rok 1 Pannetje of brei- kous vooral eerst neerleggen. Kwam de Jap naderbij. dan schreeuwde zij. die de leiding nam: Kérél En bogen we allen:

vijf en veertig graden. Dan klonk het bevel: Naoré. Dat beduidde. dat de buiging voorbij was. maar dat je netjes moest hlijven staan. ]asmé betekende de bevrijding.

We hebben het nooit kunnen oE willen leren. Altijd ontbrak er wat aan en dan werd het bestuur bij de wacht geroepen over het geduvel met de hormat. Dan kwam er strafcorvée of er vielen klappen. 't Ergste waren de "inspecties". Daar gingen uitvoerige sprietpartijen aan vooraf en oefeningen in de hor- mat. Dan moesten we aantreden. "bloksgewijs" in rijtjes van

29

·

vijf. Tot de-kleinste kinderen toe. kleuters van drie jàar ."Hoog hezoek" was ons dan aangekondigd. Alle Nippen-bezoek was hóóg. Als het hoog bezoek naderde. kreeg de wacht een tele- foontje en begonnen onze leiders zenuwachtig te worden: Zijn alle afscheidingen tussen de "tenten" weg? Liggen er geen dweilen op het gras? Wie heeft die "pot" daar neergezet?

Dames, denk om de nummers!

Moeders speldden haastig haar lcinderen de gevangenennum- mers op. Aantreden, dames, aantreden. 't Is de hoogste tijdY We treden aan, staan een kwartier, een half uur in de zon, gaan' in het gras zitten. sommige wapperen al weer een vuur- tje aan voop. koffie. ,:t Zal wel weer niet doorgaan". 't Is wel gebeurd, dat we vier, vijf keer gealarmeerd waren en het .. hoog" bezoek tóch niet verscheen. Dan opeens, horen we auto's en het luide eerbiedgebrul van de Heiho. Nu wordt het menens. Bleek en vennoeid staan de vroUWen weer in de rijtjes van vijf.

Er

wordt gesnauwd tegen de lcinderen, die niet stilstaan. Onnodig. Als de Nippen passeren, staan ze heus wel stil. onder de indruk van de algemene spanning. Zal er geslagen worden? "Ze zijn al bij blok twee", wordt gefluis- terd: "daar komen ze". "Kiotské Y" Zelfs de kleinste, stoutste vliegt in de houding. "KéréY', Alles buigt. Een paar Nippen, als gestopte worsten in hun uniformen.' vet en verwaand. lopen onverschillig voorbij de bUigende gelederen. "Naoré Y" We staan weer stijf. "Ze gaan naar de keuken: zouden we meer te eten krijgen?" Ze komen weer langs, de comedie herhaalt zich, de bleke, hongerige vrouwen bUigend voor de overvoede gestopte worsten. "Jasmé"'-heeft hij genadiglijk gezegd. We mogen terug naar ons hok en zijn blij, dat het zonder scènes verlopen is. De volgende morgen wordt het bestuur bij de wacht geroepen, krijgt een strafpredikatie van anderhalf uur, wij moeten een hele ochtend straf-sprieten, en worden met inhouden van suiker en ander voedsel gedreigd. De hormat was onvoldoende.

50

ze komen weer langs . . . . :"Kéré I" Alles buigt.

-

Voor een Heiho hoefden we alleen te buigen, als hij een geweer dro«og. Een echt geweer; de meesten hadden houten geweren.

Er

is een tijd geweest, dat de Heiho-schildwacht bij de aflOSSing z'n weg door het'kamp nam. Daar moest je erg op letten, dat je dan bijtijds opstond en boog. In die tijd was er een Heiho-1:ereI. die wij Driehonderd-jaar noemden. Die liep 's avonds op rubber sclioenen met z'n geweer langs de galerijen en brulde dan opeens tegen de vrouwen, die nog wat onder de slechte, verduisterde lampen zat,en te handwerken of . te kaarten. Dan schoten ze overeind en bogen, maar te laat. Hij was al aan het schreeuwen. Hij vond zichzelf erg welsprekend en herhaalde eindeloos de propaganda die hem ingegoten was: "Willen jullie niet buigen? Geeft Nippon jullie niet te eten? Jullie moeten dankbaar zijn. Begrepen?"

