is is is.

HOOFSTUK 5

A

DIE TERSIERE FASE

DIE BATSWANA EN DIE DIFAQANE

5.1 Inleidend

Voor 1821 het die Tswana ~n relatief vreedsame bestaan as landbouers gevoer. Die sporadiese stamtwiste en veestrooptogte het geen werklike of kardinale veranderings in hul bestaanswyse teweeggebring nie. Hul ontwikkeling op krygsgebied was beperk, selfs onderontwikkeld. (Omer-cooper, 1969:93.) Behalwe Kanye, waar die Bangwetse hul tuiste gehad het, was die enigste noerrenswaardige mili tere setel, waar krygsvernuf deur die Bangwaketse beoefen is. Daaran was hulle ook die stam waarna verwys is as die "vegters" onder die Tswana, voor die aanvang van die Difaqane. ( Kyk 5 . 2. 1 . ) Ook het die Bangwaketsi tydens die Difaqane goed rekenskap van hulself gegee teen invallers en plunderaars wat die ander Tswanastamme soos blare voor die wind na willekeur rondgeslinger het. (Campbell, 1815: vol. 1, 22.)

Die uiteindelike· gevolg van Mpangazita, Matiwane en Mantatese se verwoestingstogte, suid van die vaalrivier, was dat vier stamme oor die Vaal rnoes vlug. Ter wille van voortbestaan en voedsel vir hul eie stamgenote, is die Tswanastarnme, noord van die Vaal, in plundertogte deur die vlugtelinge verrnoor, uitgedelg, van hul vee beroof, en die oorlewendes is aan die genade van die natuur se viervoetige rowers oorgelaat.

Die vier stamme wat in deinende golwe oor die Tswana, Vaal gespoel het, was: die Bahlakwana van Nkgaraganye; later bekend as die Makololo, wat vanaf die huidige onder leiding van Sebetwane gevlug het; die Maphuting

noord van die die Bafokeng, Hennernanangewing van Tshwane en Rratsebe, en die Bataung van Moletsane, wat saam met ~n Ghoyafaksie,

die Bahurutshe en Barolong feitlik tot ondergang gedwing het.

Bierdie hordes invallers het nie net Tswanastamme van eiendom en voedsel beroof nie, maar die invalle het die fissie tot die oortreffende trap tot gevolg gehad. Dit het verdere implikasie ook op politieke vlak vir die stamme-ingehou. In die volgende hoofstuk word dit duidelik dat opvolging wat volgens geordende linies deur die patrilinie geskied het, by baie stamme verdwyn het, en dat, tydens die Difaqane,nuwe linies ontstaan het. Bierdie nuwe leierskap is nie meer deur opvolging nie, maar deur krygsvernuf verwerf. Volke het verder ontstaan wanneer indiwidue en groepe geassimmileer is deur daardie leier wat die sterkste op die voorgrond getree het.

5.1.1 Genealogie van die Tswana

Om "n beeld te vonn van die starropset van die Tswana soos dit gemanifesteer het voor, tydens en na die Difaqane, word die genealogie van die Tswana ter insae aangebied. Die doel van die genealexjie is om die verwantskappe tussen die strydende groepe te illustreer, om die feit te benadruk dat die stryd in Wes-Transvaal, Noordwes-Kaap en Botswana gevoer is tussen verwante groepe. (Met uitsondering

Matabele - wat ook later geassimileerde Sotho-elemente in sy gehad het.)

van die geledere

Terloops kan hier die volgende opgemerk word ten betekenis van die woord Batswana. Die

aard na mekaar of hulle lyk na mekaar

woord Batswana

opsigte van beteken:

die Bulle of hulle wat verspreid woon. Verder beteken "Bophuthatswana" , die naam wat aan die huidige Tswanastaat gegee is, "die versamelplek waarbinne die verspreide Tswanagroepe hulself moet "verenig". Bulle moet versamel word rondan :Mmabatho (Maeder van die mense), hoofsetel van die Tswanaregeringstelsel.

-123-GENFALOGIE VAN DIE BATSWANA ,---BATSWANA

---.

I

r

--~!_]

~-~

l Ghoya Ba~olon3 Batlhaping Bafjkeng Bakwena Bahurutse. ! f

l

- --r- · -· ~ -· ·,. -· - ----·-· - · -· -· ·-· .. · -·" · ·· .. -.. ~ - ·- ···· -. r · ··----·-···--· ---·-·· --· - --. .. . . . ... . . . . -· .4~ . .. .... " . -· -· RTatlou Moamogwa seitshiro Rrktshidil Seleka ~apulana ~fifi MC?kgosi Tau Molefe T~wana ; B!ti~kwa -BAkgatl~ -- ~-= ~ '~ -"-'-131taung i

I

I ! . (Mothibi) (Phuduatswana) r wt. : :~ "' ..::. , :.::-;:. ,..::~~~~~ · ,. , Manyana Thokwane M0seltha

K'1afei-;-·

~kau

-M~Itsha'

-~abe

Jlale -/.11ubane

I

·

'

A 1

I---.

Mokotleng Tswaane

1

Bangwaketse ( Mantatese)

I

(

Potch)

t

I

Molefe Mokgalong Sedumedi Kgosi Bagatsu M~opa Mctfiinosaria Phtllane MOletswane 0 " "'

~

·

.

J

_ ..

-,

,

.

.

,

·---,

.

.

" ! .Mmanamela .Mmaaka Mrratau Mmatlhaku

~le

-~

~3~~

MJtlala Mlre-a-Phogole

5.1.2 Enkele inleidende gedagtes met betrekking tot stamonrus en stamtwiste word hier aangebied vir groter helderheid

Die skyn kan gewek word dat die stamme, wat hulself in die Maricodistrik, Taunggebied

1 Botswana. en Mafikengdistrik voor die

aanvang van die Difaqane bevind het, vreedsaam besig was met alledaagse huishoudelike sake. Dog die "p:::>litiek" van die dag het ook sy interstam spanninge veroorsaak. Spanninge rondom opvolging,

en waterregte, het sy geringe tol onder die gedurige rusies het aanleiding gegee tot stamskeurings. Hierdie skerrnutselings was egter

stamgebied, wei ding Batswana ge~is. Die skermutselings en nooi t groot of van ernstige, ontwrigtende ornvang soos die Difaqane nie.

Stamtwiste, onderlinge vetes en strooptogte op vee, wat "'n gebruiklike verskynsel onder die Tswanastarnme was, het sporadies voor 1821 plaasgevind. In vergelyking met die Difaqane, lyk die gebeure egter anders, en is die aanslae meer futiel van aard.

Opsomrnend en inleidend kan gestel word dat die Batlokwa van r1antatese totaal verdryf word, en die Batlokwa, Hlubi en Ngwane verwoesting saai onder die Swart stamrne van die OVS.

As gevolg hiervan veroorsaak die vlugtelingstarnme vanaf die suide van die Vaal op hul beurt weer pandemonium onder die sentrale Tswanastamme:

*

die Maphuting dring die Bahurutsegebied binne;

*

die Bahlakwana val die Batlhapingstamme aan;

*

die Bafokeng word deur die Batlokwa verdryf en onder Sebetwane word die Makololo gestig;

*

die Bataung val die Bahurutsestamrne en Barolongstamme aan;

*

Die Maphuting en Bataungstropers raak in "'n geveg betrokke;

*

Khunwana, hoofsetel van die Barolong, word geplunder en verv-.Des.

Ui tgehongerde Bafokeng, Maphuting en Bahlakwana ruk op na Di thakong an die Bathlaping van Mothibi op 24 Junie 1823 aan te val. Moffat kry die

-125-hulp van Griekwas om die invallers te Mzilikaze stelselmatig nader aan die Marico gebied, wat die tradisionele tuiste van domineer.

verjaag. I.aastens- beweeg om uiteindelik die hele die Tswanastarrme was, te

Enkele leiers het die toneel saam met rondtrekkende stamme of stroperbendes in Wes-Transvaal, Botswana, Noord-Kaap en Noord-Vrystaat oorheers. Hierdie leiers van stroperstarnme het op ongeorganiseerde en impulsiewe wyse gevestigde stamrne en wyke aangeval, geplunder en beroof, en die inwoners verstrooi. Karakters soos Tshwane, Moletsane, Sebetwane, Makaba, Tawana, Mokgosi en Sefunelo het "n kleiner of grater rol in die verloop van die Difaqane vertolk. Die invloed waarmee elke karakter hom in die Difaqane laat geld het, het afgehang van:

i) Die grootte en vernuf van sy volgelinge of stam;

ii) die mate van leierskap, strategiese vernuf en persoonlikheid waaroor hy as leier beskik het, en

iii) die vrees wat hy kon inboesem by die groepe en volkere wat gedanineer word.

