Ynhâld 1 Ynlieding 1 1.1 De Santjinde Kêst 1 1.2 Skiednis 1 1.2.1 De 17 Kêsten en de 24 Lânrjochten 1 1.2.2 De hânskriften 3 1.2.3 Oersettings 3 1.3 Groepsyndieling 4 2 Undersyk 6 2.1 Fraachstelling 6 2.2 Materiaal 6 2.3 Wurkwize 7 2.4 De ynhâld 8
3 Utwurking fan de ferskillende ferzjes 9
3.1 De 17de Kêst 10 3.1.1 Fragminten 11 3.1.2 Ferliking 16 3.2 Ynlieding op de wenden 17 3.2.1 Fragminten 17 3.2.2 Ferliking 18 3.3 Striid 19 3.3.1 Fragminten 19 3.3.2 Ferliking 21 3.4 Ferkrêfting 23 3.4.1 Fragminten 24 3.4.2 Ferliking 28 3.5 Dieverij 29 3.5.1 Fragminten 29 3.5.2 Ferliking 34 3.6 Gerjocht 35 3.6.1 Fragminten 35 3.6.2 Ferliking 37 3.7 Falskemunterij 39 3.7.1 Fragminten 39 3.7.2 Ferliking 43 3.8 Letsel 45 3.8.1 Fragminten 45 3.8.2 Ferliking 47 3.9 Miskream 48 3.9.1 Fragminten 48 3.9.2 Ferliking 49 4 Generale ferliking 50
4.1 Op it nivo fan de hiele tekst 50
4.2 Op it nivo fan selektearre fragminten 53
4.2.1 Oanhef 53
4.2.2 Sa ist alles iechta 55
4.2.3 Nena witha biada 56
4.2.4 Ene wrpena warue 58
5 Eigen groepsyndieling 59
6 Konklúzje 62
Bylagen 64
1
De Santjinde Kêst
1. Ynlieding
1.1 De Santjinde Kêst
De Santjinde Kêst jout in wichtich privileezje, dat de Friezen fan Karel de Grutte krigen hawwe soene dan wol kocht. De Friezen krije altyd gelegenheid om har ûnskuld te bewizen wannear't se fan in misdied beskuldige wurde. Se meie dan in eed op de relikwyen ôflizze.1 De partijen yn it proses, de
oankleier en de oanklage persoan, binne lykweardich. Der binne lykwols in oantal gefallen, dêr't gjin frijswarren fan in beskuldiging fan in misdie troch in eed op de relikwyen mooglik is, omdat it feit sa fêst as in hûs stiet. Dy wurde omskreaun yn de wenden (útsûnderingen) op de 17de Kêst.
De 17de Kêst is oerlevere as part fan de 17 Kêsten (en 24 Lânrjochten). De wenden op de 17de
Kêst komme yn alle Aldfryske hânskriften dêr't de 17 Kêsten yn stean, foar. De opsomming fan dy wenden foarmje yn guon hânskriften in ûnderdiel fan de 17de Kêst. Yn de measte hânskriften lykwols
wurde de wenden mei-inoar apart fermeld.
Yn dit ûndersyk wurde de ferzjes fan dat wichtige privileezje en de útsûnderings dêrop mei-inoar ferlike. Yn 'e Aldfryske hânskriften gean de measte teksten fan de 17 Kêsten en dus ek dy fan de Santjinde Kêst en dy fan de wenden werom op ien of faaks ek wol mear (oer)tekst(en).2 De
bedoeling is om út te finen hoefier oft dy ferzjes oan inoar besibbe binne en sa ta in mooglike groepsyndieling te kommen.
1.2 Skiednis
1.2.1 De 17 Kêsten en de 24 Lânrjochten
De 17 Kêsten en de 24 Lânrjochten, dêr't de Santjinde Kêst in part fan is, foarmje de kearnteksten fan it Aldfryske rjocht. Yn 't earstoan waard de ynhâld fan de 17 Kêsten en de 24 Lânrjochten en ek oare rjochtsboarnen fan generaasje op generaasje mûnling oerlevere. Mar yn 'e rin fan 'e trettjinde ieu nimt de ferskriftliking yn it publike libben yn it gebiet fan 'e Friezen hurd ta. Der komme netwurken dêr't de op skrift fêstleine teksten har lâns ferspriede koenen en ynstellingen dêr't se bewarre wurde koenen.3 De "24" algemien-Fryske Lânrjochten binne te beskôgjen as "doemen"
(jurisprudinsje) fan ien of mear lânrjochten. De "17" algemien-Fryske Kêsten binne dêrfoaroer troch de Friezen keazen rjochtsregels dy't dêrnei troch de kening befestige wurde moasten.4
It gebiet dêr't de 17 Kêsten en 24 Lânsrjochten gouwen, omfette Westerlauwersk Fryslân, de Ommelannen (it Fryslân tusken Lauwers en Iems, sûnder de stêd Grins) en East-Fryslân.5 Yn it jier
1504 kaam troch George fan Saksen in ein oan it Midsieuske Fryske rjochtssysteem yn
Westerlauwersk Fryslân. Yn 'e Grinzer Ommelannen hat it Aldfryske rjocht langer gouwen. Oant likernôch it midden fan 'e fjirtjinde ieu wie it Frysk de taal yn 'e Ommelannen. Dêrnei is it ferkrongen troch it Leechsaksysk. It Aldfryske rjocht waard lykwols hanthavene en dêrtroch ûntstie der ferlet fan oersettings fan Aldfryske rjochtsteksten yn it Leechsaksysk. It gebiet fan 'e Grinzer Ommelannen foarmet rjochtshistoarysk beskôge benammen al yn 'e sechstjinde ieu in ienheid. It (wat
2
ferfongen.Yn East-Fryslân wurde de algemiene Fryske rjochtsteksten, ek de 17 Kêsten en de 24 Lânrjochten, hieltiten mear oan it jildende rjocht oanpast. Begjin sechstjinde ieu fynt de
rjochtsherfoarming fan greve Edzard I nei it nije Eastfryske Lânrjocht plak. It Eastfryske rjocht bleau oant 1809 effektyf.
Ien fan 'e meast omstriden problemen yn 'e Aldfrisistyk is de datearring fan beide teksten. Yn 't algemien wurdt as perioade fan ûntstean de alfde ieu oannaam. Dat folget út in fermelding fan de perioade dêr't it oantinken noch yn bestie oan 'e lêste ynfal fan 'e Noarmannen6 (De lêste ynfal hat yn
1010 plakfûn).
Algra lykwols nimt as tiidstip fan ûntstean fan de 17 Kêsten en 24 Lânrjochten it momint oan dat de boarnen "algemien"- Frysk wurden binne.7 Hy giet derfan út dat dy boarnen fan oarsprong
Westerlauwersk binne. Op allerhanne grûnen komt hy ta de konklúzje dat it algemien wurden om 1225 hinne plak fûn, mei it oer de grins fan 'e Lauwers hinne gean fan dy boarnen. By dat oernimmen waarden neffens him de boarnen oanpast oan 'e sitewaasje east fan 'e Lauwers, bekend ûnder de namme "Fryske frijheid". Alles wat mei de lânshear te krijen hie, waard ferwidere. It muntsysteem waard reorganisearre en de hichte fan boeten en fredejilden op 'en nij fêststeld. It kin sels sa wêze dat doe pas it oantal kêsten en lânrjochten op 17 en 24 fiksearre waard.