Dan moesten we in koor: "Begrepen" (mengerti) antwoorden . .- "Driehonderd jaar hebben de Hollanders de Javanen onderdrukt. Begrepen?" "Begrepen!" .- "Nu komt de vergel- ding. De vergelding is gekomen. Begrepen?" .- "Begrepen!"

.- "De Hollanders zijn drek. Begrepen 7" .- "Begrepen".

Eens heeft Driehonderd-jaar de oude mannen laten aantreden en ze wegens een gebrek in de hormat eindeloos toegebruld, laten buigen, gesard en vernederd. Menselijke wrakken in vuile, versleten pyama' s, op benen, gezwollen van de onder- voeding, de oude ogen angstig gericht op de .treiteraar. Bui- gen, weer oprichten, buigen, weer oprichten.

Zijn gloriepunt heeft Driehonderd-jaar gehad, toen de Nip weer eens ontevreden was over de hormat. en het hele kamp moest aantreden bij de wacht. Toen mocht hij op een tafel boven ons staan en ons met z'n welsprekendheid overstromen:

"Driehonderd jaar heeft de Blanda de Javaan onderdrukt.

Begrepen?" .- "Begrepen".

Onder

mililair gezag .

. In Februari en Maart 1944 werden onze bedden en kasten 32

de zalen en kamers uitgehaalden.op .het gmsveld·gegooid;·Er.

kwamen karrevrachten vol planken en toekangs, die

,

'dag en ."

nacht timmerden aan de britsen. Het hele kamp werd hebritst. .

"Eerst was het bridgen, nu britsen, maar wanneer 'komen'de' Britten?" zeiden wij. Uit was het met iedere privacy: de .. tene·' waar het portret van vader hing, waar het nog ~en' beetje. gezellig was en waar de moeder even met haar kinderen alleen' was, behoorde tot het verleden. Lange, lange plankenreeksen ..

in alle zalen, ' waar je als slavinnen naast elkaar kwain te liggen.

Er·

zouden nieuwe mensen komen. Nieuwe mensen betekende minder ruimte en minder eten ook. want er kwam nooit in verhouding meer eten binnen. Toch hebben we ons op die.

eerste grote bezending nieuwe mensen verheugd. Want we hadden van October 1943 tot Maart 1944 geen enkel bericht binnen gekregen. 't Leek fantastisch in de moderne tijd zo afgesloten te zijn, dat je vijf maanden lang niets hoorde. 't Gaf ons een gevoel. als onder een stolp te zitten, angstig en' beklem~' mend. Misschien zouden de nieuwe mensen· iets weten. Mis, schien was er iemand bij, die mooi voordroeg of zong ... ;,. We waren een beetje op elkaar Uitgekeken!

De britsen waren er, de nieuwe mensen werden telkens aan-' lIekondigd, maar kwamen niet. De privacy was verdwenen, maar op de nog lege stukken brits voerden we clandestien' toneelstukjes op. De l<leine kinderen hadden overvloed vail- blokken en de mannen en jongens knutselden van allerlei van·

de planken resten en de gesloopte kasten: we kregen allemaal een geriefelijk spriethankje!

Eind Maart 1944 gebeurde er iets, waarvan ik de porlée nooit begrepen heh. We werden geïnterneerd. We záten al 'vijftien, maanden gevangen,. maar dat scheen niet te ·gelden: Dat

was,'

geloof ik, bescherming., Nu kwamen we onder militair 'gezag:>

Dit ging.met enig

poeha

gepaard. ,We moesten. ~8 morgoos-In~

het donker al opslaan, de leuken. mocht, l1een elen bereidene

5~

..

en

^{alles P.loe~t} weet' eens heel ~ 'inspeèlie,schoon zijn. Toen, kwalJ). er een YfIlchtauto vol minder-hoge Nippen en een per-. soi1enauto met een hele hoge. dikke" We. werden ·zorgruldig"

geteld. de zjeken in hun bedden en ,alles en alles .• Ons kamP.

li(jofd had Iq;jtstrepen geb;okken. w.aarlangs we moesten' lopen.::

om geteld te worden. Toen ging de hoge. dikke op een tafel staan en hield een speech. In het Nip.;, dus we· begrepen er niets van. Daarna klom een Heihó op de: tafel' en hield. de vertaling .van de speech in het Hoog-Maleis. Tenslotte mocht ons eigen kamphoofd ons in het Nederlands onthullen.

wat

er aàn de hànd was. We zouden geïnterneerd worden. BurgeN wn vijandelijke naties werden overal ter wereld . geïnterneerd.