5. 2 Tswanapersoonlikhede voor en tydens die Difaqane

5.2.1 Makaba (±1760 - ±1835) (Die Bangwaketse)

Om "n geheelbeeld van die gebeure, wat uitgeloop het op die uiteindelike fusie van die Bangwaketse met ander stamrne en fissie van ander te vorm, word teruggegryp in die geskiedenis van die stam en daarop gebou om in totaliteit die fasette van die Difaqane toe te lig.

Die Bangwaketsi, "n vertakking van die Bakwena (totem: "Kwena" krokodil) het sedert hul afsplintering van die Bakwena ontwikkel tot "n gedugte mag wat op oorloggebied hul man kon staan. Makaba I se oorgrootjie, Ngwaketse, het wet "n groepie volgelinge van kaptein Kwena

weggebreek om "n eie subgroep, steeds onder Bakwenagesag, te laat ontwikkel. In ongeveer 1750, tydens die kapteinskap van Motshodi, het Mongala totaal weggebreek om die Bangwaketse te Seoke te vestig.

(Lestrade, 1929:21.)

In 1770 het Makaba II se vader, Moleta, die kapteinskap van Mongale oorgeneern. Volgens Lestrade (1929:7 - 23) het die onrus tussen starmne tydens Moleta se regeringsfase (±1770 - ±1790) begin opvlarn, en ontwrigtende afrnetings begin aanneern. Die Bakgwatleng, wat vroeer die Seokegebied bewoon het - voor die Bangwaketse - is deur laasgenoenrles onderwerp. Die Bakgatleng onder hoofnan Tau, het in "n rusie met Mongala, Moleta se vader, betrokke geraak, sy volgelinge versamel, en onder beskutting van die nag weggetrek. Dog al die beeste en baie van die Bangwaketse se bokke is saarngedryf. (Sillery, 1952:133.) Mongala het die rowers agternagesit, en in "n geveg te Kgalong-boo-Tau is sy aanvalsmagte verslaan, hyself gevange geneem en later vermoor.

(Ellenberger, 1937:53.)

Moleta, "n gedeterrnineerde vegter, neern die kapteinskap by Mongala oor (:±" 1770.) In "n wraaktog teen die Bakgatleng is lg. totaal verslaan en verdryf. (Schapera, Vol. I, 1941:2.)

Die Bakgatleng is een van die stamme wat as gevolg van die Difaqane totaal verswelg is deur ander stamme, en nie meer as "n eie entiteit voortgeleef het nie. (Sillery, 1952:133.) Dit dien daarop gelet te word dat die rol van die Difaqane ten opsigte van die fusie en fissie in die volgende paragrawe duidelik na vore tree:

*"n Deel van die Bakgatleng het in Barolonggeledere opgegaan .

. ( fusie.)

*

"n Ander groep, wat later bekend geword het as baga-Ngologa, het hulself totaal van hul ou

die Bakgalagadi Bakgatlengherkorns losgernaak, en diep in die Kalahari te Ngologa "n tuiste gevind, met "n nuwe identiteit. (fissie.)

*Die laaste groep van Tau se mense onder Seeiso (Seyso), is deur

-127-Moleta onder verskeie Bangwaketsefamiliehoofde geplaas om in die Ngwaketsehi~rargie opgeneem te word. (fusie.) (Sillery, 1952:134.)

Naby Lobatsi, op die heuwel Pitsa, het Moleta ~n gefortifiseeerde stat ingerig om onder andere aanvalle van die Korana en Batlaping af te slaan. In ~n geveg te Phata-ya-Barwa, ~n toegangsweg tot Pitsa, is die gekambineerde Korana-Tlhapingmag met welslae verslaan. Die Korana en Bathlaping is so ~n deeglike les geleer dat hul die gerug versprei het dat die Bangwaketse soos monsters veg. (Omer-Cooper, 1969:117.)

Die status wat die Bangwaketse. as vegtersvolk opgebou het, het tot gevolg gehad dat Tirwa om hulp by Moleta aangeklop het. Tirwa se halfbroer, Boikanyo, wat as regent vir Tirwa oor ~n Bahurutshegroep opgetree het, het sy regentskap tot die argwaan van Tirwa te lank uitgerek, en later geweier om dit af te staan. Tirwa roep die hulp van Moleta in. Te Powe is Boikanyo en sy lojale ondersteuners verslaan. (Sill~ry, 1952:133.) As gevolg van weidingsregte het sporadiese stamgevegte tussen die Bangwaketse en die Ba~Nena van Motswatsela plaasgevind. Die gevolg was dat Moleta na die Maloporivier verhuis het.

(Sillerj, 1952:106.)

I.angs die Malopo (vernoem na Malope) het Makaba, seun van Moleta, in die Difaqaneverwarring wat onder stamrne geheers het, begin om vee van naburige stamme te roof. Dit was veral die Bangologa wat onder die rooftogte van Makaba moes deurloop. Toe die wereld langs die Malopo te warm begin word orrdat die Batlhaping en Barolong die rooftogte nie meer net gelate wou aanvaar nie, rnoes die Bangwaketse na Sethabatsane versit. In hierdie jare van.onrus en spanning word Molete, moontlik deur sy seun, Makaba, vergiftig. (Schapera, Vol. I, 1941:3.)

Makaba II, toe tussen 30 en 40 jaar oud, volg Molete op. Deur die starrnn2 random han aan te val, het sy soldate verder ontwikkel tot 'n goedgeoefende en voortreflike krygsmag. Hierdie krygsrrag was in staat om menige gevreesde aanvaller die hoof te bied. (Sillery, 1952:133.).

Die veldtogte wat Makaba gevoer het, was onder andere teen die Bakwena van Seitlham:3 - Makaba het met opset die vee van die Bakwena en Bangwaketse so deurmekaar laat raak, dat hy met die verskoning dat die Bakwena sy weidingsgebied betree, die Bakwena herhaaldelik aangeval en van hul vee beroof het. (Sillery, 1952:133.) Tydens een van die aanvalle is Sei tlhamo gedocx:1. Die daaropvolgende wraakaanval deur Seitlham6 se seun Maleke, was so geweldig dat Makaba swaar verliese aan mense en vee gely het. (Sillery, 1952:106.)

Makaba was verplig om "n veiliger vesting te soek. Hy verhuis toe na Kanye waar hy die bergrand met klipmure verskans. ( Schapera, Vol. I 1941:4.) vanaf Kanye is die volgende aanslae geloods (Sillery, 1952:12):

*

Jan Bloem, ondersteun deur Griekwas, Koranas en Barolong (boo Rratlou) het "n fatale strooptog, wat sy einde beteken het, teen Makaba gelocx:1s. Geen enkele Ngwaketsebees is in die tog gestroop nie, net Jan Bloem en van sy medevegters het in die aanval gesterf. ( Qner-cooper, 1969:117.)

*

Die Notwanerivier se walle was die getuie van "n bloedige geveg waarin die Bakgatla-baga Manaana, verslaan is. Kontle, Bakgatlakaptein, het, nadat die meeste van sy volgelinge nie net oor die gebied verstrooi is nie, maar ook ann en sander vee gelaat is, by Makaba om "Kapteinsvee" *l kom aansoek doen. Kontle se Bakgatla het net soos die Bakgatleng verdwyn. (Schapera, 1941: 4 12; Breutz, 1953

(b) :24.)

*1. Die gebruik was dat 'n stamhoof of kaptein van sy vee aan verarmde

stamlede in die vorm van bruikleen beskikbaar gestel het. (Coertze ~

~-, 1973:117).

-129-*

Tussen 1808 en 1818 het Makaba, net soos Moshesh en ander starnkapteins, die beskermer vir rondvlugtende groepe wat sy ~skerming

korn soek het, geword. (Sillery, 1952:107). Die rede vir hierdie groepe se verstrooiing het gele by interne starntwiste (Mosley, 1926:7) wat stamme in twee geskeur en dele daarvan oor die Westelike streke van Suid-Afrika versprei het. (fissie.)

*

Kanyeheuwel het die laaste weerstand vir Makaba gebied toe Batlhaping, Bakgatla ba Kgafela, Bakwena en Bahurutshekapteins finaal besluit het om Makaba te straf vir aanvalle deur horn op hul starmne uitgevoer. Moabi (waarskynlik 11

Mokgabi 11

) , Motara se rnatrilineere oorn,

11_rnalorne 11

, het ui t wraak teen Makaba die aanval gefnisieer. Die rede daarvoor was orrdat sy suster han deur Makaba laat verdryf het. Makaba het slegs die Barolong as geallieerdes gehad. Die aanval het onbeslis

ge~indig. Makaba het hierna na Pitsaneng (oos van Kanye) verhuis.

(Sillery, 1952:134).

*

Na vele ander aanvalle op onder andere die Bakwena, Bahurutshe en Baga-Malete, het Makaba self swaar verliese gely toe die Bakvvena op hul beurt vee van han geroof het. Letsebe van die Bakgatla ba Kgafela, se hulp is deur die Bakwena ba Mangwato ingeroep om hul behulpsaarn te wees in hierdie strafekspedisie. As beloning vir hul deelnarne sou hul van die Bakwena grondgebied ontvang. (Sillery, 1952:134.)

