Schole der deughden
D.V. Coornhert
bron
D.V. Coornhert, Schole der deughden. Jacob Aertsz Colom, Amsterdam 1630
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/coor001scho02_01/colofon.php
© 2016 dbnl
476r
Schole der deughden
Vanden woorden ons Heeren.
Niemandt en mach tot my comen, ten sy dan dat hem trecke mijn Vader die my heeft ghesonden. Iohan. 6.
Of nu oock noodich sy te ondersoecken, of de mensch wat tot sijn salicheyt doet dan niet.
A.
Wat jaeght u soo vroegh hier.
B.
Mijn lust, om u mijn vreughde deelachtigh te maecken, ende dat noch moghelijck tot uwen oorbaer.
A.
In Wat sake?
B.
Sydy niet dickmael becommert gheweest metten sproke Joannis in't 6. niemandt comt tot my ten sy dan dat mijn Vader hem trecke.
A.
Ick bent dickmael gheweest ende ben't noch grootelijcks.
B.
Ick hebse ghelesen sonder voor oordeel, met kennisse van mijn onverstandt van dien, ende met een aendachtich op mercken der ommestanden, ende vant daer ine begrepen te zijn de hooft-sake van des menschen bekeeringhe door den gantsche Schrifture betuyght. Daer met ick eendrachtelijck mercke over een te stemmen. Lust u dat te
hooren ende een urken wandelinghs, soo neemt den mantel om ende gaet mede 'tis schoon weder.
A.
Ick gae met u, om dese uwe meyninghe te hooren, maer soo my die niet en smaeckt kere ick weder totten mijnen, dien ick sonder beter te hebben niet en wil verlaten.
B.
Wijsheydt ist, het goede uyt het quade, jae oock het beste uyt beter te connen onderscheyden, ende 't beste te aenvaerden.
A.
Soo ist, maer ist al wijsheydt dat wy nae nieuwe kennisse soecken, al eer wy d'oude in't werck connen brengen? souden wy soo niet wel altijdt leeren sonder immermeer te comen tot waerheydts kennisse? niet die hoort maer die daer doet des Vaders wille sal saligh zijn. In ootmoedighe onderdanicheydt Godes bestaet ons heyl, ende niet in't hoovaerdich ondersoeken vande verholentheyden Godes.
B.
Dat is wel gheseydt, maer 't is oock niet Christelijck dat elck alleen hem selve leve.
Soo moet elck andren doen als hy wilde dat hem gheschiede. Dit doet my nu spreken van deser saken met u,+dien ick weet niet heel vry te zijn vande twijffele, of de mensch oock yet wat doet tot zijn saligheyt, so weet ghy oock dat ontallijck veele menschen daer nu niet altoos aen en twijffelen, maer houden voor ghewis eenighe dat alle menschen macht hebben om self haer salicheyt te wercken, ja van Gode te verdienen alleen door haer eyghen krachten.
A.
Sijnder die sulcx segghen? dat gheloove ick qualijck.
B.
+ Rom. 14. 7.
Niet met sulcke uytghedruckte woorden, maer met sulcke redenen dat nootsakelijck daer uyt sulcx moet volgen, daer teghen d'andere te seer over d'ander zijde wijckende, uytdruckelijc
segghen, dat, alle 'smenschen begeeren, opset ende voornemen tot dit trecken Godes gantsch onnodich sy ende vergeefs: ende dit voornemelijck door dese woorden Christi, die door veele constighe vernuften daer toe nu wert ghetrocken. Duncket u dan niet noodich datmen met matighe bescheydenheydt ende nedere ootmoedicheyt inder vreesen ende teghenwoordicheydt Godes van dese saecke spreecke: omme andere menschen die in een sorchlijcke traegheyt Godes gheweldich trecken vergheefs wachten, te moghen af trecken van soodanighen verderflijcke meeninghe?
A.
Voorwaer jae, het onnodich disputeren van de vrye wille over sestich jaren begonnen, is so verde over den mate getreden, dat het desen sake hoochnodich heeft ghemaeckt.
B.
Alsoo ist, die leere over d'eene zijde van't verdienen ende te moghen sijn selfs saligheydt wercken, sonder Gode is soo grof, dat elck die dolinghe licht can mercken.
Maer d'ander dolinghe dat Godt des menschen saligheydt werckt sonder 't werck des menschen, is wat subtijler, daerom wy daer af willen handelen als hooch noodich wesende in desen tijden, want om waerheyt te segghen, hoe mach by eenich
voornemen of opset maken om hem self te verlaten ende tot Christum te gaene, diet niet alleen vergheefs, maer oock sonde acht al dat de mensche doet ofte voorneemt, ende alleen op Godes gheweldich trecken wachtet? Hoe can oock de mensche salich worden, die niet en comt totten eenighen Salighmaker Christum Jesum?
A.
Ghy hebt van uytgaen ghesproken, 't is schoon weder willen wy uyt der stadt al sprekende gaen wanderen?
B.
Dats mijn meyninghe.
A.
Al is't soo dat ick in dese sake twijfele: duncket u quaedt dat ick den meeninge u tegen zijnde, als of icks soo hielt, voorstae?
B.
Neen houtse staende so langhe ghy moeght.
Cap II.
Oft geweldich trecken sy so des menschen wil daer toe niet stemde.
A.
VOor 't eerst seggen sy dat 'tgeen geweldich trecken en is of ghy't schoon terstont soo noemde.
Is dat niet, so is't oock een willich trecken, want daer is geen derde wijse van trecken, ende s oseggen d'ouden oock recht daer aen dat God met uytgestreckte handen altijt bereyt staet om uyt des doots gracht te trecken, den ghenen die begeerlijcken hem der hant bieden om gheholpen te werden.
476v
A.
Neen dat houden d'andere voor droomen, het trecken Godes gheschiedt innerlijck niet uyterlijck, daerom gheschiedt het niet gheweldelijck.
B.
En of yemant inden slape niescruyt voor den neuse hadde gehouden, 'tweclk door mijn atheren buyten mijn weten ende wille ingetrocken zijndemy daer na crachtelijc dede niesen: soudet om dat het inwendelijck gheschiet niet geweldelijck? dats buyten jae teghen mijn wille ende danck gheschieden. ghy hout immers dat voor een gheweldigh trecken daer yemant eenen anderen trecket, niet alleen sonder, maer plat teghen sijn wille?
A.
Ick houde.
B.
Houden de gereformeerde den gheheelen mensche niet volcomentlijck quaedt te zijn, voor hy aldus van Gode is ghetrocken?
A.
Jae.+
B.
Mach dese quaede mensche oock yet goedts willen?
A.
Neen.
+ Vide Augusti exposcit in Euan. Joann. tract. 76. de cap 6. 10. 9. f. 49. c. e. g.
B.
Mach hy sonder wille sijn?
A.
Gheensins.
B.
Hy moet dan altijt quaet willen nae hen-lieden segghen.
A.
Hy moet.
B.
Tot Christum ende van sich selfs af-getrocken te worden is goet.
A.
Het is.
B.
De quaet-willende mensche mach dit goedt dan gheensins willen?
A.
Gheensins.
B.
Maer hy moet altijt willen af-wijcken van Christo ende gaen tot sich selfs.
A.
Hy moet.
B.
Soo moet dan dit Goddelijcke trecken, op't hooghste tegen deses menschen wille, ende mits dien oock gheweldigh zijn: Ende blijckt nu dat zy den mensche niet alleen een block paert ofte muyle maken, als sy dichten dat Godt hun treckt sonder sijnen wille: maer dat argers is, (daerom zijt oock niet derven bekent staen) dat Godt den mensche teghen sijnen wille met ghewelt treckt tot Christum.
A.
Is de gantsche mensche quaet: hoe mach hy willigh zijn tot het goede?
B.
Isser niet goets inden quaeden mensche hoe mach hy wroeghen over 'tquade? mach 'tquaede 'tquaet oock vyant zijn ende verdoemen?
A.
Mach de quade boom ooc den goeden vrucht eens goeden willens ende der vreughden voortbrenghen?
B.
Mach de goede boom ooc den quade vrucht eens quaeden willens ende des sonden voortbrenghen?
A.
Sy segghen dat hier nimmermeer mensch soo heyligh en wordt hy en moet noch al te met sondighen.
B.
Sy moeten dan oock lijden datter nimmermeer mensch soo quaet en wort, of hy mach jae moet noch somtijdts deughden doen: of sy moeten segghen dat Adam een mensche niet in voornemen zijnde om hem selve (veel min al sijn naecomers te verderven, machtigh is gheweest om den mensche gheheel te bederven: dan Christus Almachtigh Godt ende mensche gecomen zijnde, om 'tgantsche menschelijcke gheslachte gheheel te ghenesen, is om den mensch ghesont te maecken.
Cap. III.
Vande veranderinghe van wille.
MAer seght: maeckt ghy gheen onderscheyt tusschen der duyvelen ende der sondaeren quaede wille?
A.
Jae, dese mach veranderen in't goede, maer der duyvelen gheensins. Doch scheyt Godt selve de Goede wille, daer en doet de mensche niet toe, dan noch al volght dat Godt den voorcomen treckt gheheel buyten haren wille.