Hij zwoer ons. dat het Nipponse leger voor onze lichamelijke en geestelijke belangen zou zorgen in overeenstemming met onZe eigèn adat. Wij moesten zweren niet te ontvluchten.

Ons' kamphoofcl. zwoer en wij mompelden wat .. Tien dagen.

nadat we deze schone .beloften van de vijand verkregen had-·

den. stond op het officiële bord: Dat voortaan àl\e onderwijS aan persdnen beneden. de twintig jaar ten strengste verboden was. Ook iedere bijeenkomst was ·verboden., kerkdienstén' mochten niet meer gehouden woxdim.

We .stonden nu onder het Nipse leger. Dat bracht nieUwe v.erbodsbepalingen met zich mee' we mochten geen vuurtje meer slokén.

Geen

kopje koffie zetten. geen soep van groente- afval .om de ergste honger te .stillen. 't Laatste was ·niet zo gek.

wlmi

wie een

ruim

geweten had. nam het niet zo nauw

met

het begrip "afval". zodat .de middagsoep stèeds wateriger werd. Wie zich eerlijk aan de afval hield. zag • s 'avonds

de

kind.eren krimPen van de })uikpijn door .de \Inverteerbare kool;

atrOnl:en" .

Soldaten moeten wachthouden. Wij dua ook. {eder blok 'moest

de,hele nacht twee vrouwen op wacht hebben staan, Oat·.bele-.

kende. ·.dat ,vlin ons,; jongere .en .... st~kere~· yrQuwen. -de .nacht-.

mat eens in. de .rier nachten onded>roken werd e.i ·we moesfun' li'l'

ér toch al in toenemende mate uit, omdat de eigen ingewanden 'en die van de ki~deren gingen' spoken Lij het slechter worden 'Van de voeding . .Die nachtwacht, ' .. foesimbani', is een extra drawback op onze krochten /leweest. ' . Soldaten moeten appèl houden. Wij dus ook. Twee keer per 'dag aantreden voor het appèl. Als regel namen orize eigén leidsters het appèl af, waren dan 'kenba8.I' 'aan een wit'

ban-

delier met rode strepen. Zo'n bandelierdraagsier verteg€mwoor.

digde de Nip en twee keer daa'gs hadden we de verloning.

dat Hollandse vrouwen voor Hollandse vrouwen ~t';nden te buigen en hevelen schreeuwden van Idotské, kéré en naoré.

Helemaal een potje ervan maken ging niet, want conwie ko;' er ieder ogenblik zijn en dan moe~ten de lijsten van zieken.

corvéeërs en aanwezigen kloppen. Bij dat appèl moesten de voorsten van de rijtjes-van-vijf 'luid tellen in het Japans.

In

ons kamp zetten we altijd de kinderen vooraan. die dat harde iellen m~i vonden'en trots waren op hun monelje Jappentaal.

Ietji, nie, san, sie, go, rokoe, sielji, hadji, koe I '

We 'waren .. soldaten .... Vermoeide, hongerige vrouwen' in 'steèds armelijker kleren en steeds slechter schoeisel. '

Nieuwe mensen.

In' Juni kregen we de eerste bezending nieuwe me'nstm, waar- voor we al sinds Maart op de britsen lagen . .ze kwamen oor-

'spronkelijk uit 'Malang. waar ze het in ' ,;de Wijk" tot

Januari 1944 'redelijk goed' haelden gehad. Toen ~aren ze op transport gesteld naar de Javan';nboei te'genaver ons kamp, waaruit ele mannen alweèr weggevoerd waren.

De

NiP heèft

eindeloos met z'n gevangenen gesleept. uit wantrouwen ~f

<,wispelhxtigheid. ,DeZè Malangse,1 vrouwen waren' 'ZÓ'

,int

^h;m

lleriefelijke huizeh in het' ge\>ang gekomen en hadden het nOg Cetger'iiehad dan Wij: meer~ honger~ minder 'ruimte, heleh.a.al

"geen stoelen ohafels, vèeJ. ongedierte. véel ziekte. 'Ze' had~

'een, diphterie-epidemte: ,gehad. waaraan een,~ aatÎtal: kin<i~n

3S

:wa-

·lIestol'Yen ... Eén was er geopereerd met een 8Cheeim~.j,e .en .een aspirinehuisje. ·en had djl overleefd.' Sen,tp>. W.a^S"llr .86Ilvankelijk niet geweest: de hoofdleidster. die P\'Otestee.~,.

was "het ziekenhuis ingeranseld". De stemming .was

er

zei;r down. ook door de hoge gevangenismuren. In de vijf. maail- den. dat ze daar gezeten .. hadden. waren de vrouwen van dat

~mp evenzeer afgetakeld als wij in anderhaHjaar. Ik zal nooit de vreugde. vergeten van deze mensen over ons wijde uitzicht. de "ruimte" èn lichtheid van onze zalen. OlW!