De kolleksje, dy't neffens Algra oernaam waard, bestie út bepalingen fan ferskillende âlderdom. Der binne bepalingen dy't mooglik út in kapitulare fan Loadewyk de Fromme út 814 stamme mar ek bepalingen dy't in reaksje binne op 'e lânfrede fan 1156. In tuskenposysje nimme de teksten yn dêr't in asega en/of frana yn foarkomme. Dy komme neffens Algra út 'e perioade dat de biskop fan Utert lânshear fan Westerlauwersk Fryslân wie (1086 oant begjin tolfde ieu). De asega, dy't al yn 'e Lex Frisionum foarkomt, liket in oerfryske ynstelling.
De 24 Lânrjochten ferskille sawol yn ûntstean as yn ynhâld sterk fan de 17 Kêsten.8 By de
kêsten koe oannaam wurde dat der ien oertekst west hat, dy't letter sterk útwreide waard, by de lânrjochten is dat perfoarst net it gefal. Nei alle gedachten begjint it by de lânrjochten mei in samling materiaal, foar in lyts part út de 17 Kêsten, foar in oar part út boeteregisters, wylst de rest in
optekening fan jurisprudinsje fan in lângerjocht west hat. Kopiïsten hawwe dy kolleksje sels útwreide of wizige en dêrtroch ûntstie der in sterk divergearjen tusken de redaksjes. Dy kopiïsten, dy't
ferskillende ferzjes ta har foldwaan hienen, hawwe besocht om ta in synteze te kommen. Omdat it oantal lânrjochten al op 24 fêstlein wie, waard it wurk dreger. Dêrtroch waarden of net gelikense bepalings kombinearre, of bepalings selektearre of falle litten of as supplemint ûnderbrocht.
It liket der, neffens Algra, op dat de 24 Lânrjochten fan de 11de oant de 14de ieu in groeiproses trochmakke hawwe. Alde bepalingen prate oer de frana, wylst jongere it oer de skout hawwe. By oare farianten kin sein wurde dat sy nei alle gedachten letter tafoege binne. It is dúdlik te sjen dat yn 'e rin fan 'e tiid kopiïsten besocht hawwe om teksten te modernisearjen, benammen troch de bepalingen by in konkreet gefal te generalisearjen. In tekst mei in konkreet gefal soe dêrom wize kinne op in âldere lêzing.
Ien fan de lêste publikaasjes oer dit ûnderwerp komt fan Schuur.9 Neffens him binne de beide
wetsteksten net âlder as de 13de ieu en de dêryn fêstleine rjochterlike organisaasje hat op syn minst
oant yn dy tiid fuortbestien. It ûntstean fan de Santjin Kêsten en Fjouwerentweintich Lânrjochten
hâldt neffens him ferbân mei de ta stân kommen gearwurking doedestiids tusken de paus, kening Willem en de Friezen. Dat docht neffens Schuur bliken út de frijheidsprivileezjes, dy't yn 1247 en 1248 oan de Friezen jûn binne. Dy privileezjes binne foar it grutste part saken dy't de relaasjes mei it
3
Ryk en de Tsjerke oanbelangje.1.2.2 De hânskriften
De 17 Kêsten en 24 Lânrjochten binne te finen yn 'e Easter- en Westerlauwerske Aldfryske hânskriften.10 Der binne, bûten Latynske teksten, ek oersettings fan dizze Aldfryske rjochtsteksten yn
it Leechsaksysk/ Leechdútsk.11
Easterlauwersk
-De Earste Riustringer Kodeks (R1) fan om 1300 hinne, wurdt wol Asega bok neamd.
-De Earste en Twadde Hunsinger Kodeks (H1 en H2) fan tusken 1325 en 1350 binne neffens ynhâld hast itselde.
-It Earste Emsinger Hânskrift (E1) is it wurk fan ien ûnbekende kopiïst en skreaun om 1400 hinne. De samling teksten lit sjen dat de skriuwer mear as ien boarne brûkt hat, yn alle gefallen ien út 1276. Bûten de meast foarkommende rjochtsteksten binne der noch inkelde koarte teksten dy't beskôge wurde kinne as supplemint op de kêsten en lânrjochten.
-It Fivelgoër Hânskrift (F) bestiet út twa tekstsamlings, kopiearre en by-inoar bûn troch deselde skriuwer. De ynhâld fan 'e earste kompilaasje liket tusken 1427 en 1431 skreaun te wêzen, wylst de twadde fan begjin 1440 komt. De earste acht fan de tsien teksten (û.o. de 17 Kêsten en 24
Lânrjochten) fan it earste part lykje fan in boarne te kommen dy't relatearre is oan dy fan J, U en Dr. Wylst it earste part typysk in Westerlauwersk karakter sjen lit, is it twadde part dúdlik mear
Easterlauwersk. Westerlauwersk
-Jus Municipale Frisonum (J) liket kopiearre te wêzen om 1530 hinne, fan in ferlern hânskrift út 1464. In soad teksten binne, sawol neffens ynhâld as folchoarder, gelyk oan dy yn Dr.
- Kodeks Unia (U) bestiet út in foarm fan ekstrakten en kompilaasjes fan in hânskrift út 1477, makke troch Junius om 1650 hinne. Der binne teksten dy't in soad oerienkomsten mei F, U en Dr sjen litte. -De ynkunabel Druk (Dr) is printe om 1485 hinne. De printer is anonym bleaun. De kompilaasje lit in patroan sjen dat ek yn J en U te finen is.
De Aldfryske rjochtshânskriften, East- en Westerlauwersk, kinne neffens karakter en yndieling skaat wurde yn in primêre en supplemintêre klasse.12 De oanwêzigens fan de 17 Kêsten en 24 Lânrjochten
is it skaaimerk fan 'e primêre klasse (R1, E1, F, H1, H2, J, U en Dr). Dy manuskripten hearre ta de âldste dy't oerbleaun binne fan de Fryske regio's oan beide siden fan 'e Lauwers. De tekstsamlingen mei de supplemintêre funksje R2, E2, E3, A, Fs, P en Ro,13 binne faak jonger.
1.2.3 Oersettings
De wichtichste Leechdútske/ Leechsaksyske oersettings fan Aldfryske teksten dy't east fan 'e Lauwers de tiid oerlibbe hawwe, kinne fûn wurde yn hânskriften út de Ommelannen, Emsingo en
10 Bremmer, 2009, 13 en Johnston, 2001, 572-577.
11Yn de Hunsingoër kodeks stean sawol Fryske as Latynske teksten (L); Leechdútsk wurdt yn Frysk ûndersyk Leechsaksysk
neamd.