B.
God Schept de mogelijckheyt om te willen buyten ons: maer den goeden wille werckt Godt in ons soo weynigh sonder ons keure en toestemmen, als de duyvel de quade wille sonder ons keure ende toestemmen in ons werckte.
A.
Werckt Godt alleen de goede wille niet, soo berooftmen Godt sijn eere ende gheeftse den mensche.
B.
Werckt de duyvel alleen den quaeden wille niet, soo vrijtmen de mensche vande schande ende gheeftse den duyvel, ghy let qualijck op de saken u segghen neemt wegh by den menschen schande, eere, straffe ende belooninge, want doet de mensche niet altoos (oock het begheerlijck toestemmen niet waer uyt de wille wordt ghebooren) totten goede oft quaeden wille, daer deught oft sonde uyt voortcomt, wat mensche salmen met recht moghen lasteren oft prijsen, straffen of beloonen? berooft hy Gode sijn eere die den mensche toeschrijft vrije keure om toe te stemmen oft weygeren
het goede van Gode aengheboden: soo berooft de H. Gheest inde Goddelijcke Schrift, sulcx tot duysent plaetsen claerlijck spreeckende, Gode van sijne eere.
A.
Maer seght ghy my: mach oock des menschen wille in een selve mensche op een selve tijt van een selve saecke willen ende niet willen.
B.
Gheensins.
A.
Voor dit trecken Godes en heeft de quaede mensche geen ander wil dan tot sich self te gaen, dat is sijn eyghen lust, sinnelijckheyt ende begheerten te volghen.
B.
Alsoo ist.
A.
Tot Christum te willen gaen is het jeghendeel ghewilt.
476r
B.
Het is.
A.
Dit mach dan beyde teffens niemant willen.
B.
Niemant.
A.
De quaede wille en ruymt van selfs niet.
B.
Neen.
A.
Een goede wille moetse daer uyt drijven.
B.
Hier faelt ghy, want de goede wille moet daer wesen daer de quaede wille is, te weten:
in den mensche, sal sy die daer uyt drijven, gelijck het licht daer moet comen daer de duysternisse is, sal sy die uyt-drijven, ende schijnt dan tegen u eyghen segghen te volghen dat van een selve saecke, op een tijt in een selve mensche mach gewilt ende niet ghewilt worden, maer dit is valsch, ghy merckt niet op den aerdt des willens in't worden en ontworden: want ghelijck als niemant mach willen 'tgunt hy weet ofte waent hem self t'alder-quaedtste te zijn: soo moet elck willen 'gunt hy weet oft waent het alder-best voor hem te zijn. De quaede wille comt uyt looghen ende waen van eenigh goedt ghewaent quaedt, ende moet weder ontwordendoor waerheydts kennisse dat sulck ghewaent goedt het verderflijckste quaedt is: Des neemt een ghelijckenisse uyt u selfs, waent ghy miet dat ghesontheydt des lijfs u goedt zy?
A.
Ick waent soo.
B.
Oft ghy dan een pijnlijcke gicht haddet ende u van een Medico (dien ghy volcomen geloove gheeft) vroedt waer ghemaeckt dat het drincken van veel Rijnsche wijns u pijn verdrijven soude: soudt ghy de cost vermoghende, niet wille crijghen om veel rijnsche wijns te drincken?
A.
Vrijelijck.
B.
Oft daer nu een ander Medicus u quaem seggen dat u rijnsche wijn den pijn vermeerde, sulck sijn segghen met vaste reden u verstandelijck dede blijcken, ende ghy telken nu daer op letteden in't gevoelen van des pijns vermeeringhe door't rijnsch-wijn drincken, de waerheyt sijns segghens ontwijffelijck bevandt: soude die wille vande Rijnsche wijn te drincken niet ontworden?
A.
Sy soude.
B.
Riedt hy u dan eenigh ghedistileert water te drincken met beloften van ghenesinghe soudy hem ghelooven?
A.
Ick soude.
B.
Dit geloove soude te meerder zijn door't ondervinden vande waerheydt sijns voorgaende segghens.
A.
Het soude.
B.
Soude dit gheloove met u begheerlijcke hoope totter ghesontheydt u niet doen toestemmen tot sijnen raedt van't ghedistileert waeter te drincken?
A.
Ghewis.
B.
Daer soude dan wil in u worden om sulck water te drincken?
A.
Onghetwijffelt.
B.
Al waer''t oock al wat bitter?
A.
O jae, wat dranck soude de begheerte ter gesontheydt doch moghen weygheren?
B.
Soudy oock meer dan wijn willen drincken?
A.
Geender-wijse.
B.
Al waer sy oock de alder-beste?
A.
Gheen ooghenblijck soetheyt soude my moghen trecken tot de lanckduyrighe ende bittere pijne.
B.
Ghy soudt dan gheen wil meer hebben om den rijnschen wijn te drincken?
A.
Neen.
B.
Om dat ghy nu soudt weten dat sy u gewisse pijn soude aen-brenghen ende quaedt waere?
A.
Alsoo.
B.
Nu merckt ghy ooc licht hoe de quade wille ontwordt door kennisse der waerheydt dat u het gunt quaedt is, 'tweclk ghy te vooren goet voor u waende, uyt welcke waene en u begeerlijck toe-stemmen sulcke wille was ghebooren, die daerom oock met haeren oorsake, namentlijck den valsche waene moet verdwijnen als de waerheyt in
u comt van die saecke, die doet u dan wederomm ille worden tot het goede dat sy u condt maeckt, 'tweclk ghy te vooren door een valsche waene quaedt achtende, gheensins en mochte toestemmen nochte willen: maer tusschen beyden, dat is soo haest u de waerheydts kennisse noch maer twijffelijck heeft gemaeckt oft u de wijn schaedelijc ende het waeterken goedt zy, soo verdwijnt terstont door desen twijffele de wil van wijn te drincken, daer is oock noch gheen wil om 'twaterken te drincken, maer hebt soo haghende in'tberaden tusschen beyden noch ghenen wille in dese sake, die dan eerst wert als daer wert besloten ende voorgenomen om't eene te laten, of om't andere te doen. Dat is al t'samen in't corte gheseyt, al ditte waendy eenen die u vyandt is u vrunt, ende wederom een die u recht vrunt u vyant te zijn, ghy sult wille hebben om den gewaenen vrunt goet ende den gewaenen vyant quaet te doene: maer comdy inder waerheyt te verstaen dat de gewaende vrunt u vyant, ende wederom de gewaende vyandt u vrundt is, de wille sal met dat verstandt terstont soo veranderen, dat ghy uwen vyandt quaet ende u vrunt goedt sult willen doen, doch comt tusschen dese veranderinghe van wille een twijffele, daer is dan gheen wille altoos, maer alleen en beradinghe, nu willen wy dit trecken op onser zielen handel. Laet ons vleysch, wy selfs, eygen lust, wille ende vernuft, rijckdom, eer, macht, weelde, etc. Den leckeren rijnschen wijn oft de ghewaende vrundt zijn: soo langhe wy geen ander verstant en hebbe, blijft de wille om sulcx te volghen, vercrijgen ende ghenieten:
476v
Maer comt de waerheydt ons ontdecken hoe dese begheerlijckheydt ons verderflijck en pijnlijck vallen oock vyantlijck handelen: dese wille sal ontworden moeten, want niemant wil wetens 'tgunt hem verderft, hier is gheen wille in desen. Verstaen wy dan dat Christus Jesus dit heylsaeme ghedistileert waterken onse ghesontheydt ende onsen alder-besten vrient is, wy sullen toe-stemmen tot het dancken van dat genesende waterken ende tot de vereeniginge van desen alder-ghetrouwsten vrient ende daer wille toe vercrijghen.
A.
Ick merck ghy stelt de veranderinghe van des menschen wille inde veranderinghe van des menschen kennisse, ende dit om dat de kennisse, het zy dan in't wanen oft weten, des menschen toe-stemminghe locket, tot het gheweten oft ghewaende goedt, van een gheweten ofte ghebaendt quaedt: daer uyt dan wort ghebooren een wille om te comen tot het guntmen goedt, oft een wille om te scheyden van 'tgunt men quaedt weet of waent.
B.
Alsoo ist, ende dit zijn niet mijn droomen, maer 'tis aller menschen daeghelijcks ondervinden, wie van ons allen heeft niet dickmael den gheenen die wy eerst waenden ons vyant te zijn, haeteden, quaedt wilden, naemaels verstaende dat het ons vriendt was, ghelievet ende goedt gheweet, dit selve is oock de rechte meyninghe van ons Heeren woorden, waer u schat is daer is oock u herte: dat is acht ghy de aertsche rijkdom u hooghste goedt, soo is u herte ende wille daer roe streckende: maer acht ghy de Hemelsche eeuwighe schatten u hooghste goedt u hert ende wil sal daer nae trecken. Dit zijn de twee wederwertighe Heeren, te weten: de liefde tot de aerdtsche oft de Hemelsche goeden, diemen soo luttel beyde teffens hebben noch diemen en mach, alsmen teffens rechts opwaerts ten Hemel, ende rechts beder ter aerden mach sien, ende want wy al t'saemen eerst slaven zijn met onsen wille onder des vleeschs lusten: soo belooft ons de Heere door sijn waerheydts kennisse daer af (niet van d'overheydts ghebiedt) vrij te maecken,+seggende dat hy recht vrij is die vrij ghemaeckt werdt vande Soone die self de waerheydt is: Dit meynt oock d'Apostel daer hy gheseydt hebbende alsoo en hebdy Christum niet gheleert, etc. (soo die waerheyt is in Jesu) seyt alsoo leght af den ouden mensche die daer bederft nae de begheerten des doolinghs (siet dat is de valsche waens soone) ende treckt aen den nieuwen mensche die nae Gode is gheschapen in rechtvaerdigheyt ende heyligheydt des waerheydts, hy meynet waerheyts heyligheydt om dat sy uyt de waerheydt wert ghebooren.