J

W.C:

s" _ die laatste waren naaI' en vies genoeg. maar ver- geleken hij "de hoei;' waren ze prachtig. schijnt het. . \ Tot dusver waren we hijna vrij van ongedierte geweest; de

vrouwen uit de Javanenhoei hrachten wandluizen mee.

di!,!

langzaam maar zeker als een duistere h9rde op trokken n.aElr onze zalen. Op den duur hadden we' ze allemaal. al ken

ik

.nette mensen. die overtuigd hieven. dat alleen de huren wand- luizen. hadden en zij slechts last. kregen van .. 0verIopertjes':.

Dit was een nieuwe drawhack op onze nachtrust. .

Behalvç wandluizen hrachten de.,nielJWelinllen kinkhoest mee.

In de volgçnde maand\!n kregen alle, IpmJèren kinkhoest. Eind 1943 hadden we al een mazelenepidemie doorworsteld. waarhij we gelukkig ~een enkel kind verloren hadden. Nu was hèt ldnkhoest. .Wat was het luguber. als . s avonds uit die duiatete mensenpakhuizen het' gieren van de hoestende kinderen op- klonk: als één hellon •. werden allen aangestoken. zes. zeven

~p een zaal. Sommigen hraakten en de moeder moest dan in },et donker de . hoeI zien schoon te krijgen.

Er

is wat afgesuk- keld in. die vrouwenl!:ampen. vooral door moeders met Jdeine kinderen!

Eind Augustu. 1944 .wal het opnieuw ... inschuiven". We.er n~euwè mensen. dit keer direct uit ~lang. de laatsten van d,e

wijk. die thanl opgedoekt wal. De overgang.yan wijk.flaar

!w.mp WilS voor,ldeze m.ensen. wel. har& maar vele/\!.

w.~P

.<lanld>ll.ilr._dal de.~tI)pedJ.ier geeri\'Ol .p~d,!. Ze ha~den.in

.36

Malang' een groie' angst gel<regèn ~oOr- dèlanl/Zaam-rijdende:

grijze auto, die z'n slachtoffers kam halen.. , , . I Het bleef voortdurend inschuiven, steeds moest je je bulttaIdc:en smaller mal<en. ..Nieuwe mensen" hadden ál hun bekoring verloren: we hadden geen tijd en kracht meer;' ze te 'leren keil.~·

nen en wisten alleen maar, dat ze minder ruimte, minder etèil en minder water betekenden.

We hadden tekort aan water. Volgens de Nip was het water' in de eerste plaats voor de velden, dan voor de déssa: ten- s[otte als er overbleef, voor de .. tempat babi. het varkenshoI<".:

Dat waren wij. Je stond eindeloos in de rij voor een emmertje' water. Later ging je zelf niet staan, maar zette je emmer. Drie- en-negentig emmers en teilen is het grootste aantal dat

ik

in een file

heb

zien staan. Toen duurde het een dag, vóór je wat water had, als de kraanwacht gezorgd had voor eerlij\;

opschUiven. Water-ruzie was aan de orde van de·dag.

Toen we eind November hoorden, dat er zeven of achthonderd vrouwen en kinderen uit Bandoeng zouden komen, zeiden wè:

onmogelijk. We [ágen al zo nauw, we hádden al. tekort aan water, de W.C:s vervuilden, de keuken kon 't niet aan.. ' ..

Toch kwamen ze. De galerijen werden met vlechtwerk zo 'wat dichtgespijkerd, overal werden deuren uitgelicht om, op schra- gen gelegd. als s1aaptafels te dienen.