12Johnston 2001, 578.
4
Riustringen.14Der binne mear as 200, benammen 16de-ieuske, Leechsaksyske hânskriften út 'e
Ommelannen, dy't oersette Midieuske Fryske teksten omfiemje. Sy besteane net allinnich út Frysk materiaal fan it Ommelanner gebiet (benammen lokaal rjocht), mar ek út it gebiet west fan 'e
Lauwers. De saneamde Rechten en Wilkoeren (mei de 17 Kêsten en 24 Lânrjochten), in samling Frysk rjocht út de lette 14de ieu, fermongen mei Romeinsk en Kanonyk rjocht, is allinnich as oersetting yn it Leechsaksysk oerlevere. De 17 Kêsten en 24 Lânrjochten ferskine yn 76 Ommelanner hânskriften yn in lange en in koarte tekstferzje.15 Dy ferzjes gean op ferskillende Aldfryske orizjinelen werom. It
docht bliken dat de meast foarkommende lange ferzje, yn 56 hânskriften, nau besibbe is oan dy fan F. De lange ferzje lit ynfloeden fan de Latynske tekst sjen en guon redaksjes binne troch Dr
beynfloede. De koarte ferzje, yn 9 hânskriften, hat ek wol wat lêzings dy't mei F korrespondearje mar ek mei J, U en Dr. De koarte ferzje hat as basis in oar, net mear besteand Aldfrysk hânskrift. Fan de 76 hânskriften binne 11 kontaminearre, basearre op mear boarnen.
Der binne 4 Leechdútske hânskriften fan Fryske wetten dy't in ferbining foarmje tusken de let-Midsieuske Aldfryske Emsinger boarnen en de ier-16de-ieuske Eastfryske Lânrjochten. It âldste hânskrift, Ea, komt fan healwei de 15de ieu, tagelyk mei de Aldfryske kodises E2 en E3. It bestiet út in kompilaasje fan it "bêste" út de Fryske teksten fan E1, E2 en E3. It liket derop dat de gearstaller fan Ea op 'e hichte wie fan it Romeinske en Kanonike rjocht en dêrom eleminten fan dat moderne rjocht yntegrearre hat yn it besteande Fryske rjocht. Yn Ea binne ek inkelde teksten oanwêzich as supplemint op de kêsten en lânrjochten. De hânskriften Eb, Ec en Ed steane fierder ôf fan de Aldfryske Emsingo -tradysje.
Riustringer Frysk materiaal is oerset yn twa Leechdútske hânskriften Ra en Rb. De kompilaasje fan Ra, 1525, korrespondearret, yn in wat oare folchoarder, mei de earste 8 teksten yn R1. Ra, mei in mear komplete oersetting fan it Asega bok, is skreaun yn suver Leechdútsk, yn tsjinstelling ta it jongere en ferheechdútske hânskrift Rb, dat oars noch wol wat Fryske relikten sjen lit.
1.3 Groepsyndieling
Yn dit ûndersyk wurde ûnderskate tekstútjeften fan 'e Santjinde Kêst en de wenden mei-inoar ferlike. It is bekend dat in soad teksten yn it algemien yn 'e hânskriften mei elkoar besibbe binne en werom geane op ien en deselde (oer)tekst(en).
It earste ûndersyk nei de besibbens tusken de ferskillende kêsten- en lânrjochtteksten waard dien troch R. His.16 Syn yndieling fan 'e teksten, dy't troch oare ûndersikers neifolge waard, wie yn
twa haadgroepen:
1-De teksten H (H1 en H2), E en R;
2-De oare teksten (L1 en L2,17 F en de W(esterlauwerske) teksten).
Binnen dy groepen seach er wer skiedslinen; yn 1 stean H en E apart foar R oer en yn 2 stean L en F ticht byinoar, dy't wer faak fan de teksten fan W ôfwike.
Neffens Algra is dy groepsyndieling net foldwaande ûnderboud.18 De besibbens fan de teksten is
neffens him in stik yngewikkelder. Hy giet by syn ûndersyk dan ek út fan in fjouwerdieling. De groepen binne neffens gebiet yndield.
-De R(iustringer) groep bestiet út ien Aldfryske (R1) en twa jongere Leechdútske (Ra en Rb) teksten. Ra en Rb stamme wierskynlik fan ienselde oersetting út it Aldfrysk ôf, dy't grutte oerienkomsten mei
14 Johnston 2001, 587-593.
15Sytsema, 1998, 363-365. 16His 1899, 43.
5
R1 hat. De R groep is ryk oan alliteraasjes en byldzjende taal.
-De E(msinger) groep befettet twa Aldfryske teksten, te witten de H- en de E-tekst. De E-tekst is benammen op 'e ein fan 'e lânrjochten sterk troch in tekst út 'e W-groep beynfloede.
De E-groep bestiet út teksten dy't sa't it liket in sa kompleet mooglike samling fan foar dy tiid algemien-Fryske rjochtsboarnen jouwe. De fan inoar ôfwikende lêzings fan doedestiids lykje ta ien standertferzje omwurke te wêzen, wylst restmateriaal yn aparte haadstikken ûnderbrocht is. Typysk regionale rjochtsboarnen waarden yn 'e lizzer(s) net opnaam.
-De F(ivelgoër) groep falt yn twa klassen útien. Oan ien kant, de F-klasse, stiet it hânskrift F en de safolle kearen ôfskreaune teksten yn it Leechdútsk V(ulgaat).19 Oan 'e oare kant, de L- klasse, stean
de Latynske teksten L1 en L2, en de jongere, troch C. Borchling útjûne, Emsinger teksten Ea, Eb, Ec en Ed.
Binnen de F-klasse is in dúdlike skieding. De V-teksten misse op ferskillende plakken de
nuveraardichheden en flaters fan F, sadat it útsletten wurde kin dat V op F weromgiet. It liket derop dat de redaktor fan de F-tekst mear as ien ferzje ta syn foldwaan hie. It is him lykwols net slagge om út dy kombinaasje ien goede tekst te produsearjen.
De L-klasse bestiet út oersettings fan it Aldfrysk. It docht bliken dat Ea grutte oerienkomsten mei L hat, mar net op L sels weromgiet. Ek is de Ea tekst op plakken troch teksten út E en W beynfloede. De L-teksten sels binne fan wearde om't se relatyf âld binne, minder faak kopiearre binne en dêrtroch minder flaters hawwe. In Latynske tekst sil ek net sa gau mei in Aldfryske tekst kombinearre wêze. -De W(esterlauwerske) groep hat de trije Aldfryske teksten J, U en Dr. Dêrfoaroer stean de
Ommelanner hânskriften (OW). Der bestiet in soad oerienkomst tusken Dr en U. Dy stean, bûten H1 en H2, it tichtst byelkoar. Ek de oerienkomst mei J is grut, alhoewol't J op beskate plakken sterk ôfwikende lêzings jout. Dy kinne dan mei teksten fan oare groepen oerienkomme, of by de rest hielendal net bekend wêze. De OW-klasse falt op fanwegen de koarte, beheinde teksten. It liket derop dat de skriuwer der ferlet fan hie om allinnich de essinsje fan 'e rjochtsboarnen wer te jaan. De OW-groep ûnderskiedt him lykwols ek troch in ôfwikende nûmering fan de kêsten (10 is de ein fan de 9de Kêst yn Dr en U en de 13de Kêst mist).