Cap. IV.
+ Eph. 4. 22.
Of de mensch van selfs tot Christum mach comen.
A.
Al dat verstae ick wel, maer wildy hier by seggen dat de mensch van selfs sonder des Vaders trecken tot Christum mach comen?
B.
Gheensins, maer segghe dat Godt den willighen treckt, maer den onwillighen niet en dwinght, den hongherighen versadet, maer den satten ydel laet, den armen bidders gheeft, maer den waen-rijcken niet, ende den vlijtighen soeckers ende aenstaende aen-cloppers, maer niet den traegen slaepers ende onstadige mistrouwers doet vinden ende opent, dat zijn niet mijn maer des waerheydts woorden selve.
A.
Maer wat ist dat den menschen willigh maeckt, hongherigh maeckt, arm in haeren ooghen maeckt? wat doet hen soecken ende stadelijck aen-cloppen?
B.
Dat is nu al beantwoort, te weten: waere kennisse van haer quaedtheydt ende ellendigheydt: mitsgaeders van Godes goetheyt ende rijcke bermherigheyt.
A.
Hoe comt hy daer aen?
B.
Door hooren ende leeren
A.
Wien salmen hooren ende van wien leeren? vande predicanten ende de H. Schrift.
B.
Dat middel is niet te verachten waerlijck, want het baert eenighe kennisse der sonden ende der deughden: maer den vyantlijcken haete der sonden ende den hertelijcken liefde der deughden en moghen sy niet gheven, hoe wel sy daer al soo treffelijck als waerachtelijck ghetuygen, voorneemelijck de H. Schrift, daer moest een ander leermeester spreecken ende leeren.
A.
Wie?
B.
De gheende selve die vande Heere Christo op dese plaetse (daer af wy nu handelen) daer toe wert ghenoemt, naementlijck Godt selve: sy sullen (seydt de Heere uyt den Propheten) alle van Gode gheleert zijn.
A.
Leert ons Godt oock niet door't middel van de mondt sijnder predicanten ende oock door de H. Schrift.
B.
Jae eensdeels so nochtans dat sonder sijn zeghenen ende waoom alle planten ende natten vergeefs is, merckt desen onderscheyt hier, alle die uyter schrift of predicatiën hooren ende leeren en zijn niet van Gode gheleert: wederom en ontbeeren sy al t'samen dese Goddelijcke inspraecke ende leeringhe niet, die de H. Schrift ofte predicanten ontbeeren, hoe wel de selve een hoogh nut heys-saem ende voorderlijcke middel tot dese kennisse zijn, de predicanten tuygen, maer Godt leert, dat wast dat d'Apostel meynde, 'tis niet noodigh dat yemant leere, de salvinghe sal't u alles leeren, namentlijc de Geest Godes leert ende behoeft daerom gheen menschen tot leeraers te soecken, en hierom noemt sich de rechte Meester Christus self een Meester, niet willende dat sijn Jonghers sich meester souden laeten noemen, Matt. 23. 10. maer gheeftse den naeme van ghetuyghen, Act. 1. 8. Ende nae-demael de Heere terstont daer aen verclaerende welcke de gheene zijn die tot hem comen, alsoo seyt: alle die't vanden Vader ghehoort heeft ende gheleert, die comt tot mijn, dat is die zijn vanden Vader ghetrocken, daer by de Heere oock ontwijffelijck verclaert dat de Vader treckt door twee middelen als door zijn
477r
spreecken ende onderwijsen, soo duncket my goedt dat wy van elck bysonder wat handelen.
A.
Ick sal't gaerne hooren.
Cap. V.
Onderscheyt tusschen het werck Godes ende des menschen gheschiedende, in't trecken tot Christum.
B.
Het middel daer door de Heere Christus verclaert dat Godt den sijnen treckt tot hem, is van Gode gheleert te worden.
A.
Soo ist.
B.
Dat stelt de Heere in twee deelen, namentlijc hooren ende leeren van Godt.
A.
Soo ist.
B.
De mensch mach Godt niet hooren ten zy dan dat Godt in hem spreecke.
A.
Neen.
B.
Soo mach oock de mensche van Gode niet leeren, ten zy dan dat Godt hem onder-wijse.
A.
Dat is soo.
B.
Hier doen dan beyde wat, Godt ende de mensche.
A.
Recht.
B.
Godts werck is hier spreecken ende onderwijsen: maer des menschen werck is hooren ende leeren.
A.
'Tis.
B.
Machmen hier niet stadelijck verwerren?
A.
Waer inne?
B.
Alsmen des menschen werck Gode, of Gode des werck den mensche onbescheydelijck toeschreef?
A.
Te recht schaedelijck, want de mensche en mach van self gheen woort Godes tot sich self spreecken, noch Godt en mach sijn woort van den mensch niet hooren noch vande mensch yet leeren.
B.
Ghy seght wel maer naedien wy hier spreecken van't leeren, Godt selve in den mensche, het zy dan door of sonder middel, soo moeten wy hier mercken datter een innerlijcke leeringhe is, daer toe oock een innerlijck ghehoor behoeft: want ten waren al gheen doven of hooreloose menschen nae den lichaeme, daer af de Heere soo dickmael seydt wie ooren heeft om te hooren die hoore.
A.
Dat weder-spreeck ick niet, maer wat betekent dat woort hooren hier.
B.
Inde H. Schrift beteeckent somtijtsaverstaen somtijts verhooren,bby wijlen gehoorsaem,coock wel ghelooven,ditemeop-mercken ende mede al te met toe-luysteren,fmaer hier soude ic wel vast staen willen voor toe-luysteren ende verstaen 'tgunt gheseydt wordt.
Cap. VI.
Vanden ooren om te hooren ende hoemen daer comt.
A.
a Gen. 1. 7.
b Joan 9. fol. 31.
c Gen. 21. v. 12. act. 4. d. 19.
d Exod. 3. f. 18. Mat. 18. v. 15. &c.
e Gen. 16. c. 11. Exod. 2. d. 24.
f 1. Reg. 3. vers. 10.
Maer ghy verstaet wel dat dat niemant sonder dese innerlijcke ooren te hebben God mach hooren?
B.
Jae wel.
A.
Daer nu de Heere seyt, wie ooren heeft om hooren, verclaert hy immers dat elck een dese ooren niet en heeft.
B.
Dat weet ick niet de Schrift seydt oock sy hebben ooren ende en hooren niet. Jer. 5.
v. 21. Ezech. 12. v. 2. menich heeftse wel maer ghebruycktse niet, al woeckerde de begraver vant eene pondt niet met sijn pondt soo mochtmen daerom niet segghen dat hy gheen pont en hadde, maer wel (om sijn niet ghebruycken) dat hy gheen pont om woeckeren hadde een dronckert mach redelijck verstant hebben sonder dat hy redelijck sonder dat hy reedelijck verstant heeft omme dat te ghebruycken tot het verstooren van Godes waerheydt, ghemerckt hy dat misbruyckende daeghelijcks benevelr, ja begraeft inden wijn. Dan seytmen oock wel (doch oneygentlijck) dat hy gheen reedelijck verstandt heeft maer een beesten, alsoo mach oock wel yemandt dese innerlijcke ooren hebben nochtans soo, dat hy verstopt ende vervuylt zijnde metten lust totter looghen,+niet en zijn ooren om den waerheyt te hooren, ten zy dan dat zy eerst ghereynicht zijnde vande Heere oft besneden vande lust ter looghen. Als Godt dan den ooren besnijt vande vleeschelijck lusten, soo en gheeft ofte maeckt hy gheen nieuwe ooren: maer suyvertse ende neemt die hindernissen wegh ghelijck hy wegh nemende het steenen herte of des herten hardigheyt gheen nieu herte en gheeft inden lichame, maer wel een geboghsaem ghemoet, nieuwe lust wil ende
onderdanigheydt door sijnen leeren der waerheydt. Niet te min, laet ons nemen of Godt niet en vernieude of suyverde de verstandelijckheyt, het oore des
reedelijckheydts ende andere crachten der zielen, maer gheheel nieuwen den menschen gave: wat suldy daer uyt sluyten?
A.
Dat al dit trecken Godes gheschiet buyten alle toe-doen,+toe-stemmen oft wille des menschen, want ghy seght self dat des willens veranderen comt uyter kennissen der Waerheydt. Dese mach niemant hebben sonder die gheleert te hebben van Gode, sonder Gode te hooren mach niemant waerheyt van Gode leeren ende sonder ooren
+ Ierem. 6. cap. 10.