*

Campbell (Second Journey, Vol. 1 310) verhaal dat Makaba se seun, Tshosa, in opstand teen sy pa se gesag gekorn het, ~n rebellie van stapel gestuur het, maar in die proses self met 'n klornpie volgelinge rnoes vlug. In April 1822 rnoes Tshosa onverrigtersake terugkeer van Mothibi, die Bathalping te Kururnan, waar hy steun vir ~n aanval teen Makabe gesoek het. Tshosa het wel hulp van die Barolong ontvang, en 'n strooptog teen Bangwaketseveeposte uitgevoer. Feitlik al die vee· is, nadat die veewagters verrnoor is, geroof. Makab3. se daaropvolgende strafekspedisie het Tshosa te Setlagole ingehaal. In sy vlug is Tshosa met 'n spies deurboor.

*

In April 1823 het "n groep, bekend as . die "Ma.ntatese" Makaba aangeval. Makaba het sy Bangwaketse slaggereed gekry, en met "n verrassingsaanval hierdie invallers (wat nie Mantatese se Batlokwa was nie, maar Sebetwane se Makololo) totaal verdryf. Baie van die invallers is in Bangwaketse-omsingelingsbewegings gedood. (Sillery, 1952:134.) Na die slag van Dithakong, 24 Junie 1823, het Sebetwane en sy Makololo teruggekeer na die man, Makaba, wat die Makololo enkele maande vantevore met sukses aangeval het. In die slag is Makaba gedood. (Sillery, 1952:31). Die Bakwena, jarelange opponent van die Bangwaketse, het die Makololo gehelp om die Bangwaketse te verslaan. Makaba se eie seun, Sebego, het tydens die slag verraad gepleeg deur sy reginent te onttrek van die slag en sodoende geen hulp en steun aan sy pate bied nie. (Sillery, 1952:107). Die Bangwaketse is deur die Makololo verslaan, en "n einde het gekom aan die grootste vegter wat Tswanageledere nog opgelewer het. (Sillery, 1952:134.)

Makaba se ambivalente bydrae tot die Difaqane kan in drie kategorie~

verdeel word:

sy aanvalle, verwoesting en rooftogte op naburige starrme;

die herberg en beskutting wat aan groepe gebied is, wat daaLVoor gevra het;

die terugslaan van stroperrragte (die Makololo) wat van elders die westelike streke van Suid-Afrika binnegeval het.

5.2.2 Mothibi (± 1772- 1843)

Uit die kapteinshut van Molegabangwe van die Batlhaping Phuduatswana, is Mothibi in ongeveer 1772 gebore. (Lichtenstein, vol. II, 393).

baga 1928:

Mothibi was bevoorreg om in Maart 1812 die Phuduatswanabewind by sy vader Molegabangwe oor te neem wat stabiliteit in "n tyd van onrus vir die Batlhaping gebring het. Hy het eenheid gebring onder "n erg verdeelde volk, en" ... to have been a superior man, distinguished as a statesman as well as a warrior" (Lichtenstein, 1928:291).

-131-MolegabangvJe het Griekwa- en Korana-aanslae teen die Batlhaping afgeweer, en sodoende het sy stam die vrees vir genoerrrle groep:= te bowe gekan. 'n Groot stat is te Dithakong (

±

80 krn~ noordwes van Kururra.n) aangele, vanwaar strooptogte op naburige

(Language, 1942:125.)

stamme uitgevoer is.

Teen hierdie agtergrond is Mothibi se regeringstyd verder ook gekenmerk deur woelinge wat uit die Difaqane gespruit het.

Die Batlhaping het voortgegaan om naburige stamne se veetroppe aan te val by wyse van strooptogte. Language (1942:125) verklaar: "On honderde ~Jle selfs deur dele van die Kalahari af te le, was vir han en sy regimente geen swarigheid nie." Campbell (1815:217-218) beweer dat Mothibi ook selfs strooptogte teen die Ovambo van Suidwes-Afrika met sukses onderneem het. Ook die Bangwaketse en Bakwena is in gedurige aanvalle van hul beeste beroof.

Die jaar 1823 kan as die krisisjaar in die Batlhapinggeskiedenis bestempel word. Berigte dat die Batlhakwana, Bafokeng, Maphuting en Bataung die gebied ten noorde en weste van die Batlhaping in chaos dompel, bereik Dithakong. Moffat (1842:74) beskryf die gerugte van die oprukkende hordes soos volg:

"It was reported that a strange people, fierce and many, were slowly but steadily advancing from the eastward, eating up all the tribes with which they came in contact."

Die Barolong boo Rratshidi word deur die Bataung en Moletsane aangeval, en Tawana moes vlug voor die Bataunghordes wat sy gebied verswelg. Hulle vlug suidwaarts om skuiling by Moshete van die Rratlouseksie te soek.

Volgens alle aanduidings uit ooggetuieverslae van Moffat, Thompson en Melvill, kan die volgende redelik noukeurige rekonstruksie van die slag van Dithakong gemaak word. Dit is egter noodsaaklik om eers die

voorspel tot die slag onder o~ te neern sodat die rol van vrees, wat deur die bostelegraaf tot .,. n klimaks aangepor is, in konteks gesien word.

Nadat Moffat teruggedraai· het van "n tCXJ na Makaba, die Bangwaketse-kaptein te Kanye, het hy begin om voorbereidings te tref om die dreigende gevaar van die "Mantatee" (Moffat se dagboek: 15 24:5:1823) die hoof te bied. Die berigte dat sy sendingstasie en die Batlhaping bedreig word, is ontvang toe hy ongeveer 50 km. van Kuruman op sy tCXJ was. Sy dagboekinskrywing van 1 Junie 1823 gee ook "n aanduiding van die ernstige lig waarin hy die berigte gesien het:

" (I) feel extremely anxious to get hane, but cannot see it to be a duty to travel on a Sabbath, without it to be a case of urgent necessity."

Vier dae na sy terugkeer by Kuruman, het hy han na Griekwastad gehaas om hulp van die Griekwas te probeer verkry in "n poging om die aanrollende en onafwendbare geweldstroan te stuit. Vergesel van George Thompson, reisiger-avonturier, arriveer hul die lle terug op Kuruman vanaf Griekwastad, met die nuus dat Andries Waterboer, die Griekwaleier berede Griekwaskutters sal stuur v1r beskerming teen die Difaqanegevaar. (Moffat: Dagboek- 11 Junie 1823.)

Om die verdediging van Dithakong en Kuruman te bespreek, is "n "Pitso" of stamvergadering deur Mothibi bele. Hierdie vergadering beskryf Thompson (1827:100) baie treffend:

Aan die een kant van "n groot plein in Dithakong het die soldate in styfgepakte rye stelling ingeneern, soos wat hulle arriveer het - hul skildvelle, waaragter sewe tot agt spiese gerangskik is4 voor hulle gehou. Met "n oop spa.sie voor tussen·

hulle gelaat, het die ou mans, vroue en kinders teenoor die soldate gaan sit. In hierdie oopgelate spasie het die stamraad, bevoorregtes en die mans w-at reeds "n vyand gedurende "n geveg gedood het, begin dans om hul dapperheid ·

-133-in die aangesig van die vyand te toon.

Met "n diep sug-kreun is Mothibi deur die sol date begroet toe hy "n spies agter sy skildvel uitruk en in "n noord-westelike rigting dui. Hierdie gebaar was "n sirnboliese oorlogsverklaring teen die oprukkende vyand.

"Mothibi capared into the arena in a white chemise, fastened in a huge frill round his neck and barely covering him to his middle. The garment billowed as he danced, and Moffat recognized it as one of Mary"s creations which she had vainly tried to persuade the young worran to wear." (Thompson, 1827:129.)

Hierna het Mothibi aan die versamelde Batlhaping die omvang van die naderende gevaar verduidelik. Hy het bygevoeg dat Moffat reeds hulp in die vorm van die berede Griekwas ontbied het. (Thompson, 1827:100.)

Die volgende tien dae het die spanning in intensiteit toegeneem. Gerugte en berigte van die aankornende "Mantatee" het die dun vernislagie van dapperheid wat die pitso (stamvergadering) oor die bevreesde Batlhapingharte geverf het, laat kraak, en vrees het dapperheid soos skilfers laat afdop. Ten einde raad het Moffat sy perd opgesaal om Griekwastad toe te ry om weer eens te bepaal of die aangebode Griekwahulp nie al op pad is nie. Slegs "n halwe dagreis vanaf Kuruman by die "Maquareen"-rivier (Thompson, 1827:111) is die eerste voorhoede van die Griekwahulp raakgeloop. By "n uitgespande wa het Moffat vir "n ene Arend ( "n droster-slaaf) raakgeloop, wat ook die hulp van sy "assorted group of Hottentot and Bechuana, all now fearful of the advancing black horde of the "M.::l.ntatee" " aangebied het.

(Northcott, 1961:98.)