6
2 Undersyk
2.1 Fraachstelling
Yn it ramt fan myn Masterstúdzje Frysk doch ik in ûndersyk nei de foarm en ynhâld fan de teksten fan de Santjinde Kêst en de útsûnderings dêrop. Lykas sein is it dúdlik dat in soad teksten yn 'e Aldfryske hânskriften mei elkoar besibbe binne en werom geane op ien en deselde (oer)tekst(en). Yn dit ûndersyk wurde de ûnderskate teksten mei-inoar ferlike. Ik meitsje lykwols gjin gebrûk fan de Latynske ferzjes omdat ik dy taal net yn 'e macht haw. Der wurdt sjoen nei de ynhâld en foarm fan de teksten en de oerienkomsten en ferskillen dêryn. Ik sil ek mooglike yntertekstualiteit oanstippe. It swiertepunt lykwols is om oan 'e hân fan de oerienkomsten en ferskillen efter de besibbens fan 'e teksten te kommen en sa in mooglike groepsyndieling te foarmjen. Dy yndieling wurdt dan ferlike mei dy fan His en Algra.
2.2 Materiaal
By dit ûndersyk binne de ûnderskate tekstútjeften fan de 17de kêst (K) en de wenden (W)
dêrop út de neikommende boarnen brûkt: -Aldfryske teksten
Altfriesische Rechtsquellen, Buma/Ebel:
Earste en Twadde Riustringer Kodeks út Das Rüstringer Recht.
R1 A. III. Die gemeinfriesischen Siebzehn Küren (K) A. VII. Die fünf Ausnahmen von der 17. Küre (W) R2 B. II. Erläuterungen zu den gemeinfriesischen Siebzehn Küren (K) Twadde Hunsinger Kodeks út Das Hunsingoer Recht.
H A. II. Die gemeinfriesischen Siebzehn Küren (K) A. XIII. Zusätze zu der gemeinfriesischen 17. Küre (W) Earste Emsinger Hânskrift út Das Emsiger Recht.
E1 A. III. Die gemeinfriesischen Siebzehn Küren (K) E1vs A. V. Vermischte Stücke
a) Zusätze zu der gemeinfriesischen 17. Küre (W) g) Zusätze zu der gemeinfriesischen 17. Küre (W) E1v A. VIII. Vermischtes
b) Zusätze zu der gemeinfriesischen 17. Küre (W) Fivelgoër Hânskrift út Das Fivelgoër Recht.
F A. III. Die gemeinfriesischen Siebzehn Küren (K+W) Hânskrift Jus Municipale Frisonum út Westerlauwerssches Recht I
J VI. Die gemeinfriesischen Siebzehn Küren (K) XI. Zusätze zu der gemeinfriesischen 17. Küre (W) Die Gemeinfriesischen Siebzehn Küren, Hoekstra:
Kodeks Unia
U Die Texte der Siebzehn Küren (K)
It ôfskrift fan dr. J.C. Sytsema:
Editae leges Frisicae, pagina 84 (W)
Die Gemeinfriesischen Siebzehn Küren, Hoekstra: Druk
Dr Die Texte der Siebzehn Küren (K)
7
Zusätze zu der siebzehnten Küre (W)
-Leechdútske teksten
Die Niederdeutschen Rechtsquellen Ostfrieslands, Borchling: A. Emsgauer Texte
Ea 3. Die XVII Küren (K+W)
Eav 6. Die vermischten Rechte der Hs. A (W)
B. Rüstringer Texte
Ra 2. Die XVII Küren (K)
6. Die 5 Wenden zur 17. Küre (W)
-De Leechsaksyske teksten
De 17 Keuren en de 24 Landrechten in de Ommelander Rechtshandschriften, Sytsema: 6. Teksteditie, vertaling en commentaar
OWl 6.1 De Zeventien Keuren, teksteditie en vertaling (lang) (K+W)
OWk 6.1 De Zeventien Keuren, teksteditie en vertaling (koart) (K)
2.3 Wurkwize
De ferskillende ferzjes fan de 17de Kêst haw ik ûnderinoar setten en dêrnei yn tekstfragminten
ferparte. De fragminten mei frijwol deselde ynhâld fan de ferskillende ferzjes, earst de Aldfryske, wurde yn gronologyske folchoarder ûnder elkoar setten, om de ûnderlinge fariaasjes sa dúdlik mooglik útkomme te litten. Sa ûntstiet der in groep. De teksten fan 'e fragminten dy't neffens foarm en ynhâld (hast) itselde binne, stean lyk ûnderinoar en dy't (mear) ôfwike, springe (mear) yn. Op dy wize is it mooglik om te sjen hoe't in tekst yn de rin fan 'e tiid mooglik feroare is. Datselde haw ik ek mei de ferskillende ferzjes fan de Ynlieding op de wenden dien en dêrnei de ferzjes fan de wenden sels. Under eltse groep folgje wat opmerkings.
De neikommende tekens wurde brûkt: ===== - fragmint ûntbrekt;
{ }1 - {dit stikje tekst}1 stiet op in oar plak;
†††††† - wend ûntbrekt;
◉ - kêst giet fierder mei wenden; ● - ein fan 'e kêst/ wend.
A
anst wurdt begûn mei it útwurkjen fan de 17de Kêst en de útsûnderingen dêrop. Dy wendenwurde lykas folget oantsjut: Striid, Ferkrêfting, Dieverij, Gerjocht, Falskemunterij, Letsel en Miskream. Ik begjin mei it ferpartsjen yn en ferlykjen fan de tekstfragminten fan 'e ferskillende ferzjes. Ik hâldt by de oersetting fan de fragminten by de earste fiif wenden de nûmering fan R1 oan. Der wurdt sjoen nei ynhâld en tekstfoarm en op 'e ein fan de groepen fragminten in foarriedige ferliking fan de
oanbelangjende wend/ kêst. Ik gean dan fierder mei de oerienkomsten en ferskillen fan 'e teksten. Dy komme yn in skema njonken elkoar en dêrnei wurde dy teksten dy't mear of minder mei-inoar
oerienkomme byelkoar set. Dan folget in oersjoch en ferliking fan in tal selektearre fragminten dy't yn de ferskillende redaksjes meardere kearen foar komme om û.o. te sjen oft dêr in beskate
R1
---
Dr
---
Ra
---
8
regelmjittigens yn te finen is. Dêrnei besykje ik middels de fûne ferskillen en oerienkomsten yn de ferskillende teksten ta in groepsyndieling fan 'e hânskriften te kommen, dy't dan ferlike wurdt mei dy fan His en Algra. Op 'e ein folget in konklúzje.