+ Oft Godt den mensch treckt buyten alle medewerckinge des menschen.
te hebben mach niemandt Gode hooren: Geeft Godt dan den ooren. War mach de mensche doch willen of doen tot dit trecken? Niet altoos. Dat nu Godt den ooren gheeft ghetuyght sijn H. Gheest opentlijck inde H. Schrift, daer hy seydt:+het hoorende oore, ende siende ooghe zijn beyde van Gode ghemaeckt.
+ Prov. 20. 6. 12.
477v
B.
Ghy sluyt niet wel, ten volght niet al seydt de Schrift sulcks (die doch de vernieuwingh vant innerlijcke oor ende ooghe, hier met meynt) dat daerom des menschen will in toe-stemmen tot dit trecken niet met allen soude doen: Want Adams oor was hoorende ghemaeckt, des niet te min was sijn toe-stemmen in't trecken Godts tot sijn
onderdanigheydt soo geheel van noode, dat hy doo't niet toe-stemmen in't verderven gheraeckte, ghy wilt immers dit nieuwe oore inden herboornen niet beter maecken dan Adams was voor den val.
A.
Jae sy doen,+segghende dat d'eerste vryheyt was te moghen niet sondighen, maer d'onse veel grooter te zijn, te weten, niet te moghen sondighen.
B.
Dat moghen sy weten, gheen verwe seggen sy, segghe ick, die soo heel het weder-spel leeren dat sy oock houden dat alle weder-ghebooren noch altijdt moet sondighen ende niet op-houden mach van sondighen.
Cap. VII.
'sMenschen wil noodigh tot het trecken.
Doch dit ter zijden gestelt zijnde wil icx nemen als of de mensch nieuwe ooren moesten gegheven worden dat hy sonder die te hebben tot gheen veranderen van wille en mochte comen ende boven dien noch sluyten dat ghelijck wel oock des menschen wille van noode is, in't toe-stemmen tot dit trecken.
A.
Hoe is u dat moghelijck.
B.
+ Instit. 2. 59. ex augustino.
Can ick bewijsen dat de mensche de gave van dit oore niet en ontfanghet dan met sijn begeerten, toe-stemmen of bewillighen: ghy sult ymmers moeten lijden dat hy niet sonder sijnen wille en comt tot het ghevolghe van dit hoorende oore.
A.
Jae ick wil, maer sie niet hoe ghy dat mocht bewijsen, want dat het Godt eenigen onthout ghetuyght de H. Schrift opentlijck,+so doet sy mede dat de mensche niet en mach nemen ten zy dat van boven worde ghegheven: wat can dan des menschen wille doen tot dit ontfanghe van dese gave Godes, mach des menschen sondelijck leven (vande sondaer spreecken wy voor't teecken Godes) dese heylighe gaven door sondigen verdienen, ende vande vrije genade Godes, een verdienst of leven des sonden maecken, of mach de swacke aerdt-worm den Almogenden Schepper desen gave af-dwinghen?
B.
Neen gheen van beyden en mach niet geschieden:+maer macht wederom oock gheschieden datter wat ghegheven werdt van yemande, dat niet van een ander en wort ontfanghen?
A.
Dat segh ick niet.
B.
Dit gheven is hier niet des menschen maer alleen Godes werck.
A.
'tTis.
B.
Ist ontfanghen oock Godes werck?
+ Deut. 29. a. 5. Joan. 5. 27.
+ Ontfangen van Godts gave eens menschen werck.
A.
Neen geensins, Godt en ontfanght van niemande.+
B.
Dit ontfanghen is dan niet Godes, maer alleen des menschen werck.
A.
Het is.
B.
Naedien nu de meensch sonder dit sijn werck dese gave vanden ooren niet en vercrijght: soo machmen niet loochenen dat de mensche sonder sijn toe-doen van Gode niet als een Block of paert ghesleypt of ghetrocken wort gheweldelijck of buyten sijn wille maer met sijnder toestemmen wille ende werck.
A.
Het schijnt wel soo.
B.
De Schrift ghetuyghet soo, die seydt van drieerleye menschen namentlijck van begheerlijcke, onwillige ende wederspannige ofte hartneckighe. Dese laetste stellen haren herten alsaAdamanten ende verswaeren haeren ooren op dat sy niet en soudem hooren,bverharden haren necken,cverworpen den onderwijsinghe,dverstoppen haren ooren als serpenteneende wijcken af moetwilligh vande Heere dies weghen sy niet en hebben willen verstaen. Dese verbitterde Goddeloosen en leestmen niet, dat van Gode metter heylsame gaven der hoorende ooren begaeft worden. Want sy willen die niet ontfanghen ende Godt en maeckt van sijn begheerlijcke gaven gheen noot dwanck, soo dat hyse yemandet met ghewelt soude op-saedelen, maer bespot desen haetelijcken verachters in hen-lieden verderven ende blijft oock tot hen-lieden noot-roepen hoorende doof, vande andere te weten, de onwillighe, die gheen honger,
+ Iob. 35. 17.
a Zach. 7. d. 12.
b Esdra 9. f. 29. 30. Ier. 5. a. 3.
c Prov. 15. d. 32.
d Psal. 75. 5.
e Job. 34. 27. Prov. 1. Psal. 2.
lust, noch begheerten ter onder-wijsinghen hebbende, daeromme niet en bidden, en leestmen oock niet das sy, soo langhe sy soo bleven daer mede van Gode begaeft zijn geweest,+maer wel ghestraft om dat sy niet en wilden Gode tot hem sprekende hooren. Maer de eerste van die voorschreven menschen namentlijck de begeerlijcke die de berispingen niet en versmaden, haer noot bekenden, haer gebrec verstonden, haer self mistrouwden ende hare biddende handen begheerlijck om gheholpen te worden met gheloove ende betrouwen uytstreckten tot Gode, doen sy vernamen met uyt-gestreckten armen bereyt te staen om hem te ontfangen, te helpen ende te begiftighen, zijn altijt ontwijffelijck van geefrijcke miltheydt Gode rijckelijck begaeft ende met alle gaven vervult gheweest. Dit gebreck hebben, dit begheeren ende dit bidden is eens menschen ende gheensins soo weynigh als het ontfangen Godes, ende werc sonder dit menschen werck en werdt niet goets van Gode ontfanghen. Hoe mach men dan noch niet eenighen schijn seggen dat de mensche niet altoos en doet tot dit trecken Godes.
A.
Dat is al waer, maer mach de mensch sijn ellende, ghebreck ende noot oock kennen sonder Licht?
B.
Gheensins.
+ Jer. 6. c. 19. 25. 6. 8.
478r
A.
Hoe mooghdy dan segghen dat de mensche in desen wat vermach sonder Gode?
B.
Dat heb ick niet gedacht, veel min gheseyt: maer wel ghelijck de mensch niet altoos ter saligheyt en vermach sonder Gode, dat Godt den mensch niet saligh wil maken sonder des menschen wil ende werck. Dit heb ick nu al bewesen, of houfy nu het bidden ende ontfanghen voor Godes werck alleen, ende niet voor eens menschen werck?
A.
Neen 'tis alleen eens menschen werck.
B.
Sonder ontfangen en heeft de mensche niet.
A.
Soo ist. Dat seyt oock k'Apostel: wat hebdy, dat ghy niet en hebt ontfanghen?
B.
Die dan niet en willen ontfanghen uyt hem hartneckighe valsche wane, of die door roockeloose onachtsaemheydt het ontfanghen versuymen en crijghen niet: overmits sy dit menschen werck van willigh Godes gaven te ontfangen niet en vol-brenghen.
Dit menschen willen ende wercken is dan immers nootlijck tot het ontfanghen van de gave Godes daer wy af spreken.
Cap. VIII.
Onderscheyt tusschen 'tlicht der naturen ende der ghenaden.