Terug by Kururran was die toneel wat hul begroet het, een van totale wanorde, gebore uit vrees. Die hele Bathlapingstat was aan die ontruim. Die stamvee is ingejaag vanaf die veeposte; waardevolle huishoudelike

artikels is begrawe; graan wat in kleipotte geberg is, is versteek en kort-kort is die geroep "M3.ntatees! Manta tees!" gehoor. Selfs-Moffat en sy assitent Hamilton se waens was gepak vir ~n vinnige uittog.

Om die poslsle van die vyandelike mag te bepaal, het Thompson op 19 Junie hul tegemoet gery. Vergesel van die droster-slaaf, Arend, het hulle vanaf "n hoogte op die walle van die "Iattahoo"-rivier die eerste blik op die vyand gewerp. En daar sien hulle "an inmense black mass in the valley below us, pushing on towards the river" (Thompson, 1827:123).

Hierdie versamelde massa mense was Thompson se eerste kennismaking met die Maphuting van Nkgaraganye wat deel gevorm het van die oprukkende buiters se voorhoede. Bulle was "a mixture of army and popular multitude with their shields and spears covering the moving horde of women, children and cattle" (Thompson, 1829:123).

Met Mothibi se vingers op Thompson se o~, kragtens die tradisie "jou oe is my

oe

II f Om die korrektheid Van die berig te bevestig f is die Omvang

van die gevaar en die omvang van die vyand se getalle aan die reeds bevreesde Mothibi en sy kgotla of raad oorgedra. Die hele nag van 20 Junie het aktiwiteite bestaan uit die onordelike ontruiming van Dithakong. Die reeds stofgetrapte wintersvoetpaadjies is deur die kloutjies van pakosse tot poeier gestuif. Teen agtuur op 21 Junie is die vroue en kinders die stat uitgeneem om in "n westelike rigting, agter die vee en oorlaaide pakosse aan te vlug. Voordat die Skotse sendelinge tot vlug kon oorgaan, daag twee Griekwaruiters op om die aantog van die res van die komrrando aan te kondig.

Die volgende dag daag nege en negentig berede Griekwas, onder aanvoering van Andries Water boer, by Kuruman op om die sendel inge en die Batlhaping by te staan in die uur van hul grootste nood.

Ter wille van grater duidelikheid te.r"l opsigte van die term "Manta tee" word die verhaal onderbreek, sodat die Difaqanehordes, en hul posisie

-135-in die aanval op Dithakong geidentifiseer kan word.

Teen 23 Junie 1821 het drie onafhanklike groepe stropers die omgewing van Dithakong genader. (Oner-cooper, 1969: 95 - 96.) Die eerste groep was die Barolong boo Rratlou van Kgosi en die verwante boo Rratshidi van Tawana, wat ui t hul tuiste, Khunwana verdryf is deur die .Maphuting van Tshwane. Kgosi wat, volgens Molerna (1966:12), dapper weerstand gebied het, het saarn met honderde Rratlou-Barolong orngekom.

Die eerste groep was die Maphuting van Tshwane wat in hul aantog na Dithakong eerstens die Barolong boo Rratlou van Kgosi en hul verwante, die boo Rratshidi van Tawana, (wat kart tevore skuiling by Kgosi gesoek het) na ~n verwoede geveg uit Khunwana verdryf het. Tydens die slag het Kgosi en honderde Barolongkrygers gesneuwel. (Molema, 1966:12.) Tshwane se uitgehongerde Maphuting het Khunwana van a11e voedse1 gestroop, waarna die stat deur v1amme tot as vernietig is. Die Baro1ongvee is aan die Maphuting afgestaan. Hierna is Manokeng, nag ~n Barolongstat platge1oop, en tot as en puin verbrand.

Die tweede groep stropers was die Bataung van Moletsane. Dit kan met rede1ike sekerheid aanvaar word dat die Mako1olo van Sebetwane (toe nag die Bafokeng) ook onder hierdie groep geressorteer het, omdat hu11e na die slag steeds bymekaar was en gesarnent1ik aan strooptogte dee1geneern het. (Omer-Cooper, 1969:96.)

~ n Derde groep stropers onder lei ding van Ngaraganye, was die uitgehongerde Bah1akwana, wat eweneens Dithakong met die oog op moontlike voedsel, huisvesting en beskutting genader het. Die totale vyande1ike mag - ingeslote kinders, vroue en nie-vegtende mans, het volgens Moffat (1842:76 - 77) 40 000 gete1.

Moffat verhaal in sy dagboek (1842:354) dat hy op 25 Junie die eerste keer vanaf ~n heuwelkruin ~n blik gekry het op die "irrrrnense black surface." Toe die aanrollende swart rnassas die twee "ongewapende" mans (Moffat en Waterboer) sien, het ~n paar van hulle op hul afgestorrn,

rraar "Moffat se nonga1ante houding was be1oon, orrdat die mans terugbeweeg het in die massa" (Northcott, 1961:100.) Hierdie optrede van die vyand het Moffat se voornerne versterk om eerder te onderhande1 as om te veg, daarom het hy, vo1gens sy dagboek, te perd nader gery, en die laaste honderd tre~ nader gestap. Hy het toe gevra dat twee of drie onderhande1aars uit die "M:intatee"-geledere hul te woord moes staan. In antwoord op sy versoek, is hy en Waterboer met ~ n krygsgeroep en ~ n gek1etter van spiese begroet, volgens die inskrywing in Moffat se dagboek op 25 Junie 1823.

Op 26 Junie het Moffat weer eens vrugteloos ger;::oog om met die Difaqane-aanvoerders te onderhandel. Toe hul op ~n afstand van 50 tre~ gekorn het, het die Swart krygers hul regter- en 1 inkerflanke ui tgestoot om die berede verdedigers te amsingel. Moffat en die Griekwas het "wisely retreated a few yards and again drew up" (Moffat, 1842: 26.6.1832.)

Om die rnassa af te keer van rnoontlik die Ma.ko1o1o en B3.taung, is die

eerste skoot deur Waterboer gevuur. Nadat hy ~n aanstormende man platgeskiet het, het die Griekwas in die horde losgetrek. Waar een swarte in die geledere gesneuwel het, is sy plek dadelik deur ~n ander ingeneern. Deur oor en op hul gesneuwelde rrakkers te tree, het die Difaqanehordes met die grootste moed die Griekwas tree vir tree teruggedwing.

Die Griekwas volg hierna ~ n nuwe strategie. Hul lok die krygsrranne weg van die hoofgroep af, en maai dan onder hulle. Dog die S\vartes het tog daarin geslaag om Dithakong binne te vlug waar die stat reeds beset is deur die Maphuting van Tshwane.

Die situasie wat nou ontstaan het tussen die rna1ende mense- en dieremassa, die stof wat ten hemele opstuif, en die kruitdampe (Northcott, 1961:101) was dat die Mako1o1o-Bataungfaksie tussen die geweervuur van die Griekwas, die spieslerrme van die Bahlakwana ( wat ook probeer het om hul dee1 van die bui t te kry) en die Maphuting van

-137-Tshwane, Dithakong met alle geweld wou behou.

Die resultaat was dat Ngaraganye en die Bahlakwana verslaan is. (Ngaraganye is in die slag gedood.) (Thompson, 1969:398.) Die Maphuting

is dieper die stat ingedryf met die Makololo kort op hul hakke. Om te

verhoed dat die Griekwas met hul dodelike geweervuur en vinnige perde hul die stat in agtervolg, steek die Makololo die hutte agter hulle aan

die brand om op die wyse /n skerrn tussen hulle en die koe~ls te vorrn.

Op watter stadium van die gevegte Tshwane ook gedood is, is nie

duidelik nie, dog na die geveg is daar, volgens Thompson (1969:398)

ongeveer 500 dooies op die slagveld agtergelaat.

In die daaropvolgende oplaaiende geweld van die Difaqane het die

Bafokeng van Sebetwane die Boo Mariba Rolong, te Setlagole

(nCXJrd-noordoos van Dithakong) aangeval. Hierdie aanval is opgevolg deur / n aanval van die Maphuting wat deur Tshwane aangevoer is. Dus moes die Boo Mariba hul gebied ontruirn en vlug.

Die Batlhaping, wat tydens die werklike geveg lafhartig, ver op die agtergrond gebly het, het, toe die vyand in aller yl op die vlug geslaan het, op die vroue, kinders en ou rnense toegesak en begin

docdrraak. Om omarnente van ams en bene af te haal, is die l yke geskend

en gewondes op gruwelike wyse gedood. (Moffat, 1842: 75 103.) Stow

(1910:479) verklaar:

"A wanan was holding out her anns to one of these ruffians,

in order that the bracelets might be taken off, but not being.

able to effect his purpose quickly, the savage cut off both her ams with a battle-axe and then dispatched her."