Foardat mei de útwurking in begjin makke wurdt, earst wat mear oer de ynhâld fan de 17de
Kêst en de wenden dêrop.
2.4 De ynhâld
De Santjinde Kêst formulearret de oarspronklike haadregel dat de Friezen rjocht hawwe op in akkusatoire20 proseduere en dat eltse frije ûnder it oanroppen fan God (ûnder ede) in einoardiel
takomt oer dat wat hy (net) dien hat. Troch Frankyske ynfloed is dat feroare. De asega koe beslisse dat yn in bepaald gefal de oanklage in bepaalde feitlikheid ûnder ede net ûntkenne mocht. Doe't dat ienris yn in bepaald ôfwikend gefal (wend) festlein wie, dan gou dy útsûndering dêrnei as regel.21
De wenden:
Striid Dizze útsûndering beskriuwt de sitewaasje dêr't twa legers inoar treffe en men in
ofledene ôfpraat. Dat hâldt yn dat dyjinge waans saak befochten wurdt, himsels
oanspraaklik stelt foar alle skea. Omdat dit op ljochtskyndei plakfynt, is alles wat bart
iechte, evidint, bewiisd.22
Ferkrêfting Dizze wend hannelet oer it ûntfieren fan in frou ûnder lûd roppen. De dieder wurdt achterfolge troch de frana mei in groep minsken. Lûd roppen wie in teken fan ferkrêfting.23
Dieverij Hjir wurdt it gefal behannele dêr't in ynbrekker nachts betrape wurdt mei stellen guod. Dat is iechte om't hy it guod by himsels draacht.24
Gerjocht Hjir wurdt bepaalt dat in wedde, ûnthjit, net troch in eed ûntkend wurde kin as dy wedde dien is yn in offisjele synd, ding of warf.25
Falskemunterij Dizze útsûndering behannelet ek in saak dy't iechte is: as in munter mei falsk jild yn 'e munterij betrape wurdt.26
Letsel Hjir giet it om fjochterij op ljochtskyndei. As der sprake is fan in misdriuw en de dieder rint mei in beblet swurd fan 't plak fan 't misdriuw fuort, dan mei er dêrfoar gjin eed op 'e relikwyen ôflizze.27
Miskream Dizze wend hannelet oer it gefal dat twa binden mei-inoar fjochtsje en der rint in frou op ta dy't swier is. Wurdt sy dêr sa oanfallen dat sy binnen 24 oeren in miskream krijt, dan jildt it deadzjen fan 'e frucht as ûnwjerlisber.28
20Dêrby tsjinnet de beskuldiging as útgongspunt en beslist de rjochter op grûn fan dat wat nei foaren brocht wurdt troch de
oankleier en ferdigening dy't sawol de ien as de oar ynearsten yn in proses in lykweardige posysje ynnimme.
9
3 Utwurking fan de ferskillende ferzjesAlle ferzjes fan de 17 de Kêst begjinne mei de meidieling dat de Friezen fan Karel de Grutte
prosedearje meie mei oanklacht en ferwar en mei de doem fan de asega (thingie bi twira taele ende bi
aesga dome)J. Dy passaazje giet, útsûndere yn de redaksje fan OWk, fierder mei de regel dat elkmis
sels beswarre mei op de relikwyen wat er dien hat (and allere monna welic witet him selua anda
withum, wet hi geden hebbe)H. It begjin fan de oergong fan beide passaazjes and allere monna... is
yn alle teksten net gelyk. R1 begjint mei thet hit him allera monna... en R2 mei thet ther alra
monnek... . Fierderop yn dizze kêst stiet yn de Easterlauwerske redaksjes de regel dat de eden fan
trije man nedich binne om alle betigingen ôf te wizen (mith thrim monnem mei ma alne tigtega
bifella)H. Sawol R1 en R2 sizze dat der fjouwer man nedich binne.
Allinnich dit stikje tekst yn 'e ferskillende hânskriften leveret al in oanwizing. Hjir is bgl. dúdlik in besibbens tusken beide Riustringer teksten te sjen. Yn de Westerlauwerske teksten wurdt dy ôfwizing fan alle betigingen dêrtsjinoer hielendal net neamd. Hooplik smyt it ferlykjen fan de
10
3.1 De 17de KêstR1 Thit is thiv siuguntinde liodkest and thes kiningis Kerles ieft and allera Frisona kere and riucht, thet alle Frisa thinge bi twira tele and thredde bi asyga dome; thet hit him allera monna ek witi him selua an tha withon, hwet hi eden hebbe; - bihalua fif thingon, thes ne mi thi fria Frisa nena witha biada; mith fiuwer monnon mi hi urfella alle tichta, buta dathe and buta aubera dolge, bi scriueres worde and bi asiga wisdome, bi lioda riuchte ieftha mith sinre selues sele to fellande ; - hit ne se, thet hi en wed eden hebbe ana ena wrpena warue, ana ena heida synuthe tha ana ena heida thinge, sa ne mi hi thes weddada weddes nena witha biada. Hwande en ieroch mon thi mi mith sinere ferra hond urweddia and mith sinere tunga sin riucht urmeldia.
R2 Thiu siuguntinde kest. Thet ther alra monnek hach hir to wetande hwet hi eden hebbe; mith fiuwer monnon an tha withon to onswerande and therefter sines aldirmonnes hligene, thet hi riuchte sweren hebbe, sunder dathe and sunder aubere dolge and buta tha fif wendon, thes ne mi thi fria frisa nene witha biada. Ac heth hi en wed eden ief enes thinges eien ana heyde thinge tha ena sinuthe tha ana ena wrpena warue, sa ne mi hi thera thinga nanen biseka tha thing foribiada. H Thet is thiu sogentendeste kest and thes kenenges Kerles ieft, thet alle Fresa thingie bi tuira tele and bi riuchtes asega dome; and allere monna welic witet him selua anda withum, wet hi geden hebbe; mith thrim monnem mei ma alne tigtega bifella, buta dathe and aubera dolge, bi scriueres worde and bi asega dome and bi liuda riuchte ieftha mith sines selues sele te fellane, hit ne se thet hi en wed den hebbe anda urpena warue ieftha anda heida thinge; sa ne mei hi thes weddes nene withe biada, wande en ierech mon mei mith siner ferra hond urwedia and mith sinere tunga urmela al sin riucht.
E1 Thet istiu sogentendeste kest andes kenenges Kerles ieft, thet alle Fresa thingie bi tuira tele and bi riuchtes asega dome; and allera monna huelic witet him seluem anda withem, huet hi eden hebbe; mith thrim monnem meire alne tigtega bifella, buta dathe and abere dolge, bi scriueres worde and bi asega dome, bi liuda riuchte, jefta mit sines selues sele to fellane, het ne se, thet hi en wed eden hebbe a wrpene warue jeftha ene heide thinze jeftha en word spretzen [ac se hi et hole gehent iefthat him se a betse iefta bosme nimen]; sa ne mei ma thes nena withe biada, huande en ierich mon thi mei mit sinre ferra hond al sin riucht urweddia and mit sinre tunga vrmela.