BElanghende nu het Licht noodich zijnde tot+kennisse onser ellenden (daer af ghy spreeckt) vintmen tweederleye lichten, waer af men ghemeenlijck 't eene noemt het licht der natuyren, maer 'tander het licht der ghenaden. Terstont is allen redelijcken mensche in't ghemeyn ghenadelijck verleent, maer ander vercrijghen allen die over 't eerste ghetrou zijn, dat nu de mensche door dese Goddelijcke gaebe des natuyrlijcken lichts vermach niet alleen sijn eyghen ellende ende quaetheydt kennen ende sich daer over beschuldighen: maer oock mede door 'taenmercken vande schepselen, ooc des Scheppers wijsheyt moghentheyt ende goetheyt kennen betuygt d'Apostel totten Romeynen in't 1. ende 7. cap. wel uytdruckelijck, ja oock dat sy daer door des wets inhouden vol-brenghen so betuygt oock de Heere selve dat de getrouwe bevonden over den twee ponden of over 'tcleyne, oock over meer ende 'tgroote ghestelt sal worden. waer af wy een lieffelijcke fuguyre zijn in den wijsen, die uyten onsen ghetrouwelijck navolghden dit licht der natuyren als een sterre, daer door aen-ghewesen zijn gheweest tot den Sonne der gherechtigheydt Christum Jesum selve, dien sy eerden ende aenbaden. Merckt nu, niemant en sal loochenen of dit cleyne licht der natuyren en is soo wel een gaeve ende ghenaede Godes als dat clare ende sonderlinghe licht der ghenaden: niet teghenstaende dat in't algemeen oock voor den Godloosen duysterde ende dit maer voor het cleyn hoopken der gheloovighen veel claerder lichtet ende schijnet: daer by en mach oock niemant ontkennen dat ghelijck als het openen van aller menschen ooghen ende der selver op-mercken vergheefs zy, als daer gheen licht altoos vande Goddelijcke ghenaede en verscheene voor de menschen open ooghen, alsoo wederomme sonder het openen onser ooghen ende op-mercken der dinghen 'twelck des menschen ende niet Godes werck is, soo wel het sonderlinghe claere als het algemeyne schemeringhe licht vergheefs zy: want dese duysterlinghen haters vande beschaemde waerheyt quaet-doenders ende vyanden des lichts moetwilligh haer ooghen sluytende aent licht niet en connen, ende daerom desselvens heylsame kennisse niet en genieten, waerom dat anders dan om dat sy het menschelijcke werck nootsaeckelijck tot ghenieten van't licht vereyscht zijnde, namentlijck het openen der ooghen, totten lichte treden ende in't licht opmercken der dinghen te nemen, niet en vol-brenghen: Maer al die in dit licht haer onverstant ende het bedrogh looghen waerachtelijck mercken, worden haer eyghen onverstant ende den looghen soo vyandt, dat sy voor dit bedrieghlijck serpent den ooren sluyten, ende die begheerlijck op nemen tot het in-spreken Godes, die dan oock nimmermeer en versuymt soodanighe ongheloovighe haers selfs ende boven totter loghen crachtelijck te spreecken, waerachtelijck leeren ende hen-lieden den gave des gheloofs aen te bieden, die sy dan begheerlijck ontfanghen.
Cap. IX.
Godes eer wort niet vermindert in't segghen dat de menschen willigh sijn gaven ontfanghet.
Wat reen moghen de bedelaers hebben by Gode:+of sy schoon al by den menschen rechtelijck te prijsen zijn? gheven sy Godt yet? of doen sy Gode eenig nut, dienst, ofte weldaet, neen neen, niet altoos, maer sy ontfangen, sy ghenieten den nut ende henlieden gheschiet ghenadighe weldaet. Wat oneere is hier oock inne gheleghen
+ Siet cap. 14. ghenoegh de selve materie.
+ Roma. 4. a. 2.
voor Gode? heeft die niet soo wel van't beginne als van't middel ende eynde zijn volle eere in sulcke ghenadighe beschenckinghe aen die ootmoedighe oude
begeerlijcke ontfanghers! werckt Godt hier niet door sijn licht der ghenaden den hate der sonden, de begheerte ter deughden ende den goeden wille, jae oock het
vol-brengen vandien dit werckt ende geeft, Godt ghenadelijck: de mensche lijdet ende ontfanghet willighlijck: is dit mede-wercken des menschen eenigh
verminderinghe vande Goddelijcke eere? Godt selve heeft niet ghewilt dit alles wercken inden mensche sonder des menschen toe-stemmen wille ende mede-wercken:
Ist Gode een vercleyninghe sijnder eeren te doen 'tgunt sijn wijsheyt van eeuwigheyt ghewilt heeft soo te sullen gheschieden? Even soo weynigh als het Godes eere een verminderen is gheweest dat hy door mede-werckinge Pauli ende der anderen Apostelen het Rijcke sijns Soons heeft willen op-rechten. Ghy mocht nu sien dat Godt den mensche niet en treckt met ghewelt, nochte sonder, maer met den menschen wille, het zy dan oock of ghy't neemt dat hy den mensche een nieu oore gheeft, want dat moet ontfanghen zijn, welck ontfanghen des
478v
menschen werck is: ofte oock soo de Heere het vleeschelijcke oore besnijdet ofte het verstopte opent: want de mensche die sulcx sal lijden daer oock toe-stemmen ende in bewilighen moet, 'twelck mede des menschen werck is. Daerom seydt de Propheet wet: de Heere heeft my het oore gheopent, maer ick en wederspreke hem niet, siet dat openen is Godes werck: maer het niet weder-spreecken is des menschen lijden, comende uyt des menschen werck van bewilligen in dat ghedooghen.
Cap. X.
Godt eyscht van niemant boven vermoghen.
MAer seght my noch: Hebdy niet wel gelesen dat Pharao Israel verdruckende hun werck af-eyschte boven vermoghen.+
A.
Jae.
B.
Was dat recht?
A.
Jae recht Tyrannisch.
B.
Doet Godt oock alsoo metten menschen.
A.
Eenighe segghen nu jae.
+ Exo. 5. 9.
B.
De Schrift seydt neen.
A.
Waer?
B.
Dat Godt ghetrou is ende niemant laet versoecken boven vermoghen:+oock seyt de Heere: soo ick niet ghedaen en hadde de wercken die niemant anders en heeft ghedaen, sy en souden gheen sonde hebben te weten daer inne dat sy Jesum niet ontfinghen voor den beloofden Messias.
A.
Wat wildy hier mede segghen?
B.
Dat Godt niemandt wat af eyscht boven vermoghen.
A.
Dat zy soo: wat volght daer uyte?
B.
Dat oock de Israelijten mogelijckheyt hadden omme Gode te hooren ende te verstaen,
+want Godt heeft hen-lieden tot veelen plaetsen gheboden alsoo: hoort nu Israel, na dien Godt niet en ghebiedt dat hy niet en wil dat sy doen souden ende doen dat hy van henlieden eyschte ende Godt niemandt wat onmoghelijcks afeyscht, soo moet volghen dat sy dit hooren vermochten, of wilmen Gode die sotheydt toeschrijven dat hy den doven een liedeken soude singhen ende niet alleen vergheefs, maer oock spottelijck werck soude doen? Ick hebbe geroepen seydt de Heere,+ende daer was
+ Joan. 15. 24.
+ Augu. De predest. Sanct. cap. 14. Deut. 5. a. 1. 12. d. 28. Jerem. 11. a. 4. c.
+ Esa. 50. a. 2.
gheen die my hoorde: mochten sy soo weynigh hooren als der afgoden ooren wat salmen hier van dit roepen Godes segghen?
A.
Dat Godt riep niet om dat sy hooren, maer om dat sy te min ontschuldigh zijn souden!
B.
Dat mochten sy doof zijnde soo weynigh te min worden: als of yemant een blinde een lantaern inde hant gave om dat hy te min onschult soude hebben in sijn doolen ende vallen.
Immers mochten sy niet hooren hoe mochten sy dese dreyghende straf hooren, hoorden sy die niet, hoe mochten sy door sulck, ongehoortroepen te min ontschuldigh worden? terstont is oock ghebleecken dat Godt van niemant wat boven vermoghen:
souden sy te min ontschuldich worden door dien sy niet vermogende te hooren, Godes spreken niet en hoorden soo moeste Godt immers (als een ander Pharao) hen-luyden daer in boven vermoghen geeyscht hebben, hoe mocht Godt hen-lieden dan oock om't niet hooren dreygen oft straffen? nochtans ghetuyght hier af de Schrift doorgaens.
A.
Straft Godt dan geen sonde met sonde,+hoe comt dat hy de verwerpers vande liefde der waerheydt gheeft, in een sendet, een werckingh der doolinghen soo dat sy den loghen ghelooven.
B.
Ghy merckt de saken niet recht, u by-ghebrachte sprake is teghen u, want dese werden ghestraft met het ghelooven des looghens, om dat sy der waerheyts liefde verworpen, die sy hadden mogen ontfangen, so de Text self mede brenght, want anders waren sy boven vermoghen becoort ende ghestraft om ghedaen te hebben 'tgunt hen onmogelijck was te laten, maer want sy moetwillighlijck des waerheyts liefde verworpen soo waren sy haer edelheyt omwaerdigh ende des loghens snootheyt te recht waerdigh. Voort volght hier uyt niet dat sy om dit ghelooven der logenen 'twelck haer straf was, gestraft werden, neen: so weynigh geschiet dat als d'overheyt eenen dien sy eerst eenmael om sijn dieverijen gheblindet hebbende, namaels weder straffen soude om sijn doolen ende snovelen in't gaen. Voorts is nu al gebleken dat dit hooren van Godes in-spreecken een menschelijck werck is oock dat het willigh gheschiet ende dat het alle menschen, die noch niet door hun moetwillighe hartneckigheyt met het geloove ter loghenen ghestraft ende in een verkeerden zinne ghegheven zijnde, noch moghelijckheydt hebben om Godes spreken te hooren blijckt onloofbaerlijck
+ Ierem. 6. c. 19. Deut. 28. 15. 16. &c. 2 Thess. 2. c. 10.
uyt ontallijcke ghetuyghenissen alle tot henlieder beschuldinghe claerlijck uytdruckende dat sy niet en hebben willen hooren.
A.