Die sendeling Moffat en die Blankes Melvill en Thompson, wat die slag beleef het, het aan Stow (1910: 480 - 483) verklaar dat die invallers so uitgeteer en hanger was dat: "Some were found literally feasting on the dead bodies of their canpanions" Die rede vir hierdie toestand van hanger wat geheers het, is as gevolg van die feit dat die plunderaars in lang, ui tgerekte groepe op statte toegeslaan het. Wanneer die soldate en sterker vroue, wat die voorhoede van die stropers uitgerraak het, klaar geplunder het, het die "saamtrekkers", swakkes, gewondes, oues en kinders en les bes, ook slawe, eers geleentheid gekry om te aas van die karige oorblyfsels van die plunderfees. (Stow, 1910: 482- 3.)

Mothibi het, nadat Moffat die lafhartige skending van die gewondes en die lyke en onnodige verdelging van vroue en kinders stopgesit het, die Batlhakwana, wat nou leierloos was, na die dood van Tshwane, tot by die Vaalrivier verjaag. Die Maphuting het noordoos versit om hul strooptogte onder die Batswana voort te sit.

Die Makololo van Sebetwane het tot ongeveer 1831 die noordelike Tswanastamme bly lastig val, totdat hulle noordwaarts die Zambezivallei ingetrek het.

Die Batlhaping is na die slag van Dithakong vir etlike jare

stelselmatig deur die Koranas en Boesrna.ns aangeval, beroof en verder verarm. Dus het hongersnood ingetree totdat die Batlhaping daarin kon slaag om die Koranas in 'n hinderlaag te lok, om weer op die wyse vee in die hande te kry.

Die gevolge van die Difaqane op die Batlhaping kan opsommend gestel word:

39-a) Na 1828 het die stam begin verbrokkel;

b) stamkornponente het oor die vaalrivier verdwyn, en nooit weer te voorskyn getree nie;

c) Dithakong is verlaat, dus konsolidasiesentrum ontruirn, en die

is die starneeru1eid en starnstruktuur is onbeskermd gelaat.

Mothibi self het ham, met 'n klein aantal volgelinge onder Adam Kok te Philippolis gevestig. Omdat Mothibi die Batlhapinggebied verlaat het, is die opvolgreg horn ontneern, en aan sy halfbroer, Molale, se afstarrul'elinge gegee. Molale se seun, Mankurwane, het later ( + 1869) die kapteinskap beklee. So het opvolging wat vanuit 'n tradisionele opvolglinie geskied het, oorgegaan na 'n ander lyn omdat die opvolglyn as gevolg van die Difaqane versteur of vernietig is.

5.2.3 Rratsebe en Tshwane van die Maphuting (1780 - 1823)

11 _{where the army of Ratsebe passed the grass ceased to grow,} (Ellenberger & Macgregor, 1969:36).

II

Rratsebe (Vader-ore) en Tshwane, sy oan, het die grootste invloed op die verloop van die Difaqane, veral onder die starnrre van Wes-Transvaal gehad. Die Maphuting, wat onder hul leiding aanvalle geloods het, het vanaf die Vaalrivier tot by die Marico- en Moloporiviere hul invloed laat geld, en die Difaqanesternpel van verwoesting nagelaat.

(Ellenberger & Macgregor, 1969:35.)

Die Maphuting, 'n splytinggroep van die Bakgatla, het na ornswerwinge hulself in die Heidelbergdistrik onder die Bafokeng gevestig. Na verloop van tyd is die leiersposisie van die Bafokeng oorgeneern deur die Maphuting en wel deur Mathula- Tshipi (Bewerker van yster.) · Van ham af het die genealogiese register min of rneer soos volg daar uitgesien:

+

6

_Bamangwoto KALAHARI

e

·

L:

'

~pf. Mapela ;~f'"J · 6 ; ,.. 0 j~. Bakgot l oi ,..,

B~urut

!

,, . .

_

) . ,o..,: ' • / ~0 J ~ "'-~~ I'\ )' \... ' .Z..; 0 Bokwe n o bo ~a Setshele \ Bapedi . ~ \ _ ,.. " :;.*> \ • ' I \. l\., (\ ( __. f ,,, r 0" · 1t , 0 0

""

f1

Mmatlhaku

J

r \ ~ ,p f'>.. Bokwena ba ga $ ., D Mmatau -c ,,,.,, v ~l:::J.~ ~ :::: 6 ~ 1\ -::;:: GJ Tswenyane

~

-o-. IKaiipi)dX . ~-Bangwakets 1 M~SEGA WBoh~rutshe ~ . ~ · a'X: lKad1tshwene ~ ~f~on,;, ~ !...n~ ahurutshe bo go ~

:;;6;:-@

MAFIKENG Mokgatla ~~-Rromonamelo /

'\

l

/

~fl

G t.

J

?

eMIDDELBURG MAGALt£ 5

,-l,-1 / ..r-..rJ \. . 'l \.J Borolong 1 b~ ~~ Rratshidi ba go Tawona 6 Barolong boo ~ Rropulano '· SETLAGOLE ,.; • :fr~arolonq ba go Motloko ("Kgosi"lf Tshwone afweslg op veeroof Kh .. "' ·0 Mophuting bo go \ , unwono ' 1 o 0 . T h 1

j

Bora long ba go L'l. ... ~ · oss1erond . s wane

-I

Motlhobe ~Q/~ ~~· ~ ___..yr 1\i'rr ~ / ~ r / e&5'·-( h PARYS ~ """'~ 1 Borolong boo Seleko/ . '\ v~&(;'p ,'I,, ~

-}

1(/

bo go Sefunelo \ ~ .:~ ... ~

/f

~eMAKWASSIE \,~I X /,"'Batoung ' ~ ~ ..::: 6-Botaung bo go -g, ... ,I'\' Moletsone _£.-%~ ~-!'... Bomolebedl bo qo l.iiJ Rratsosona Boflokwo bo go Montotese ~ Sefoto d. Botlokwa van Montotese ~erdryf ~ deur 1e Bafokeng bo Mare _r ~ bo go Sebetwone ~~

e

Yalwab~golo

BUTHE ) Kurutle!e _e:.

3

/)

0 ·e( ;__ I /~ """ '(' ModdmN' 0 ~ __; ~ \ \,

~

"-Q

Mabalela

~

e

_{'Q

Senyoteng CJ Thaba Nchu ~~A

\,.

~

/

R~~\

/Thtg~a~:~\

!

j

$-> I

~~

'V · >

~-P e k o

\

.

,../~

~~

-~f\\

l

~

r-·

1 \ "-':.-) f) . -" ' ' .::-<!"'( ' L, _ .;;.... ~

-,

)

,

]._,

~-~ t~ : · r -i '.! '~ \\.':::::::: ~ --..,...r ,-.J ~ /'-. (' " ' ,.?\_____.,. _ /} -} ~ '· · -,/

'!

~ TSHW ANE (Maphuting

fj Sg.vckeisi B c m c n(Jwato •

_.r-;:~t\

~pela . ((pl.) 0 / ') \,--< , ~ _.; .... k. ~ ' 1 ~ _-\ .

tJ

Bokwena b o !JO Setshefe ( .J~ 3ap e di

4

~

·

i· \. :. ( \ Bokgatlo( ~"'· )

~

-~

)

·

~

~\

d

Mmotlhaku % .r

~~-Bohurut ' 1\ BokwO 1!

~-:

.

fl..

fj

-0 _,... 0 M no ba go i:: ' " • 0 J motau • <,;•--B / 1\Tsweny ''e> 6 --8 h -c

~-"-,_

ongwoketsi

IKolipiJ~

one ,'< D R-.. okweno bo :g

~

Phitsone

~OSEGA

~Bohurutshe

(;--'\;; . rom)onomela go a

~6

'

•

A

Bah 'Kaditshwene

't

KALAHARI :•''tJ•,,, ,o r ' .. ~ 'J\ ~ ,/

j

Bcrolong b-...@ MAFIKENG Mu . rouktshe bo QfJ

~

R oo ,~ QOtlo ratshidl bo ' -'\ « f t::r -go T awano

e

Bo ' "' •

~

G SETLAGOLE Rrolong boo . A G A I I [ 5 !3 £ • ropUlono ,

~

,

0-·-·---b ' j ' o go Motloko (~K ~osi")J \ ·"' 8 \ . \:: arolong bo go,,;_, ~ Motlhobe ; j·}"'Dosslerond Mophul i nq bo qo "' ______

:f.l~jyr'~

~Tshwon]

\. \ ' en

,t

0 ERMELO Borolon b ow·-' ·••'' J bo g 00 Seleko PARYS , •' " ' go Sefunelo \" \ 1> fl)'.-/

"v--<

,,•

•'

~

~oMAKWASSIE

,•''• VEGKOP

~"tj',

. '

--.rvJ

____ ---.

~

. -'s ';.__

~

'

--\~

·

~

'"' • / otoung . o p

,,

~v

·

p4

~

f>i

~-a-Batoung

bo

~

-"

tit

Bomolebedl b

-~

lET RETIEF ,;, · \ i ' ' u 1 go . , . R t a go

~

; . , o ., "-'

~o

etsone

.