F Thio sogentenste keste is, ther Fresan mith hira fia kapaden itta kening Kerl, tha hi himman tha xvi hede iewen, thet hia thingat bi twira monna tele, bi asega dome, bi scelta bonne, an alra monna lic him sellum withe inna tha withum, hwet hi den hebbe, bihalua fif wendum:29
J Djo sauwentundiste kest is, dat alle Fresen thinghie bi twira taele ende bi aesga dome ende allermannic wita moet selue oen dae holligum ende oen dae withedum, haet hi deen habbe, hit ne se dat hit dae nioghen thiughe dwe, dat hi soe fijr bithingath sie; dae schelleth alle sidza, dat hia deer oen anderde were, dae di Fresa dat gued, deer ma deerom thingath, aegh iefta iowe iefta oen kaepe sielde iefta mey bote sette ief wt ti birlenze ioewe iefta handiefta iouwe ende witherweddade iefta mey wantale oen dae riochte wrlerre. Huck dera wedda soe dae niogen thiugha wolleth bitiugha, soe schelleth hia aldus tiogha, eer hia ene fria Fresa moeghe bynima sine deedlada. Js aeck een dede ief wed deen oen worpena waere ende oen een ketthene thinghe ende oen en bannena sinethe, soe ne mey ma dera dade nenne withedan bieda.
U Dioe saunteende kest is, and this koningis Karlis jefte and alre Fresena riucht that alle Fresan thingie bi twira tele. ende bi aesga dome. and aller mannec wite him selva hwat hi den hawa anda wit ethum. Hit ne se that hi er en wed den have, an ene werpena ware, jefta an herena thinge, jefta an ene bannena senethe, so ne meima there dede nenne with eth biada. Dr Dio saunteende kest is, ende dis koningh Kaerlis ieften ende aller Fresena riucht, dat alle Fresen tingie bi twira tale ende bi aesga dome, ende aller mannik wyte him self haet hi deen habbe oen da wyteden; hit ne se dat hi een wed deen habbe, aen een worpena were iefta an hetena tinghe iefta anda bande synde; soe ne meima dera deda nene wyteed byeda.
Ra De xvij. ludekust ys, dath alle Vreßenn dinghen by twier lude thale, de derde by aseghedom, dat dath alle man wette wat he daen hefft, behaluen viff dingher dar vmme moghen wy Fresen nene wethe beden. Myt iij mannen machmen alle ticht leggeren, behaluen doden vnd openbare dolghe, jdest schynbare schaden, by des scryuers worde vnd by aseghe-dome, offt by syner eghen zelen to leggerende. Idth sy denne dat he eyne wedde wilkore ghedaen hebbe an eynen worpenen warue, der ghemeynen sammelinghe, offt an eynen hegeden zenthe, so mach he des weddeß neyne wete beden. Wente eyn iarich man mach syck myt syner forderen hant vorwedden offt vorwilkoren vnd myt syner tunghen syn recht vorbreken.
Ea De seuenteynde willekoer is, dat alle Vresen sullen richten nae claghe vnde nae antwoerde, nae des aseghen doem. Ende alle lude sullen seluen weten wat se ghedaen hebben. Ende myt dren tughen mach men alle sake vullenbrynghen ofte bewysen, behaluen vyf sake, dat heft konnynck Kaerl ghegeuen allen Vresen.1
OWl De xvij keste is dat de vresen myt hoeren ffya ende guede kofften van konijnck kaerl do he hem de xvij kesten gaff dat se dingen by twier manne tale by azega dome ende schulten banne ende aller malck hem seluen in der witte ende in der schulde wete dat he gedaen hebbe behaluen v:saeken:1
OWk De souentijnde keste is ende des koninck karolus giffte dat alle de vresen rechten bij twe sprake ende bij des rechtes ordele.
11
3.1.1 Fragminten
-1-R1 Thit is thiv siuguntinde liodkest R2 Thiu siuguntinde kest. H Thet is thiu sogentendeste kest E1 Thet istiu sogentendeste kest F Thio sogentenste keste is, J Djo sauwentundiste kest is, U Dioe saunteende kest is, Dr Dio saunteende kest is. Ra De xvij. ludekust ys, Ea De seuenteynde willekoer is, OWl De xvij keste is
OWk De souentijnde keste is dit is de santjinde kêst
R2 mist it tiidwurd. Der binne twa folchoarders. -2-
R1 and thes kiningis Kerles ieft R2 =====
H and thes kenenges Kerles ieft, E1 andes kenenges Kerles ieft,
F ther Fresan mith hira fia kapaden itta kening Kerl,
J =====
U and this koningis Karlis jefte Dr ende dis koningh Kaerlis ieften. Ra =====
Ea {dat heft konnynck Kaerl ghegeuen}1
OWl dat de vresen myt hoeren ffya ende guede kofften van konijnck kaerl OWk ende des koninck karolus giffte
en kening Karels privileezje
Yn de redaksje fan F en OWl is de santjinde Kêst fan kening Karel kocht troch de Friezen mei harjild
(en goed)OWl. Ea is mei dat hat kening Karel (oan alle Friezen) jûn neffens ynhâld frijwol gelyk mei de
rest, dochs dat part stiet fierderop yn 'e tekst. -3-
R1 and allera Frisona kere and riucht, R2 =====
H ===== E1 =====
F tha hi himman tha xvi hede iewen,
J =====
U and alre Fresena riucht Dr ende aller Fresena riucht, Ra =====
Ea {allen Vresen.}2
12
en rjocht fan alle FriezenR1hat de útwreiding: en kêst .... en Ea mist rjocht fan. F en OWl hawwe hjir in oare tafoeging: doe't
hy har de sechstjinde jûn hat en doe't hy har de santjin kêsten joech.
-4-
R1 thet alle Frisa thinge bi twira tele and thredde bi asyga dome; R2 =====
H thet alle Fresa thingie bi tuira tele and bi riuchtes asega dome E1 thet alle Fresa thingie bi tuira tele and bi riuchtes asega dome;
F
thet hia thingat bi twira monna tele, bi asega dome, bi scelta bonne J dat alle Fresen thinghie bi twira taele ende bi aesga dome
U that alle Fresan thingie bi twira tele. ende bi aesga dome. Dr dat alle Fresen tingie bi twira tale ende bi aesga dome.
Ra dath alle Vreßenn dinghen by twier lude thale, de derde by aseghedom, Ea dat alle Vresen sullen richten nae claghe vnde nae antwoerde, nae des aseghen doem. OWl dat se dingen by twier manne tale by azega dome ende schulten banne OWk dat alle de vresen rechten bij twe sprake ende bij des rechtes ordele. ●
dat alle Friezen rjochtsprekke sille mei oanklacht en ferwar en (tred) R1 mei de doem fan de asega
Yn R2 ûntbrekt dit part hielendal en by OWk is it hjir tagelyks de ein fan de tekst.