Daer moet men verstaen dat sy niet en mochten hooren.+
B.
Neen so niet, die gloos is te plomp. De geest Godes inde H. Schrift weet wel onderscheydt te maecken tusschen niet moghen ende niet willen, hier vint ghy al van niet willen maer dat sy van niet moghen verclaert daer suldy vinden dat sy als hartneckige in eenen verkeerden zinne zijn gheven. Dan worden sy niet beschuldight oft gestraft om dat niet mogen, maer om haer niet willen doe sy vermochten 'twelck daer voor ginck. Desen onderscheyt sprac ick terstont uyt in den gestraften dief met blintheydt ende wort weynigh op gelet, daer door ooc veele doolen
+ Job. 34. 27.
479r
maer soo ist net d'ander niet, daer Godt sijn volck om dreyghende ende als sich beclaghende seydt om dat ghy niet hebt willen hooren mijn woorden, sal ick senden, etc. om dat ghy de kennisse hebt verworpen, sal ick u verwerpen,+sy hebben door bedroch my niet willen kennen, daerom etc. want om dese sonde van niet te willen weten dreyght ende plaeght hem de Heere, ghemerckt sy die noch vermochten anders te doen. Want wat soude dat doch voor een dreyghement ende straf zijn? om dat ghy doof ghebooren zijnde ende niet moghende my hooren my niet en hebt ghehoort, daerom sal ick u straffen ende verderven: leestmen dit of dese meeninghe oock inde H. Schrift? wat geldet neen.+Daer toe dienen oock de beloften over d'ander zijde.
Ist dat ghy mijn stemme hoort, mijn woorden hoort, mijn gheboden hoort, soo wil ick u dit en dat geven, seytmen dit gesproken te zijn tot doven die niet en mochten hooren hoe salmen Gode ontschuldighen van een vergheefs ende spottelijck spreken?
wat kindt van acht jaren swijghe verstandigh man sal sal eenen dien hy weet doof te zijn, beloften doen met woorden van hem wat te schencken, indien hy hem wil hooren spreken, verstaen ende doen 'tgunt hy tot den dooven seyt? Ick meyn dat ghy oock het spreeckwoort, dat lesen sonder verstaen vergheefs werck is ghedaen, wel hebt ghehoort.
A.
Dickmael.
B.
'Tgaet oock soo met hooren sonder verstaen.
A.
Het doet.
B.
Hebdy niet wel met andere ghedachten becommert zijnde yemanden tot u hooren spreken sonder verstaen te hebben, 'tgunt hy gheseydt hadde.
A.
+ Jerem. 25. 6. 8. Ozea. 4. b. 6. Esai. 65. b. 12. Ierem. 9. b. 6.
+ Exod. 19. a. 5. Deut. 28. 2. 1. .
Meer dan eens.
B.
Dat niet verstaen der ghehoorde woorden quam deur dien ghy u sin daer toe niet en hadde ghegheven.
A.
Alsoo.
B.
Behalven des menschen hooren behoefter dan oock aendacht om 'tspreken Godes te verstaen.
A.
Het behoeft.
B.
Desen aendacht oft dit op-mercken is des menschen werck.
A.
'Tis.
B.
So valt dan Godes spreken noch onvruchtbaer als de mensch al schoon het werc van hooren doet sonder aendacht, ende en geschiet daerom ooc dit trecken Godes niet sonder dit menschelijck werck van op-mercken oft aendacht. Dat nu de mensch sulcx vermach blijckt mede uyten bevelen Godes die den mensch niet onmoghelijcx ghebiet:
Insghelijcks uyt dien dat Godt den menschen daerom beschuldight, dat hy niet en doet 'tgunt hy vermach, oock daer uyt dat Godt seyt sy en hebben niet ghewilt: want wat is dat anders geseyt dan sy vermochtens ende en hebbens niet gedaen noch niet willen doen, sulcx dat heeel aen wil ende niet aen macht heeft ghebroken. Och oft
ghy op mijnen ghebooden ghemerckt haddet, wenscht de Heere diens Wijsheydt vryelijck sulcks niet en soude doen, soo't hen-lieden soo onmoghelijck waere geweest als een doove het hooren is, maer dat scheelt soo veele dat het Godt door Moysen betuyght, licht ende oock al inder Joden vermoghen te zijn gheweest uyt alle welcke onse redenen ghy nu claer mocht mercken dat Godt den mensche niet met ghewelt noch buyten 'smenschen wille, treckt, maer met sijnen wille, soo het bidden, het toe-stemmen, het willen van ghetrocken te worden ende het aen-mercken in desen, alleen des menschen gelijck wederom het spreken, leeren, ende trecken Godes wercken zijn.
Cap. XI.
Vande leeringhe daer door Godt den mensche treckt tot Christum.
A.
NU soude ick gaeren hooren hoe Godt den mensche leert ende dit meer verclarender dan disputeerender wijse ghemerckt het al te lieflijcken saecke is dan om twistelijck ghehandelt te worden, soo is oock inde materie van 't hooren nu al soo veele bewesen dat elck (sluyte dan door partijdighe hartneckigheydt moetwilligh sijn ooghen) licht mach sien dat dit werck van't trecken Godes niet gheheel en gheschiet sonder des menschen wille ende medewercken. Ende want niemant kan ghelooven dat yemandt buyten of teghen sijn wille, ende sonder sijn eyghen werck van op-mercken,
naedencken, erkauwen, over-weghen, onthouden, hanteren ende oeffenen eenighe dinghen mach leeren, soo moetmen oock nootelijck bekennen dat dit leeren Godes niet toe-gaet sonder wulcke menschelijcke wercken. Daerom sulcx te bewijsen nu nergens nae so noodigh en is, als het ordentlijck verclaren wat dit leren zy, wat Godt den mensche leert, hoedanigh de leer-jonge is, hoe Godt den mensch leert, hoe de jongher van Gode leert, tot wat eynde ende wat de vrucht zy van dit leeren ende anders 'tgunt ghy beter sult weten te segghen dan ick mach bedencken. Doch mooghdy hier ende daer wel uyter saken sluyten 'tgunt ghy in de school-sake voor hebt te bewijsen, Dit begheere ick vruntlijck van u ende sult my te min noch weyghern, door dien ghy siet wat goet vertrouwen ick op u vriendelijckheydt hebbe, de welcke daer inne blijckt dat ick u, wiens onderwijs ick in desen begheere een wet derf stellen, hoe ende in wat wijsen ghy my sult onderwijsen.
B.
U goedt betrouwen sal u dese mael niet bedrieghen, te min om dat ghy met redene begheert. Ick spreecke oock niet tot nut van my selve, maer van u, nu weet ghy beter wat in u is dan ick, ende verstaet dien oock beter dan ick, wat u nutste is, Dus wil ick u
479v
begheeren in desen gaerne nae comen om u op't meest my moghelijck is nut te zijn tot aen-waijsinghe van 't beste, 'twelck niet mach gheschieden soo ghy't niet van herten begheert ende soo de Waerheydts Gheest selve niet door my en spreeckt ende in u en werckt. De wijle ick u dan weet of merckelijcke waene begheerlijck te zijn totter waerheyts kennisse ende ick van my selve weete dat ick niet mijn, maer des Waerheyts eere soecke, soo gheloove ick vast dat wy vergadert zijn inden naeme Christi die soodanighen belooft in't midden van hen te zijn. Dit volbrenght nu o onbedrieghelijcke waerheyt Jesu Christi ende weest ghenadelijck met uwen waerheydts gheest tusschen ons t'onser verlcihtinghe, ist dat wy waerachtelijck in uwen name te samen zijn ghecomen, Amen.
Cap. XII.
Wie daer leert of onderwijst.
B.
WY hebben ghesproken hoe de gheloovighe Gode hooren ende hebben nu voor handen hoe sy van Gode leeren, want al die't van Gode ghehoort heeft ende gheleert, die comt tot Christum.
A.
Soo seydt de Heere selve.
B.
Dit spreecken Godes ende leeren is dan de wijse daer door Godt den mensche treckt tot Christum.
A.
Dat verclaert de Heere self met dese woorden, volghende terstont aende voor-gaende, niemant comt tot my, etc. oock hebdy dat ghenoeghsaem bewesen.
B.
Waer yemant geleert wort, daer moet oock yemant zijn die leert.
A.
Soo ist.
B.
De mensch wordt hier gheleert.
A.
Recht.
B.
Godt leert den mensche.
A.
Dat seydt Christus hier oock ende heeft daer toe mede den Propheetschen sproke ingevoert, houdende: sy sullen alle van Gode gheleert worden.
B.
Wat heet ghy leeren?
A.
Die leert een ander die hem door sijn onderwijs doet verstaen, ende doen (soo wy hier van gheen leeringhe in't verstaen alleen bestaende handelen) 'tgunt hy te vooren niet recht doen en conde.
B.
Wie wort gheleert?
A.
De redelijcke mensche.
B.
Wie leert?
A.
Ick meynde dat ghy my soudet leeren met onderwijsen: nu duuckt my dat ghy van my wilt leeren met vraghen.
B.
Neen, dat doe ick op dat ghy my te beter verstaen, ende ick u verstant siende te beter daer na spreecken soude moghen: dus antwoort my soo langhe ghy condt.