~

ro sosono .--"i .• '' I <-;_ . .,__ !'·

.•~

I

< · ··----.'-o ' ' · .

)

-

~-..

~

. ""'• , , '-,

PoM'I~-{. /'

~

-;' , ) UTRECHT

~

!

~

f !

~

••

?~

9

>

C ' .,

·~

. ---\ , _ _,.., -,_ 1-, •-c "-\ \ < Q VRYHEID /..

.

,

_

'

-\

"\,.

·~

) ..., .'

,,

'

-'

~

' ' '

.

' " . ,

-~

~

~r·

v--J' / !

~

~

--~

r -sattokwa b

z

1\ ... _ GU , -• • ' 0 no -; , • . ,

~.

·o ' Mont t 1f ' . · 1

·o

'' ' a ese '

~

• • i' I '. Bofokeo n '" , . ',

~

Seta! a

\I

-\

'·

.

~

NomJomo 7 4-"" e MlDDELBURG j . • • • • -. .t or • • t ' .\ ' w.·

"

·

"

'''

'

.

,

' tl

..,a go S c h-t •

~

~

'"• s

~~

-'"

_,

-~

""..,o

'

'r

·

.

, ' -• wane ,

~

~~

'-·o_,

~Jo.-q-~/

. " I

~

J

.

,

,

./

·

·

.

.

~

Kuru.tiele Yolwabogo l o..L/3, • "'"-';,;_, "";; , . C ~~ , t

..?-_r---~

UTHA '""• Va,,

,

.

'

Jre

~

r:::-suTL'E • ---"' ·

~·

r

. · · -...-. Thobo G;l Q Mobolelo \_. '<-L

-~

"-"'--" R ' '''"'"'

~

Nchu Senyoteng <Q

~

I 0,

V'

'

~

r<(__

l.

FfF-~

C,

-~

\ / Thobo

Bo~o

\.."' j

~

-t-1,

fr'~

~

\> '

£

Peko

0t

I) 1

g:_

\ ~

/Ill

;;"·

~

_,-/'"'

£ , , f\

Jl

I

,

-r

, ...--·--<·:\ ' _.

-!/}

~

~

~

)~~

/~~'

'

.

·

-/ / -~· r \ . .A / ₍ /

/

i . ? // / --{> TSHWANE

/

Motswane I (1930)

___ r __

----:

Maketela ( Vl ug na Ba taung) KHOASE (1750) I Motlaoli (1765) Motswane II Tshwane (1780) Kekesi1 (Rratsebe) (1800)

(Ellenberger & Macgregor, 1969:351.)

Motswane I se twee seuns het na sy dood oor opvolging in konfrontasie met rnekaar gekorn. Die rneer populere, jonger Khoase, het sy ouer broer, Moketela, verdryf tot by die Bataung, waar hy onder hul beskerrning geneern is. Khoase het die Bataung aangeval en oorwin. Die resul taat van hierdie burgeroorlog was dat die jonger seun die opvolglinie van die Maphuting op sy huis gevestig gekry het. (Ellenberger & Macgregor,

1969:35.)

Ongeveer in 1821, nadat die Batlokwastam deur die Hlubi van Mpangazita uit Sefata verdryf is, het ook die rirnpelinge van die Difaqanegolwe oor die Maphuting gespoel. Die eerste golwe wat die Maphuting bereik het, was leierlose, starnlose en verarmde groepe wat deur die verwoestingswerk van Mantatese, Mpangazita en Matiwane

stamgebied in die Vrystaat verdryf is, en hulself by aangesluit het.

uit hul Rratsebe

Die volgende golf, die keer in die vorrn van geweld, het die Maphuting heelternal oorspoel. Die Bamo1ebedi van Rratsosana het aan die Vrystaatkant van die Vaalri vier, tussen Frankfort en Vrede, gewoon. Hul bure was die Bafokeng en die Basia - respektiewelik wes en oos van die

Bamolibede. Rratsosana is deur die Ngwane van Matiwane aangeval. Die

feit dat die Bamolebedi (net soos al die Tswanastamme) verspreid in k1einer farnilie-eenhede gewoon het, het tot gevolg gehad dat s1egs geringe verlies aan rnenselewens en vee gely is. Rratsosana het sy

-141-volgelinge bymekaar gemaak, hul vee versarnel, graanputte leeggeskep en in /n noord-westelike rigting die Vaalrivier genader. By die sameloop van die Waterval- en Vaalriviere het die Bamolebedi oor die Vaalrivier getrek om in /n vloedgolf die Maphuting te oorspoel. (Ellenberger & Macgregor, 1969:36.)

Dit kan met sekerheid aanvaar word dat, tydens die Bamolebedi-inval, baie van die Maphutingkrygers afwesig was van Heidelberg (hul tuiste). Daarom dat die Maphuting so relatief maklik oorval kon word. Tshwane, Rratsebe se oan, het /n lang vete met die Bataung van Mophethe gehad. Di t was op een van die "Bataung-ekspedisies" dat die Phuting-krygers afwesig was tydens die inval, en kon dus nie hul deel tot die verdediging bydra nie. (Ellenberger & Macgregor, 1969:36.)

Ter wille van /n geheelbeeld, om die agtergrond ten opsigte van die Maphuting - Bataungvete in perspektief te sien, moet vir /n enkele kort terugblik stilgestaan word. Die vete het sy oorsprong gehad by Tshwane wat Mophethe (kaptein van die Bataung) en twee volgelinge gevange geneem het na /n besoek wat hul by sy kraal afgele het. Tshwane het met /n groep soldate vertrek om wraaklustig /n rooftog op die Bataung te maak. (Ellenberger & Macgregor, 1969:36.)

Een van Mophete se volgelinge het daarin geslaag om te ontsnap en /n tydige waarskuwing tot Moletsane, Mophethe se seun, te rig. Moletsane het gewag tot sy vader vrygelaat is voordat hy weerwraak op die Maphuting geneem het. In die nagtelike wraakaanval is /n groot slagting gelewer:

" ... the Bataung plied their weapons till their ams swelled and they could strike no more. Five hundred and seventy Maphuting were left ... " (Ellenberger & Macgregor, 1969:36). ·

Keer ons nou terug na die verhaal, sien ons dat, na die aanval deur die Bamolebedi, waarin Motswane II ook orrgekom het, het die Maphuting in /n westelike rigting getrek om die Barnolebedi-krygers wat Tshwane vergesel

het, in te haal. Tshwane was op sy terugtog, van die Bataung met vee

wat hy geroof het, toe hy die boodskap van die verwoesting ontvang het.

Nadat die twee groepe, dit wil se die groep wat Tshwane vergesel het,

en die vlugtende Maphuting, verenig het, is die Bataungstat in "n

verwoestingsaanval oorweldig. Die Bataung wat nie so gou weer "n aanval

na die veerooftog verwag het nie, is onverhoeds betrap. Mophethe, sy

seun Moletsane, en hul veggeneraal , Mokgare, het "n paging aangewend om

die verskrikte en verwarde Bataung tot "n teenaanval aan te spoor, maar

die geweld waarmee die Maphuting aangeval het, het die paniek verhoog

en enige teenaanvalle onmoontlik gemaak.

Die Maphuthing het, na die aanval op die Bataung "n

noord-noordwestelike trekrigting ingeslaan wat hulle met die Bahurutshe van die Maricodistrik in botsing laat kom. (Omer-Cooper, 1969:94.)

vanaf Marico was die volgende slagoffers in hul tog na die suide, die Bangwaketse. Hierna is die Barolong boo Rratlou en Barolong boo

Rratshidi aangeval en verdryf. (Omer-Cooper, 1969:94.)

Die volgende veldslag, naarnlik die slag van Dithakong, was die begin van die einde vir die Maphuting. (Kyk 5.2.2)

Die Maphuting het op 25 Junie 1823 Dithakong binnegetrek met die doel om voedsel by wyse van plundering te verkry. Die karige hoeveelheid wat deur die Batlhaping na hul haastige ontruiming nagelaat is, was nie genoeg om die Maphuting te voed nie.

Op 26 Junie is die, Makololo van Sebetwane buite Di thakong aangeval deur

nege en negentig berede Griekwasoldate onder leiding van Andries Waterboer, Adam Kok en twee Blankes te wete Thompson en Melvill. (Stow,

1910:48.) Saam met die Griekwa het ongeveer 400 Bat1hapingso1date die

letterlike _agterhoede gedek, sander om aan die aanval deel te neern.

(Omer-Cooper, 1969:95.)

-143-Die Makololo het die stat binnegevlug om skuiling teen die ve1~stende

voorlaaierkoe~ls te soek. Die Maphuting, wat Dithakong reeds beset het,

het dit as ~n aanval teen hulle gesien en sterk weerstand gebied. Die

Makololo het met die gevaar van agter, wat die stat toe reeds binnegedring het, so verwoed begin veg, dat die Maphuting bes rnoes gee, omdraai en voor beide die Makololo en die Griekwas uitvlug. (Molema, 1966:13.)