En

natuurlijk moesten w.e weer insohuiven. ·We hadden nog 46 à 48 cm. per persoon, Je kon 's nachts niet omkeren zonder tegen je buurvrouw alln~

te stoten. Het werd een noodtoestand. Als dit lang duurt, worilt' het een catastrophe. beseften we. A[s bij deze opeenhopinlt van ondervoede mensen met dit watergebrek een besmettéltjké' ziekte zou uitbreken. Negen maanden .heeft het geduurd~' 'Dë' Bandoengers brachten bacillaire dysenterie mee. Ons kleine kampement telde nu 2370 bewoonsters. We hebberi. inclèrtle:àd! een aantll-I mensen' ver[oren:' mààr:,een catastrophe' iil' h~.I,irW ons kamp' niet geworden. Een mens heeft ·een ongelofelijk aan"

, : . ; ' : . . ' l '~"," " . ' ' : :' .. : ' : l , . ! )!!"

pa'ssingsvennogeÎl.

En

wij hadden een . stel dolctoren.,ge}tolpeÏt!

door enI.ele verpleegsters, kranige. vrouwên, aan 'wie wij. veel:

te·diüiken hebhen. , ., '.'

, .S

,

~ r " ,..

...

De409geris 'lWE1~f' ,weg" '>

Eén'

van de allerergste dingen, die:de Nip ons heeft aange<

daan is, dat

hij

ons onze kleine jongens··heeft afgenomen .. We leden honger, hadden gehrek aan ruimte:. aan priYacy, aàn' water, aan schoeisel. we dron~en uit een Idapp~rdop of een.·

blikje,. onze. pannen 'waren lek, we hadden geen garen meelt, om onze kapotte kleren,te verstellen, er was geen. kinine ·als we"

van koorts :Iagen. te ·klappertanden, maar als .we. onze lcirideten om ons verzamelden op de brits. samen een spellelje doen oL Wilt· voorlezen, praten. over "als vader terugkomt", dan',vbeld", j~ jé als moeder iOtShnogrijk: , , . , . '., ^d' Maar in; September ,1944·kwam het vreselijke hevel, alle jon.

!lens

yan H jaar en ouder moeten weg.

En·. iIi.

1JaniIari, 1945', alle jongens, "die dit jaar, II worden. Kinderen 'yan tien jaan moest;'je:afstaan, je wist niet ,eens waarheen. Op vrachtauto's werden .ze afgehaald. De Óieeste Idéinebaaajes' .hieldemzicb 1tae<I,.mam.·.één.ldampte zich snikkend e.an z'n 'moeder vast. Zë' werden,'eerst omsingeld door Heiho.·;alsof. ze ik weet uiet wat, voo'r 'gevaarlijke' blisdadiger&. waren. ,Dan: moéht.je er niet ,meer, bij; ·uiet.met;r .. wuiveri zelfs. Je wist, dat je.jong.en honger.,ZOO"

lijden,: je Iéon hèm' niet meer iets. toestoppen. , .. ^{' , 1} En'als

hij

·zielç werd hAls

hij

een slechte Nip trof."die ranselde?' YoOr'hoe lang

ging

Iüfwèg? Zou je hem ooit terug zien?20u'je: er·1~Uevenél·doorkomen?-Dit wlls'een gedachte, diè.,hegin.·

1!)45, :menfgellll" kweldé. , .:J." ' ; , ; ' , "); ,~ '., ;:

.,

" ; .:'

tJ~Niro~

.

^{.:i .:'} .~ !I~{;: ... 'r·~:,f.:·,!. ^, 1.~·· ^{. ...} ~., ^; ~l·<":~·.

Ondeàu/js :.eh; :onlBj>annlng. '.Cor:vée-:ed' hormllt." honilér "en ^1If-, moe., e(l:sch'eisling

w.n

^{:wie. On8}IIief-:warèn ... '." àla,ops Je\<llll,.

alleen daaruit had hestaan. dan hadden we het niet uitgehou- 3B:

de~; Gelukkig was' er allerlei',!wlrt' de :aandacht ·van de dage:-

'lijk~e mi~ere afleidde. 'ln de' eerstti- plaats' was er de jeugd,dli~

onderWijs en ontspimning nodig ·had. Van het begirt af, toen de

HB.S.

verboden :werd, had'den de) grote kinderen les ' gehad in' clandestiene clubjes; ·de,'hridgekaarten.als camouflage' op tafel. Toen was er nog Lager Onderwijs, al bestond dat"offi, cieel àIleen ,uit rekènen 'en Maleis~ en heett~ het soms zelfs: Mt Maleis de voertaal was ... Toen aIle'OndeiWijs'aan personen beneden de twintig jaar verboden werd; moest' ook het ondèi- wijs aan de jongere kinderert .. ,ondergronds" gebeuren. Achter ctewastent zat een.ldasje in het gras ende enkele tafels, die ilOg niet verstookt waren (we hadden. ook houtgebrek) waren geregeld voor onderwijs in gebruik. . ".