A.
Godt leert, de mensch leert, de duyvel leert, ick weet van niemant meer.
B.
'Tis wel, wat leert de duyvel?
A.
Altijdt quaedt ende nimmermeer goedt.
B.
Wat leert de mensche?
A.
Somtijts quaedt somtijts goedt.
B.
Wat leert Godt?
A.
Altijdt goedt ende nimmermeer quaedt.
B.
Van't quaedt leeren en handelen wy nu niet, daerom moghen wy swijghen van des duyvels ende van des menschen quade leere.
Cap. XIII.
Onderscheyt tusschen Godes ende des menschen leere.
ISser gheen onderscheyt tusschen het goet leeren Godes, ende des menschen?
A.
Groot, so datmen des menschen leere eyghentlijcker een getuyghe dan leeren, maer Godes leeren eyghentlijck een leeren mach noemen.
B.
Waerom datte?
A.
Des menschen montlijcke, jae oock de gheschreven Bybelsche tuyghenisse der waerheydt mach niet grooters telen dan een verbeeldelijcke kennisse: te weten vande sonde met wroegen ende vreesen, maer en baert gheen waer haete tot de sonde, nochte en gheeft oock geen macht om die te laten, ende oock kennisse van deughde sonder een hertelijcke lust oft waere hoope om die te verwerven ende derhalven oock geen macht om die te becomen ende wercken. Maer geheel anders gaet het toe met het leeren Godes, want die ons verthoont, niet in een verbeeldelijcke schaduwe, maer in een ontwijffeelijcke voor-ooghentlijcke (laet's my soo noemen waerheydt) onse eyghen quaetheydt ende daer teghen oock sijns eenighen Soons goetheyt, hy verthoont ons onse quaetheyt soo lelijck ende grouwelijck dat uyt sulck teghenwoordigh ghesicht
voortcomt een vyantlijcke hate tot ons selve, onse eygen wille ende sonden: ende daer tegen de goetheyt Christi soo suyverlijck ende lieflijck, dat daer uyt wert gheboren een hertelijcke liefde tot Christum, sijne Goddelijcke wille ende
gherechtigheyt, welcke goede wille ende lust Godt dan oock niet onmachtigh ende vergheefs laet blijven, maer scheyt daer by oock het vol-brenghen nae den goeden wille.
B.
Noch seghdy al wel, maer segt werckt Godt alleen sonder den mensche in dit sien deser dinghen: oft doet den mensche oock wat daer toe 'twelck hy macht heeft te laten?
A.
Wat soude de mensche hier toe doen, die is blint, mach een blinde sien? So moet hem Godt ymmers voor al siende maken.
476r
B.
Dat Godt dese blinden nae der zielen siende maeckt buyten hen-lieden bidden ende begeeren en gheloove ick niet, soo men siet dat Christus den blinden na den lichame niet en heeft gedaen, maer vraeghde ghebeden zijnde: wat wildy dat ick u die: daer op sy dan seyden: Heere dat ick sie. Wy hebben dese sake oock ghehandelt inde gave vande ooren, die de mensche niet en ontfanghet sonder sijn toe-doen ende bewillighen, twelck met het sien mede soo toe-gaet. Maer laet ons nu al nemen dat sulcx gheschiet sonder hen-lieden bidden, soo vraghe ick u, wat saken zijn al noodigh daer yet inder waerheyt ghesien sal worden?
A.
Het dinck dat ghesien wort, het ooghe datter siet, ende het licht daer't in wort ghesien.
B.
Ghy staet nu voor mijn oogen in't licht, soude ick u oock sien soo ick mijn ooghen ghesloten hielt?
A.
Neen.
B.
Daer behoeft dan meer toe dan ghy seyde, namentlijck het opdoen ende ophouden der ooghen.
A.
Recht seghdy.
B.
Behoefter anders niet toe?
A.
Dat ick mercke niet.
B.
Oft ghy een dagh langh voor my bleeft staen in't licht ende ick mijn open ooghen van u afkeerende, stadelijck te rugghe saghe, soude ick u oock sien?
A.
Ick mercke nu dat ick qualijck ghesien hebbe in't spreken van't sien, neen, ghy mocht my niet sien sonder u open oogen op my te stuyren.
B.
Dat is waer, soo blijckt nu dat behalven het dingh het ooghe ende licht om yet te sien, noch noodigh zijn het openen ende op-houden der ooghen met oock den toecker der ooghen op het dingh.
A.
Ghy seght recht.
B.
Zijn dit niet des menschen wercken?
A.
Het zijn.
B.
Hier uyt volgt nu nootlijc dat de mensche niet en comt tot dese kennisse sijns quaetheyts ende Christi goetheyt, sonder des menschen werck van't ooghe te openen op te houden ende die op sijn quaetheyt ende Christi goetheyt inden lichte Godes te stieren met aen-dacht.
Cap. XIV.
Onder-scheyt tusschen al-ghemeyne ende sonderlinghe ghenade.
A.
Wildy segghen dat dit openen, op-houden ende stieren der ooghen opten dinghen de mensche alleen vermach uyt sich selve: sonder de Goddelijcke ghenaede?
B.
Gheensins maer hier is onderscheyt inde ghenaede.
A.
Welcke?
B.
Een die allen redelijcken menschen ghemeen is, waer in sy alle vermoghen Gode door sijne schepselen te kennen, ende wert daerom gemeenlijc ghenaemt het licht der natuyren: ende een sonderlingh ghenade diemen Goddelijck noemt, ende en werdt niemanden mede ghedeelt dan die des ontfanckelijck zijn, daer af wy nu hier voor Cap. 8 wat ghehandelt hebben.
A.
Welcke zijn die?
B.
Die in dat minste getrou zijn bevonden, worden over dit meeste ghestelt, ende die met dat minste pondeken naer-stellende woeckeren noch een pondt of meer daer by heeft ghewonnen: desen sulck ghewin hebbende werdt meer ghegheven,+maer den begravers haers ponts in d'aertsche lusten, die gheen ghewin en hebben, wert noch dat pont dat sy hebben benomen ende in eenen verkeerden sinne ghegheven, oock met sulcke blintdheydt gheslaghen dat sy met open ooghen niet en sien.
+ Nota, dies ontfanckelijc zijn die zijn zeltsaem dan wordt de genade henlieden ghegeven sonderlinghe ghenaemt.
A.
Verstaedy dit ontfanckelijck zijn door sulcke middelen?
B.
Jae, hoe anders? neemt dat een school-meester wel groote lust heeft om alle sijne jonghers mede te deylen alle sijne gheleertheydt sonder yet te willen voor yemanden der jongheren verberghen. Daer zijn eenighe inden Abc boeck, die naerstigh, eenige die niet leeren, maer spelen als d'andere leeren, als de tijdt comt van de Abc naren te stellen in't boeck van spellen leeren, sullen de vlijtighe leerjonghers daer niet toe vercooren worden?
A.
Jae.
B.
Want sy zijn de leeringhe van't spellen ende voorts lesen ontfanckelijc als die nu den letters vast konnen.
A.
Sy zijn.
B.
Sal hy d'andere traghe ende spelende jongers die noch den letteren niet en connen, oock mede in dit hoogher boeck stellen?
A.
Neen.
B.
Waerom dat?
A.
Sy zijn der leeringhe van't spelen ende lesen noch niet ontfanckelijck ende waer verlooren ja schadelijcke moyten hen daer te stellen, want sy dan nimmermeer de letteren kennen mochter leeren ende derhalven oock nimmermeer het lesen, maer waer toe dient ditte?
B.
Vraeghdy dat? de mensche aen-merckende vlijtelijck met haer ooghe des
redelijckheyts op de wonderbaerlijcke schepselen Godes, sullen nootsakelijck moeten wercken een onbegrijpe-
476v
lijcke Wijsheyt in die eendrachtige schickinghe een almoghende cracht inde schepselen ende onderhoudinge ende een lieflijcke goedigheyt inde besorginghe ende voedende der levender schepselen. Is dat niet een nootsakelijck ende nut Abc?
mach hy dan hier door gheraken tot eenige kennisse vande wijsheyt, mogentheyt ende goetheyt Godes, hy sal oock licht daer by connen verstaen zijn cranckheydt, sotheydt ende quaedtheydt. Dit zijnse die haer cleyn pondeken recht besteden, woeckert becomen ende over meer gestelt worden: Want sy door't wel connen van desen ABC ontfanckelijc ende bequaem worden tot hoogher leeringen, maer de traghe versuymers geensins, die noch op Godes schepselen, noch op hen self en dencken: maer allen zien opten aertschen lusten ende begeerten, soecken altijdt allen ghelt, eer ende weelde, daer inne sy haer redelijckheydts pont schandelijck begraven, woecker ontbeeren ende derhalven oock meerder gaven, als die vol zijnde van aertsche lusten der Hemelscher niet en begheeren noch ontfanckelijck en zijn.
Cap. XV.
Moghelijckheyt om door't recht ghebruycken van't licht der natuyren voorder te comen.
A.
SChrijft ghy dit menschelijck vermoghen niet te veel toe?
B.