Tydens die slag het hulle hul kaptein, Tshwane, verloor en daarna het hul voortbestaan ~n afdraende pad gevolg wat op die een slagting na die ander uitgeloop het. (Stow, 1910:477.) Na die dood van Tshwane het Rratsebe beheer oor die Maphuting geneem en reg oos gevlug.

(Omer-Cooper, 1969:96.)

Omdat hul geledere uitgedun was het hul die Barolong boo Seleka vaD Sefunelo vermy en noord van Klerksdorp verbygetrek totdat hulle in Dassierand, wes van Potchefstroom, vir ~n tydperk gebly het.

Hanger, uitputting en gebrek aan die ncdige lewensrniddele het hul gedwing om, ten spyte van hul tekort aan rnannekrag ~ n nagaanval te loads op die Batlokwastarn (Batlokwa ba Tswaane) wat hul te Potchefstroom en omgewing gevestig het. *l

Omer-cooper verklaar (1969:96) dat die Maphuting en die Bahlakwana saarn vanaf Dithakong in ~n oostelike rigting gevlug het. Na ~n ruk het probleme ontstaan, waarskynlik oor die moontlike vlugroete. Die twee groepe het geskei, met die Maphuting wat vir ~n kart rukkie met die Korana geallieer het.

*1. Waar die huidige Kalie de Haashospitaal in Potchefstroom is, was

Batlokwalanderye, en

Batlokwabegraafplaas.

Die Bahlakwana is deur die geallieerde Korana-Phutingmag teen die vaalrivier vasgedruk en tot slegs enkele oorlewendes uitgemoor. Hierdie Hlakwana-oorlewendes het toevlug by Adam Kok te Phillipolis gevind.

Die Maphuting het daarna na Potchefstroom se Dassierand teruggekeer, en

volgens alle waarskynlikheid is di~ Maphuting in 1832 totaal deur die

Matabele verdryf. [Dit is onwaarskynlik, dog nie onmoontlik nie, dat

die Phuti, onder None (Omer-Cooper, 1969:101) wat deur Moshesh by Thaba Bosigo, tydens sy okkupasie van die berg, aldaar gevind is, dieselfde groep mense kon wees wat aan die slag van Dithakong deelgeneem het.]

5.2.4 Sebetwane van die Makololo (Vroe~r Bafokeng) (1800 - + 1855)

"Sebetoane •.. already possessed the soul of a brave and dauntless soldier, and thus became the greatest warrior of

his day between the Orange River and the Zambesi, "

(Ellenberger & Macgregor, 1969:305.)

Ter wille van sy rol in die Difaqanegebeure, sal slegs stilgestaan word

by sy aktiewe betrokkenheid op die H~veldgebiede, en sal kortliks die

verdere historiese verloop van die Makololo gepenskets word.

Die genealogie van die Bafokeng ba Mare, waarui t Sebetwane· tot

Makololokaptein gegroei het, sien soos volg daaruit:

-145-Tlope (1570) 1 Mare (1600)

I

I Ko.rrane Ntsiku .I . Mangole a Patsa (1630)

I

Lesoli (1660)

I

Rramalingwane (1690)

l

Malingwane (1710)

l

Rramangwane (1740)

I

Mangwane ( 1770)

seltwane (

1800)

(ook gespel "Sebetuane" of "Sebetoane".)

(Ellenberger & Macgregor, 1969:364.)

Die Bafokeng ba Mare was genealogies die mees senior Bafokengstam.

Die Vetrivier se walle was die tuiste van die Bafokeng ba Mare waar die veewagters die Fokengvee laat suip het. Kurutleleberg se hange het die Bafokengstatte gehuisves, dog ander Bafokenggroepe het tot by die

Sandrivier in verspreide familie-eenhede gewoon. (Ellenberger &

Macgregor, 1969:306.)

Die Difaqane:oafokengbydrae

Junie 1822 het /n einde gebring aan die relatief vreedsame bestaan van die Bafokeng te Kurutlele. Die Batlokwa van Mantatese het Kurutlele na

+

+

Bangwcketsl

;:.,-d

/:;>o{' 6 'looelo 'O"

-~

0 . t ' A, · ·

/

.

~'

! 6 Mmotlhor.u , 0 Oo go BamarJqwa.o . 0 I 'f 0

e

Bokwen

I

9okgotla) } Mmotoa

I

I I-"'

~

BakwOno bo go / \ ) .

~R

monomela ' 11> 0 ra

fJ

Bckwena ba go Setshele KALAHARI ; / ~ r_/' _~ Bapedi ,./';( ) .'_\ ,,\--'

"

~

,,,,D''··p_,

f/"

'

/

!~

c..\'-\ Js· ·. ()

).)

~

~

~

tl

)

I Bohurut / \:';,;, I I .:::

£l

"

Tswenyone '\ '