Dan.hàdden we de' voordrachtavonden; er waren enI;ele' goede deClamatrices in het kamp en hef was een' genot; ei zo eens helemaal uitgehaald. te worden.

E.

werden ook lezingen ge,.

houden. natuudijk altijd maar van kleine groepen. Maar wie eenmaal had ontdekt; wat geestelijke'arbeid.je boven de gran- we-ellende ·van ... nedag uithaalde. bleef-daaraan' vasthouJen~

Ik heb nooit aan zulke dankbare leerlingen latijn geleerd I\l's juist in de' ergste hongeriijd. toen we vim onder:voeding nauwe- lijks op onze· benen konden staan. ' " , ., Hageprekers. Het oude Hollandse hageprekersbloed 'was nóg niet verdwenen. 'Eerst waren de kerkdiensten' en avondwijding eindeloos bemoeilijkt door tekort aan ruimte; zangverbod e.d.

Verv91gens beloofde de Hoge MilitBireNip;vBnBf;z'n tafel ons plechtig, voor' ons geestelijk belang zorg te dmgen in. overee~

stemming: met onZe, adat; ten.lott~ werd iedere kerkdlen8t .. ve~

bodem Toestemmingiot.een.rouwmis bijeen,dca;,

We.rd·lIewel.

geld. In 1944'konden de'katholieken·hun Paaen:niet houden; ai waren er twee .pastoors·in het kamp. (In de:!oop

v.in

dat jaar·

is Je

één,_ zo al. de meeste· oude ·mannerh' .... van¹honger .gestor- :'Vèrl •. de:anderweggebmcbt.):. ' " ,",:.;"" i , ' " . .' .:'~:

IIHen z~1f niet

gereformeerd.maai. héh

in"'bet

kam

p l1ispe<!t

~~

I.

gelttegén voor'. ae: onverzettelijIJ..eîd 'van die groep. Deze

he-

hoort lot.<!é·zeer levenskrachtige kernen van ons volk .. Altijd Zijn ze l<erkdienst .blijven houden. in. een kamer of achter de 'Waslijneii. en, zij. waren het. die Christelijke troost brachten aan

~ieken en stervenden. ongeacht bij welke kerk of groep ze be- hoorden.'

Met Kerstmis t 944 werd er '8 avonds op één der zalen Ere zij God gezongen. 't Nipse kamphoofd kwam er p~rsoonlijk op af.

Er

was .die ochtend een openbare dienst toegestaan, maar zo zang op een zaal. dat was te wild. De Nip kwam en werd ge- zien. maar geen van de zangeressen boog. Eerst werd Ere zij God, afgezongen, .toen bogen ze.

Soegianfo. Ik heb kwaad verteld van de Javaanse Heilio's, Driehonderd-jaar .en zijn kornuiten. Maar hier, waar

ik

spreek .over wat er achter Nippon' s rug gebeurde, moet ik onze Soe-

gianto noemen. Soegianto was een jonge Javaan.die uit onze .dienst was overgegaan in die van Nippon. Zijn vader en zijn oom waren in het Serajoedal voor ons gesneuveld. Zijn groot-

·.vader w.as al in dienst van de Kompenie geweest. Hij had mede- lijden me! ons. vooral me! de kinderen en bracht in het geheim lekkers voor ze mee. koekjes en vruchten en zelfs wel gebakken eieren. Nooit wilde hij er iets voor in ruif hebben. Hij haatte de Nip, die hem ranselde en was van oordeel dat zo' n .. kasat".

. grof

v.oIk niet lang zou kunnen heersen. Maar de Nippen-pro- paganda benauwde hem. 's Nachts kwam hij onze 'kamer bin- :nen.rillend van angst en opwinding. om door on8 de Nippen- leugens. te laten ontzenuwen. ·Hij schreef de astronomische aan- tallen·Aziaten op. die met Nippon vochten. Wat kon Amerika daartelien? Wij probeerden hem gerust te' stellen en spraken in

'on.t.

gebrekl<ill,Maleis .over oorlogsproductie: over grondstoHe'l.