Schrijf ick's meer toe dan daer inne is, ende Godt den mensche ghegheven heeft?
A.
Dat hoor ick noch niet.
B.
So schrijf ick's noch niet te veel toe, maer oft d'ander den mensche paerden ende muylen die men breydelen, jae stocken oft blocken diemen sleppen moet
ghelijckmackende den mensche niet min toe en schrijven dan Godt, dien heeft ghegheven, laet ick hen-lieden bedencken. Ghy bekent ymmers dat de reedelijckheyy des menschen moghelijckheydt heeft om dit teghen dat te over-weghen ende uyt twee bekende Waerheden (rechts als de toe-comst uyt twee bekende getalen) eenen derden onbekenden te sluyten.
A.
Die dat ontkent is self onredelijck.
B.
Men moet oock kennen dat Godt den mensche dit pondeken des redelijckheyts gegeven heeft om te ghebruycken tot ghewinne.
A.
Men moet.
B.
Soo mach oock de mensche bevoelende 'tonghemack van zijn blindelijck swerven sich bedarende, dencken dat hem 'tooge de redelijckheyts verleent is om voor sich ziende in't licht sich te voorhoeden van vallen ende quetsen, d'ogen te openen, ende d'oorsaken zijns vallens te vermijden, doet hy dan den ooghen open soo zijn sy des lichts ontfanckelijck, d'welck de besloten oogen niet en sijn.
A.
Naer u segghen soude sich de mensche uyt sich selfs vermoghen der ghenaden Godes ontfanckelijck connen maecken.
B.
Hy mach immers door 'tsluyten der ooghen maken dat hy der ghenaden niet ontfanckelijck is: waerom niet dat ander?+
A.
Dit houden sy voor een groote veranderinghe vande Goddelijcke eere.
+ Mach hy ´tpondt qualijck gebruycken, soude hy´t pondt met recht gebruyken.
B.
So mogen sy oock segghen dat Godes geest selve Gode lastert, na dien door-gaens inde H. Schrift sulck vermoghen den mensche tot duysent plaetsen toe-schrijft, met die woordkens willen ende niet willen ende dergelijcke ende met clare ontijfelijcke woorden,+daer God selve lang na Adams overtredinge 'tgantsche volck Israels voor-stelt het leven ende 'tgoede oock den doodt ende 'tquade, met keure oock, jae met ghebodt om 'tleven te nemen, merckt het wel of qualijck gebruycken van dat pondeken heeft is Godes ghenadigh werck, die den mensch daer met heeft ghedeelt, alsoo en gheschiet dit noch gheensins sonder Gode, maer oock niet sonder den mensche.
Cap. XVI.
Oorsaken waer door den mensch sijn ooghen opent.
A.
Verclaert doch hoe de mensch veroorsaeckt wert tot dit openen des ooghs, ende opmercken met onder-scheydt van Godes ende des menschen werck in desen.
B.
Gaerne, Godes ghenadigh werck tot voorderinge van 'smenschen heyl, heeft den mensch soodanighen natuyre ghegheven dat de redelijcke ziele soo weynigh sonder Gode (het salighe leven der zielen) als het lichaem sonder ziele, levendigh mach blijven in rusten. Want de mensche en leeft niet alleen by den brode, maer by alle woorde comende uyten monde Godes, dit Woordt is Christus de Waerheyt ende wegh ten leven, ja het leven selve.+Daer by heeft Godt ghenadelijck alle onweghen van dit salighe leven afleydende, sulcx met doornen beheynt ende den sonde so haer eygen boete gemaect, dat de mensche sich van Gode af-keerende ende sonder Gode wesende geen rust en mach hebben, maer niet dan gequel, smert, pijne emde onghenoeghen, boven dien is noch in des menschen natuyre een onvermijdelijcke geneghenheyt tot afwijckinge van alle 'tgunt hy hem alder quetstelijcxt ende tot aenclevinghe van al 'tgunt hy hem alder voorderlijcxt tot rust ende genoeghte waent oft weet te wesen. Dit alles is Godes werck buyten alle toe-doen of bewillighen des menschen ghenadelijck in den mensche van Gode ghewrocht. Hoort nu wat hier uyt mach ja moet worden, als de mensche 'tpondeken zijns redelijckheyts ghebruyckende uyt twee bekende waerheyden eenen derden onbekenden waerheydt woeckert vint ende wint. Wt het voorseyde volght nootlijck de menschen bevindent al t'samen, ende de H. Schrift ghetuyget dat de mensche in't duyster comt soo haest als hy van Gode sijn leven afwijckt, ende inden onghenoeghlijcken pijnlijcken straffe, soo haest als hy vande gherechtigheydt afvalt. Dese ellende soude de natuyre gaern ontwijcken maer en vermachs niet sonder af te
+ Deut. 30. c. 15. d. 19.
+ Ose. 2. Esai. 27. d. 21. Esai. 59. a. 2. Jerem. 2. d. 19. Esai. 66. g. 24.
481r
wijcken van desselvens oorsake. Die nasporende verstaet hy te wesen sijn zonde, gheleghen in't moetwilligh sluyten zijnder ooghen, die Godt hem om in't licht met te zien gegeven ende hem sulcks oock geboden hadde. Want het onrecht is dat het schepsel des Scheppers beveelen niet ghehoorsaem zy. Laet ons ne neemen dat dese Mensche alsoo met beslooten ooghen schermende ende sich langher zoo meerder vermoeyende ende quetsende, begint te dencken alsoo. Dat mijn zoone teghen mijn wille ghedaen hadde ende hem sulcx soo leedt ware dat hy my ootmoedelijck bade om verghevinghe, ick zoudet hem vergheven, dits een waerheydt hem bekent. Dat nu de Schepper Godt beter is dan zijn schepsel de mensche, ende derhalven meer dan de Mensche gheneghen is tot barmhertigh vergheven, weet hy mede waerachtelijc uyt cracht des redelijckeyts voortcomende uyt de kennisse van den A. B. C. voorsz.
Dit zijn twee waerheyden, hier uyt mach hy dan ooc ontwyfelijck sluyten de derde (hem te voren onbekende) waerheydt te weten dese. Gae ick met waerachtigh leedtwesen den goeden ende bermhertighen Schepper bidden om verghevinghe: Hy salt my ontwijffelijck vergheven. Als hier toe dan aenporret den onvermydelijcken noodt vande Hongherighe Ziele, met de gheneghentheydt om den smertigen doot te ontgaen ende weder in't vrolijcke leven te komen: Wat mach hier anders uyt gheboren werden dan des verlooren zoons opset? Ick wil opstaen ende gaen tot mynen vader bidden dat hy my met synen klachten (zoo ick des zoons naeme nu onwaerdich ben) Broot gheve dat daer overvloedich is, maer hier lyde ick ghebreck, ziet soo keert sich de mensche in't landt zijnder ghevanghenissen ofte dienstbaerheyt der zonden wesende, als hy sulcx gheware werdt tot zijn herte: ende leert dan kennen ende weten den onderscheyt tusschen desen tyrannischen vreemden Heere ende Godt zijn vader.
Diens goedtheyt hem dan Godt of zijn vader voor een Godt ende eenighe hulper doet kennen ende ghelooven. Dese kenners geeft Godt dan oock (zoo de Propheet zeyt) een herte dat zy verstaen ende ooren dat zy hooren mogen, Baruch 2. Fol. 30. Laet hem nu dencken dit toehouden der ooghen bederft my, ick wilse openen ende gaen tot het licht om daer in wandelende my niet te stooten, sal hy niet moeten den oogen openen? Siet so werckt Godt als eerste oorsaecke door zynen milde gaven der natueren ende de mensche als twede metwerckende oorsake doort gebruycken deser gaven, tot dit openen der oogen. Maer noch en vermach hy niet te zien, al opende hy oock duysentmael den oogen, soo hem het licht der genaden niet en verschijnt, want met het opdoen zynder ooghen mach hy't licht niet doen opgaen, maer ghelijck de Vader den comenden verlooren zoon te ghemoete ghingh, alsoo voor comt Godt met zijn zonne der ghenaden (die nimmermeer ondergaet) allen boetvaerdighen zondaren in sulcker wysen, dat het henluyden onmoghelijck is den ooghen te openen sonder terstont ghewaer te werden het licht der ghenaden, al en waert maer noch als een Propheetsch woordt van verde uyt eenen duysteren hoecke, genoechsaem zijnde omme hem volcht by desen leydt-sterre der genaden, of desen vreemdelingh ende onbekenden Jonas, (Matth. 12. 41.) te comen totten Zonne der gherechtigheydt Jesum Christum het Licht des Werelts zelve. Ziet soo loopen hier noch al mede te samen Godes ende des menschen werckinge, sulcx dat gelijck de mensch niet en mach sien sonder Godes Lichten, Godt den Mensche niet en verlicht, noch leydet sonder des menschen oogh-openen, zien ende opmercken: Dese Menschelijcke wercken geschieden vrywillich sonder alle gewelt of dwang ende blyckt daerom alhier mede dat Godt den Mensche niet en trecke tot Christum, sonder des Menschen vrye wille-keure, toestemmen ende medewercken geleghen zijnde in dit onderwysen