De redaksjes fan F, Ra en OWl hawwe it oer persoanen (de oanklager en de oanklage). Ra hat lykas R1
it wurd derde ekstra en F en OWl it part de ban fan de skout.
H en E1 binne neffens tekst folslein gelyk en hawwe bi riuchtes as tafoeging.
Wat foarstelwizen oanbelanget wike de redaksjes wat ôf. F, Ra, OWl en OWk brûke it praes.ind. en de
rest it praes.opt (Ea hat helptiidwurd plus ynfinityf). Dêrtroch ûntstean der dochs wat semantyske ferskillen.
-5-
R1 thet hit him allera monna ek witi him selua an tha withon, hwet hi eden hebbe; R2 Thet ther alra monnek hach hir to wetande hwet hi eden hebbe; H and allere monna welic witet him selua anda withum, wet hi geden hebbe; E1 and allera monna huelic witet him seluem anda withem, huet hi eden hebbe; F an alra monna lic him sellum withe inna tha withum, hwet hi den hebbe,
J ende allermannic wita moet selue oen dae holligum ende oen dae withedum, haet hi deen habbe, U and aller mannec wite him selva hwat hi den hawa anda wit ethum.
Dr ende aller mannik wyte him self haet hi deen habbe oen da wyteden; Ra dat dath alle man wette wat he daen hefft,
Ea Ende alle lude sullen seluen weten wat se ghedaen hebben.
OWl ende aller malck hem seluen in der witte ende in der schulde wete dathe gedaen hebbe en dat elkmis sels beswarre mei op de relikwyen wat er dien hat
R1, H, E1, F, J, U en Dr binne nettsjinsteande de folchoarder neffens ynhâld frijwol gelyk. R1, H, E1 en F hawwe foar elkmis de kombinaasje allera... ek (welic, huelic, lic). J hat oen da holligum ekstra. OWl is wat wiidweidiger mei: in der witte ende in der schulde. R2, Ra en Ea misse it part op de
relikwyen (an tha withon). Dêr't de measte redaksjes de praes.opt. fan wita brûke (Ea en J hawwe
13
-6-R1 bihalua fif thingon, thes ne mi thi fria Frisa nena witha biada; R2 {and buta tha fif wendon, thes ne mi thi fria frisa nene witha biada.}1 H =====
E1 =====
F
bihalua fif wendum. ◉
J =====
U =====
Dr =====
Ra behaluen viff dingher dar vmme moghen wy Fresen nene wethe beden. Ea {behaluen vyf sake,}3
OWl behaluen v:saeken. ◉ behalve fiif saken
By dy útsûnderingen (yn Ea fierder yn 'e tekst) hawwe R1, R2 (fierder yn 'e tekst) en Ra de tafoeging:
dêr' t de frije Fries gjin eden op de relikwyen foar oanbiede mei. Oanslutendgean F en OWl fierder
mei dy útsûnderingen.
-7-
R1 mith fiuwer monnon mi hi urfella alle tichta,
R2 mith fiuwer monnon an tha withon to onswerande and therefter sines aldirmonnes hligene, thet hi riuchte sweren hebbe,
H mith thrim monnem mei ma alne tigtega bifella, E1 mith thrim monnem meire alne tigtega bifella,
J =====
U =====
Dr =====
Ra Myt iij mannen machmen alle ticht leggeren,
Ea Ende myt dren tughen mach men alle sake vullenbrynghen ofte bewysen, {}3, {}1, { }2. ◉ mei de eden fan 4 R1, R2 (3) H, E1,Ea,Ra manlju mei er alle betigingen ôfwize
R2 is hjir wiidweidich mei: mei 4 manlju mei er himsels op de relikwyen beswarre, en dêrnei jout syn
Elderman syn tsjûgenis, dy't er krekt en goed sward hat. Ea, dy't nei {}3, {}1, { }2 fierder giet mei de
útsûnderingen, seit ek wat mear mei: alle sake vullenbrynghen ofte bewysen.
-8-
R1 buta dathe and buta aubera dolge, R2 sunder dathe and sunder aubere dolge {}1 H buta dathe and aubera dolge,
E1 buta dathe and abere dolge,
J =====
U =====
Dr =====
Ra behaluen doden vnd openbare dolghe, jdest schynbare schaden,
14
-9-R1 bi scriueres worde and bi asiga wisdome, bi lioda riuchte ieftha mith sinre selues sele to fellande; R2 =====
H bi scriueres worde and bi asega dome and bi liuda riuchte ieftha mith sines selues sele te fellane, E1 bi scriueres worde and bi asega dome, bi liuda riuchte, jefta mit sines selues sele to fellane,
J hit ne se dat hit dae nioghen thiughe dwe, dat hi soe fijr bithingath sie; dae schelleth alle sidza, dat hia deer oen anderde were, dae di Fresa dat gued, deer ma deerom thingath, aegh iefta iowe iefta oen kaepe sielde iefta mey bote sette ief wt ti birlenze ioewe iefta handiefta iouwe ende witherweddade iefta mey wantale oen dae riochte wrlerre. Huck dera wedda soe dae niogen thiugha wolleth bitiugha, soe schelleth hia aldus tiogha, eer hia ene fria Fresa moeghe bynima sine deedlada.
U =====
Dr =====
Ra by des scryuers worde vnd by aseghedome, offt by syner eghen zelen to leggerende.
dy't ôf te wizen binne troch útspraak fan de (gerjochts)skriuwer, de doem fan de asega, it folksrjocht of troch syn eigen eed
R1, H en E1 binne gelyk mei de tekstynhâld. Ra mist it part fan it folksrjocht. J springt hjir hielendal út mei: of it moat wêze, dat de njoggen tsjûgen ferklearren dat er (al) feroardield wie; dy sille alle útspraken, dat se dêr op tsjin west hienen, oft de Fries dat goed, dêr't de oanklacht oer hannelet, yn besit hie of wei joech of ferkocht of as skeafergoeding of as útset of as hânjild joech en as ûnderpân ynsette of troch net foar de rjochter te ferskinen, ferlern. Hokker dy maatregels dy njoggen tsjûgen ek betsjûge wolle, sa sille se op dy wize in tsjûgenis dwaan, ear't sy in frije Fries syn ûnskuld ôfwize
meie.
-10-
R1 hit ne se, thet hi en wed eden hebbe
R2 Ac heth hi en wed eden ief enes thinges eien H hit ne se thet hi en wed den hebbe
E1 het ne se, thet hi en wed eden hebbe
J Js aeck een dede ief wed deen U Hit ne se that hi er en wed den have,
Dr hit ne se dat hi een wed deen habbe,
Ra Idth sy denne dat he eyne wedde wilkore ghedaen hebbe
of it moast wêze dat hy [de oanklage persoan] in ûnthjit (op palmslach) dien hat
De ynhâld by alle redaksjes is frijwol gelyk. De konstruksje ac heth hi R2, is aeck J en idth sy denne Ra
is in bytsje oars. R2 hat ief enes thinges eien (in saak tajûn) tafoege.J hat dede (died) ekstra en Ra
wilkore. J brûkt it helptiidwurd wesa y.p.f. hebba.