Op,~n.nacht was hij geheel overstuur: hij moest weg naar

de

oorlog. ,Waar? Dat wist hij niet, Maar van wie weg waren gè- gaan. was nooi! iemand teruVgekomen!en' nooit w.as·bericht :\Ia~ hen; ontVangen:

Hij

1 durfde geen. af.cheicl ~an zljn moMer .(1)

te :mimen. Mijn ziJster hescho.twde . hij nu maar als zijn' moe- der en hij haar snikte' hij z'n verdriet .uit. Hef was maar ^I een jongen van twintig jaar. Hij had zich onze·heschermer' gevoeld.

Toen de hritsen getimmerd werden en ieder voL zorg was qver de toekomst, schreef hij op een pilaar:, "Njonja, njonja,' djangan takoet I Soegianto maoe toeloeng I Dames weest.riiet hang, Soe- Iilianto zal helpenY" Wat kon hij anders helpen, dan de kinde- ren wat ranzige spiegeleieren toestoppen? Als afscheid gaven we hem een Spitfirespeldje en op zijn verzoek een zakdoek ge- horduurd met de naam, die hij als Heiho droeg, Rasjid.

Radio. Ons kamp had een radio. Ik geloof dat wij het enige vrouwenkamp waren, die er een had. Ik heh het lange tijd niet geweten, daar.de radiohezitster het natuurlijk zeer geheimhield en ik hoorde niet tot haar groep. Ze heette Leni van Jan (haar achternaam wil ze niet genoemd hehben) en had in het hegin van de Japanse hezetting hericht door de radio ontvangen van haar man, die als zeeman naar Australië had kunnen komen.

Van dien dag af had ze een hartstocht voor radio. Een harts- tocht voor avonturen had ze zeker ook. want in de Tjfuapit-wijk (Bandoeng) zette ze een soort hureau op voor radio-onderdelen.

Twaalf radio's moet ze Tjihapit hehhen hinnengesmokkeld op allerlei manieren. In een kinderwagen, toen

de

wijk nog. ge- deeltelijk open was, in een hloèmstuk. Later via de riolen, ge- kleed in een dUikerspak. Ze was moeder van een stel kinderen ..

en had een zwakke gezondheid, maar heeft al die jaren haar leven geriskeerd om naar de B.B.C. te kunnen luisteren en te doen luisteren. Haar eigen' radio 'had ·ze in een leunstoel-m~t­

verschuifbare-zitting. Als er huiszoeking was, ,dán werd met grote vriendelijkheid de Nip deze stoel aangeboden: "Toean Nippon,maoe doedoek? Meneer de' Nip, wilt u plaahnemen ?"

In Novemheri 9.44 -werç\en: de Bandoengse wijken ontmimd

eO',Leni van Jan met, hai'lrlindeten op transport'lIesteld'naàr

Midden-Java. En haar .radio,. haay snoezig, "ldeil\.'

Ameri"a'a~

toe.tell~tle.? Ze Icon niet besluiten. 'ltet\achter,tel~ten ,en stopt~

~!I

·

het doodleuk ⁱⁿ haar. n1gmk;,"<Ie marteldood ',risker'end.akhet gevonden werd.i·Bijna· altijd werd':alle'bagage gevisiteerd. D.it keer blijkbaar nlel; met de' rugzak met de radio erin. op de ,rug stapte de dappere kleirie ·vrouw 'ons' kamp binnen. T mnsporten waren afschuwelijk afmattend. leni werd i;' ons.!camp dadelijk zieL: en· k g een kamer met een vriendin samen. die de mug: de en het gevaar van de .radio met haa~ deelde. Leni van JaQ

en-An 'van'Derk hebben' van Decembeh.944.tot eind Mei 1945 ons 'kamp op·de hoogte gehouden. Want 'riiet alleen dat:ze zelf luisterden. maar'eens per. week gaven'ze aan ingewijden dJ voornaamste berichten ·door. De een vèrteIdedah, dat zé van een Heiho gehoord had,.dat. Luzon gevallen was, 'een ander dat de Nip ;l:ei, dat,Japlin·z'n·voornaamsie oorlogshaven, Salt pan kwijt was. Zij.hebben de strijd in dè Ardennen, het öve ..

trekken van de grote rivieren: de strijd om DnitschIand gehoord, De dag na Holland' 8 bevrijding wist ons hele kamp. het, .dat Holland vrij;was. Toen begreep'de Nip, dat we een radio·had.

den. Een hUiszoeking bracht niets aan het 'licht .-. wat we in angst Z!ltenI Toen kwam een bekende:spion in.het kamp, in.de kamer. naast:

Leni

van Jan. De radio werd vernietigd. JIi} had

z'n' nut gedaan. De 'herovering van ,T arakan, was' hedaatstê

wat'we te weten kwamen; . , . . . . : ).