~

I

~

. · 1

'~ahurutshe

, , ,

k

,1

~

0

G 1

£1

.

~~~~x-\

i<adttshwen~

~

tr:;

e:

~

~

_, I Bangwakelsl M y;l"ftsohurutshe bo g £ S

pr~-~~o-. I Phitsone

~,u,

Mokgotlo ,r, A G A L I I

~·-6 r-. MAFIKENG , r' .

...,_,~/·~0"-\!J""--·r~

I. Barolong boo ( ' oo •,

t'

Bar along b a Tow ana

J

fj Rropulano • . bo go ' .

1

RratshidL bo g

F

l

...

;,

MophutLng fJ /

J

e MIDDELBURG @:MBABANE I , SETLAGOLE a a Motloko I"KgoSL I

~

T shwone , ••'' " / "' I • Borolong b g -? Dassierand ,

£:l

,,,

"'''"'~

~

PIET RETIEF

~

£j

f

I bo go 1\

"·-~

____,.-/ "'

~~

\e(~

~

_,-~

I arolong g ,<

"'"~

0 J , I I Khunwcno I B

Motlhobe~

(J

~-"

"

-\

''"""''-'"'"'

, . I Oco• -0

~ p,,g~

I . I YS

"~

\'

I

~

f ) I p

!~.-Bomalebedl bo go -. I I /

'I

l

f

VEGKOP

£:l

Botoung

til

RrotsosanpUTRECHr RXo

'1-) , 0 Selekor (

~

• V Borolong bo o \ a 1'<1. Q • •• •

~angoma

' I

j

/

bo go

Sefu~elKWASSIE

, 6 Bataung bog

'-l

~ "1,~~~

\

~

1

;

61*

,.,~

--"

\

W Maletsone

~,

I

'L~-'

;

J

! , -\ '>

"""-'-~>-,

\ I I ' ----, -\ \

\~)

Wit · tfr:

~

1

~

-!,.~

' '

-v~-,o~..

o_,; . .,_,

fl

Ditha,ang --. J / j "

-~

Lekopetso '· Botlokwa i

~"'"

V"'-"·-~~.

-V " -·

~....

' Montotese '• •I ,.. hKi;rUMAN ;

•',-0_...

~:',

.

.

.

-...

~,__\

A

S~fota

i

~

~Ookoliheuw.

/tl ' •'

~-,

-. .... " GJ '• E"-'1 '-'' ' ' ' '\ ·:' ,.r ... -. ·

'-C'...~:-.-.

,. J ,·,,

EMPA~IG_,~

., • ' • 'r

-

~-el

-~

.

-.

',_ • 1 ·· ·

or;::~

\ "'.J-. . -i " ·-\·; G oepe versam \-'" , , r' ?

~----~

/ • -,. ' • r '--.

~

-..._, ' . " "· '"' • .

~·

,. I .J ... l" ' T"'''"":·•· J

·~-.. '0""· . . ,c i> f --. h 'a More ,..--::" _

r~,,r

~

' "•. . '

}5

₍

· . i' -/-.: (

'~

-·::.__,~

Bafo.

k<'ngC'~~•etwcne

<-'-__!81-I..,.HA . / .

~C

) '"; >"-/

,.,....

)

'

....

~

'•

e._,y

,~~

•)..'•

--Yrf . ''; .6. .

YGI~abogol<::-~

slnn£ '·' ) . \,;-" ' . •· r-. ( Kuru. k .. , -. '' , f',A / l,;..r · . /

~

X -' " -.' ' ba go o... .L ' ' ' ' ./

v;

.

l/

.".-··:::..

'

)

GJ Mobolela 0

I

i!(

o~-·

sG;J Senyoleng -" C, .' EBETHWANE • " < . . · / . J or' ' I -S ololol

...

'

,,.,

,

.

~

t::l.,

'"

J.

~!::::t\

· P\· ' \.. , \ (Fokeng/K

~~.~-Thobo , ,,,

-~

:·'· Bosiga ,! lp

~

~

. • I <1<.00 -( ' ?

<'Th

I ,f' ( ' ' · .. 1 $" A •/,- <y-: , · .. ~ . •

~.

\ . :y-« . . // t.__

.

' . .._..,

.

' ' • ·-J·f\ · ,

~"'\.J';'Y.'.::":..-c

~:~--1

1

j

rf

1 \J , > _ ;·

---'

~

( s' \ ' ... < • /"-•. ·,""· ... -c-.< '-' " \ • ,. '"."'---::-r---· ·--'. \\.._ / • j ·

"--·v.

.

.

,>,

S:(;--"

{:

· .

.

·--/

'.;·

·

:.

/ \. -J. · · .;J _.··.,...,

~

i }

~

.,0 Set she e Mapela

f

~ 0

6

Bamangwato r' _\ Bcpedi . , ! . 1\. \ (, . J/' ~

r

, ...

D'··· . oo ( ( . /"' KALAHARI .1\

~~

·

e

Mmot!hcku A ba ga ,l()'f\

~%\";.

/'\

Bakwena bo-;

~

f Bokwena Bokgotla .

fl

Mmafau /

~

Bakwilna ba go ' ·) ?.\ f:c $ j cl''

~-F

\

(1f.

~monamilla

Bohurut )

\~.,...,

)

e

Tswenyane

~

t.

~

.

')~Bohurutshe

~

~

(\,. G 0 .

g<;~~A

Kaditshwene r)'\'

~

£

~

Bangwokefsl M or. ahurutshe bo go

~

£ 5 B Phltsone 0 Mokgotlo ,,_, 4 G A L I 6 r-, MAFIKENG , -c\ ·~­ ;5 e MIDDELBURG 0"-\!.1)?7) 8 ro!ong boo I Borolong boo Tawono tj

~ropulona

Rrotshidi ba go ...

~

Mophuting bo go SETLAGOLE

p

a Motlako I"Kgos<

l~t

Tshwone ,,< . / • £!8orolong bog o } Dossierond l £j

Af;'-~~'('"

~

r

Borolong bo g

£!

?)

~t-,

~,

1

,

Mollhobe

~

•65'·-'\,

"-PARYS · • QS\-Bomolebedl bo go . ( /, Jeko VEGKOP ti) Botoung '§, tj Rrotsosona U TREC . H\RYHEID

,(,~rolong

boo Se <> • . \ . ..--/ . /\o _r-r"'\ -' \ . Molefsone \..., \

I

.

' / tiil (' l,...r '

~

c:

..

' ' '

-)

"•~

.

I ''" .,,

~

"'

-{<c

.. ' /

~

D_,; ' ' ·'o · , j · ·

~ ~

'satJokwo bo go " "'

~v-'"'e~j

\

~

<:

:

~

-~

-~

-

~"'-'t "-,. . Monlotese \_

Z.

.·;

·

·

•

'' ·

~

'••o, ' \ /\ . f to "--; z .. J-<r.Qokoliheuwel • /'' (;;) Se o . , -. "'

f

.l · · { . . .,. EMPANGENI -> ' ' • ' • <' . bo Mare ,...--. ¢. '\ .: <';"'•.:":--'

'·--~

~

v

~

,

'

J

'f~

~

I . ; . • Bofokeng 1 one <" J C .. -" .

-~

· " "' '\ b qa Sebe.w .A-/BU _ THA . r

~

"--'

-'.··,

\;" ;. .----}7

'

,

\t

0

Yolwcbc~

SUTHE , , ' . · . ' · · :· ' 'wJ / ) II

~

_;:~

" .

.~....,l

c-' Kurut e e r ....

~

)

\ · .; \_ J J'-.. . ' i i . -'

·

~

(,

<-r

.

,.

-~

~

'

v "--·

.;\' .

.

.

.

.

-~

.

,.,,

,

:

/

'...__;

--·

kf

Q Mabol••• 0 t:_ ->'. "· • G;) oenyoteng c, . , ' "

f

?

A 0 " I

:~

. .. '"" ' w <'>'.

~

( ( ( ' /

><i

<:_;;..._,..

--...--...,~

.

·

·

·

"

~

Thobe N c ho 'T.I'' P\· · . . .,

'~

,

,. ,J '

-

~:--v

-"-Thr'bo Bo s J go 'f-\ .

~

\

·

--\

-"

((!:

~

(\.

._

--_ • .J

M/

i(~

:::::.\

1.

~

~

~

~

J i,' ·. ( f .. . ; "-v i \. , . .

~

~~~

\ (' .

>f

'0

'

1

{

_/

~

'

\

~~';~

>-~

': ..

,

,

0

~~

f

\

~~

~~

;;{C-'

~~

!

I _I ' , \ . , _ _ ... c:::::::J SEBETWANE

J

/n onverwagse aanval aan die brand gesteek. Die Bafokeng het hul vee, wat hul kon byrnekaarjaag, voortgedryf en in /n noordelike rigting

gevlug. Die Bafokeng is in die chaos van die daaropvolgende opvolgaksie

deur die Batlokwa, in twee groepe verdeel. Die een groep onder Mangwane het noord-noordwes gev lug, en die ander groep onder Rrarrabusetse, noord-noordoos. (Ellenberger & Macgregor, 1969:306).

Sebetwane, toe slegs negentien jaar oud, het, in /n paging om /n trop

van hul vee te red, /n verwoede teenaanval op die Batlokwa geloods. Hoewel sy paging nie heel temal suksesvol was nie, is sy dapperheid onteenseglik bewys, en is hy, as gevolg van sy optrede, as kryger en leier deur die Bafokeng erken. By sy aankorns by die vlugtende Bafokeng, moes hy verneem dat sy pa, Mangwane, aan /n spieswond, gesterf het.

Op die walle van die Vaalrivier, waar die Sandspruit in die vaalrivier

vloei, net suid van die huidige Makwassie, het Sebetwane begin om die vlugtelinggroepe, Bafokeng, byrnekaar te maak en te konsolideer. By han

het ook Rramabusetsa en Lekapetsa en hul volgelinge aangesluit

(Ellenberger & Macgregor, 1969:306), en sodoende die stamgeledere

versterk.

vanaf die vaalrivier het die Bafokeng reg noord, al Ditshobotla (Lichtenburg) getrek. Uiteindelik is Tshwenyane (Enzelsberg - Maricodistrik) aangeval.

strop2nd oor die Bahurutshe Die Bahurutshe die te het

die Makololo die "Maphatane" (Platmakers) genoem. (Van der Wateren,

1974:129.) Nadat die Bahurutshestatte verbrand en gestroop agtergelaat is, het die Bafokeng suidwaarts beweeg om die Barolongnedersettings

langs die Malrranesprui t ( Ottoshoop) , en daarna die statte aan die

Moloporivier aan te val en te beroof.

Hierna is die Barolong boo Mariba te Setlagole aangeval en na /n

verwoestende geveg is besit geneem van hul vee en voedselvoorrade.

Die enkele rnaande hierna, voordat die winter ingetree het, het Sebetwane gebruik om verkenners uit te stuur om sy strategie en verdere

-147-beweegroetes te beplan. Berigte dat "n maklike prooi, te wete Dithakong, aan hul suidwestekant wag om geplunder te word, het

Sebetwane laat besluit om wes te trek. Dit was op hul tog na Dithakong

dat Makgare, hoofman in bevel van Moletsane se Bataungsoldate, kragte met Sebetwane gesmee het vir die aanval teen die Batlhaping van Mothebe.

Die geallieerde mag het by die buitewyke van Dithakong verneern dat die Maphuting reeds die stat in besit geneem het. Hul strategie was om die

volgende dag, 25 Junie 1823, "n aanval op die Maphuting te loads. (Kyk

2 .1) •

Die Bafokeng, onder Sebetwane, het aan die westekant teen "n heu~lrug

stelling vir die nag ingeneern, terwyl die Bataung in die noordelike savanne- besaai met soetdoringbome- oornag het. (Moffat, 1842:76.)

Ongeveer lOhOO op 25 Junie 1823 het die eerste Griekwaruiters kontak

met die Bafokengtroepe (Makololo) gauaak. Moffat het vrugteloos probeer

om met die aanvallers te onderhandel om hul te laat afsien van hul poging om Dithakong in te val. (Stow, 1910:474.)

Die Bafokeng, wat bang was vir die Griekwaperde en -ruiters, het vanaf "n afstand assegaaie en vegbyle na die Griekwas gegooi, en sporadiese

aanvalle is op die ruitery geloods. Die Griekwas en Moffat het

teruggetrek in afwagting van hul hoofrrag voordat hulle sou oorgaan tot die aanval. (Stow, 1910:475- 6.)

0p 26 Junie is die geallieerde Fokeng-Taungrrag van Sebetwane en

Moletsane deur die Griekwas in die noute gedruk. Hulle is tussen die

Griekwa-geweervuur en die Maphuting, wat reeds die stat beset het,

vasgedruk. Al uitweg was o~ die Maphuting te trotseer en die stat

Dithakong binne te gaan. "n Verwoede geveg tussen die Maphuting en die