, .

.

S~HelaFi~Îres. '.' .. ," . . . .. .... '.:' .::~~'

Als }e 's' n!idits wacht. had, .dan kon het ·gebeuren;. dat. een don>

kere.gestalte 'met e~ dik pak onder mantel of· cape, langa·jè sloop:. Dan"keek.je.gauw, de àndere kant op. Dat wás een smokkelaarster, een "gedèkker", die aan de schutting vaR.itedèk

«ballib,qe,-vléchfwerk), van, Heiho • pf

.dèkI

².menàen,: voedsel'g41- kópht had) ,gè'lyqonlijk .\I:l·ruil voor kleien,' Gedèkken' was .atrent yerhoden I:I)Iiatuu~lijk:ishet altijd, gebeurd., We leden, f,on~ ger.,cl:eJalitste:maanden. en toen

er

^steeds'meer hongeroedeem J..wauk\YliÁmlin:ZQyeJen,slierven. begrepen

:w.è.

^{·dat liet 'olluiiU}

IeJ!ep, 1lÏ1llt1.Eih, ;van:onze.

dql.toren ...

_{:oilze.·mànhJkè,}~oIdér.:'"

1I1l

,

· in haar rugzak. de marteldood riskeerend.

aprak het gevleugelde woord: beter ged~Uen

dan

verrèUen.

Zelf heb ik het nooit gedaan. Ik was overtuigd, dat het me aan zenuwen en nachtrust meer zou kosten, dan dat het zoden ~an

. de dijk zou zetten voor ons grote gezin. Bovendien had ik,

mi- .

dat ik eens gedurende een nachtwacht een smokkelaarster be- geleid had, een tegenzin gekregen tegen het vernederende psst roepen tegen de Heiho-kerels, de haat en nijd van de smokke- . Jaarsters onderling. Ik constateerde ook, dat bekende gedèkkera er zeker niet beter aan toe waren, dan wij, die simpel hongèr le- den en afleiding zochten. Toch heb

ik

de zedelijke veronwaardi- ging, die sommigen aan de dag legden voor gedèkken nooit ge- deeld. Wie lef heeft, laat ze het doen; ieder ei, dat het kamp

'binnenkomt, is winst, vond ik. '

Toen mijn zusje zwaar ziek lag en de dokter bij DÛj aandronII, dat ik voor bijvoeding zou zorgen, heeft, mijn ^ZOOR een paar pond suiker voor me gesmokkeld. Hij kon dat in die tijd rustig ' overdag doen.

Er

was toen weinig toezicht ~n

in

de groentetnin werd aan het gedèk onder de ogen van de'Heiho (die er zeker voordeel bij had) suiker verhandeld.

Mijn zoon was al weggebracht toen de Nip tegen het smokkelen ging optreden en we onze eerste smokkelzaak hadden.

Het 'gerucht had ons aI' bereikt, dat in de huizen van Heiho- kereJs allerlei waarmt de kampen was gevonden: horloges, vul- pennen, kleren. Dat de Heiho' s halfdood-geranseld waren . .De gedèkstérs hadden de laatste, nachten ook geen .. contact': ~_. nen krijgen. Er heerste een stemming v,n angstille spanning~

Op een morgen liep de waterleiding helemaal niet meer. Dat , was een kwaad teken. AI. de Nip nijdig was, begon hij water en licht af te sluiten. Om ,negen tmr kwam het bevel: allen aantreden. Onze twee kamp-Nippen met hun collega's uit de hoei stonden op het trapje hlihet kantoor. Wij erbuiten, s<\men gedromd. Ze keken ons vuil

~a~·Órt.

kamphoofd, zenuwachtig begon een speech: Ja,

lu~t

ginll

'ove~

het smokkelen.

Er

wa.

vêel krang _"

lIevondé~

mt' dit kamp. Ze zouden stuk voor stuk

.

^, ,

44

"

'~·1:~ ." : . : r.'

\ ,

,

^.'