-11-
R1 ana ena wrpena warue, ana ena heida synuthe tha ana ena heida thinge, R2 ana heyde thinge tha ena sinuthe tha ana ena wrpena warue,
H anda urpena warue ieftha anda heida thinge;
E1 a wrpene warue jeftha ene heide thinze jeftha en word spretzen ac se hi et hole gehent iefthat him se a betse iefta bosme nimen
J oen worpena waere ende oen een ketthene thinghe ende oen en bannena sinethe, U an ene werpena ware, jefta an herena thinge, jefta an ene bannena senethe, Dr aen een worpena were ieftaj an hetena tinghe iefta anda bande synde;
15
op in gearroppen warf, yn in op formele wize iepene R1 synd of yn in op formele wize iepene ding
Dit is de ynhâld fan it fragmint mei ferskillende folchoarders. E1 springt der út mei de tafoeging: of in ferklearring jûn is ek as er út in hoale gripen is of him it (stellen goud) fan syn rêch of it boarst
nommen is. Yn de Westerlauwerske fragminten is heida (fan heia) net te finen, mar wol it ferfoege
ketha (bekend meitsje), heta (opdrage) en banna (ferplichtsje).
-12-
R1 sa ne mi hi thes weddada weddes nena witha biada.
R2 sa ne mi hi thera thinga nanen biseka tha thing foribiada. ● H sa ne mei hi thes weddes nene withe biada,
E1 sa ne mei ma thes nena withe biada,
J soe ne mey ma dera dade nenne withedan bieda. ● U so ne meima there dede nenne with eth biada. ● Dr soe ne meima dera deda nene wyteed byeda. ● Ra so mach he des weddeß neyne wete beden.
dan mei er mei syn ûnthjit net eden op de relikwyen oanbiede
R2 seit: dan mei er net lige (oer) ien fan dy saken of it gerjochtsproses wegerje. R1, R2, H en Ra brûke
hi foar ma oer. R1 hat in foarm fan it tiidwurd weddia ekstra. E1 ferwiist mei thes. J, U en Dr brûke
dede y.p.f. wedde en de gearfoeging fan withe en eth. R2, J. U en Dr slute hjirmei de santjinde Kêst ôf.
-13-R1 Hwande en ieroch mon thi mi mith sinere ferra hond urweddia and mith sinere tunga sin riucht urmeldia. ● H wande en ierech mon mei mith siner ferra hond urwedia and mith sinere tunga urmela al sin riucht. ● E1 huande en ierich mon thi mei mit sinre ferra hond al sin riucht urweddia and mit sinre tunga vrmela. ●
Ra Wente eyn iarich man mach syck myt syner forderen hant vorwedden offt vorwilkoren vnd myt syner tunghen syn recht vorbreken.●
want in mûnige man kin mei de rjochter hân [troch syn ûnthjit] ôfstân dwaan (fan syn rjocht) en (hy kin ek) mei de tonge ôfstân dwaan fan syn rjocht
Dit is it lêste fragmint yn R1, H, E1 en Ra (folchoarder ferskilt wat). Ra hat de alliteraasje vorwedden
offt vorwillkoren. Yn dy redaksje stiet ek noch in "ôfsluting": Hir van vindestu na des verndelß koere
16
3.1.2 Ferliking1-5 Yn 'e 17de Kêst hat Karel de grutte oan de Friezen it privileezje jûn dat by in rjochtsaak
beide partijen heard wurde moatte. Dêr moat de asega in oardiel yn diele. De
fertochte sels mei beswarre op de relikwyen wat er dien hat.30
Dit is de kearn fan de 17de Kêst en stiet yn frijwol alle redaksjes fuort oan it begjin fan 'e kêst.
It liket derop dat it part thet alle Fresa thingie bi tuira tele and bi riuchtes asega dome and allere
monna welic witet him selua anda withum, wet hi geden hebbeoarspronklik is. R2 mist lykwols "it
hearren fan beide partijen en de doem fan 'e asega" en OWk hâldt nei dit part op mei de kêst. Foar de
rest falt op dat R2, J en Ra net fermelde dat Karel de Grutte dit privileezje jûn hat en dat datselde privileezje yn 'e redaksjes fan F en OWl troch de Friezen kocht is.
6 Utsein fiif saken, (dêr't de frije Fries gjin eden op de relikwyen foar oanbiede mei).
Dit fragmint jout it feit dat der fiif útsûnderingen (dêr't F en OWl fuortendaliks mei begjinne) binne.
Dat feit wurdt lykwols yn H, E1, J, U en Dr hielendal net neamd (de Westerlauwerske redaksjes hawwe lykwols seis en dy fan Emsingo sân wenden)
7-9 Mei (de eden fan) trije manlju (fjouwer)R1,R2mei er alle betigingen ôfwize, útsein dy
fanwegen deaslach en útsein dy fanwegen in dúdlik sichtbere wûne, dy't ôf te wizen binne troch útspraak fan de gerjochtsskriuwer, de doem fan de asega, it
folksrjocht of troch syn eigen eed.
Yn dit fragmint wurdt it mooglike ôfwizen fan 'e betigingen beskreaun. Wylst dit part by de
Westerlauwerske redaksjes U en Dr ûntbrekt, hat J hjir lykwols in hiele oare tekst, hanneljend oer in ferklearring fan 9 tsjûgen. Opfallend yn de Riustringer redaksjes is dat de Aldfryske prate oer fjouwer persoanen, en Ra oer trije (itselde as yn de oare Aldfryske redaksjes).
De Ea-tekst einiget mei de jefte fan Koning Karel nei ende myt dren tughen mach men alle sake
vullenbrynghen ofte bewysen. (Ea giet hjirnei fierder mei de 5 útsûnderingen).
10-12 Of it moat wêze dat hy in ûnthjit om fan syn rjocht ôfstân te dwaan dien hat op in gearroppen warf of yn in op in formele wize iepene ding dan mei er fanwegen syn ûnthjit gjin eden op de relikwyen oanbiede.
Dit "ûnthjit" stiet wer yn alle oerbleaune redaksjes. It part fan de gearroppen warf.... stiet ek yn 'e wend Rjocht en (foar in part) yn Ferkrêfting. E1 hat as ienichste redaksje in tafoeging oer in "pakte dief"derby, dat in soad oerienkomsten sjen lit mei in part út de (Emsingoër) fiifde Wend.
R2 en de Westerlauwerske redaksjes einigje nei dit part.
13 Want in mûnige man kin mei de rjochterhân [troch syn ûnthjit] ôfstân dwaan (fan syn
rjocht) en (hy kin ek) mei de tonge ôfstân dwaan fan syn rjocht.
De oerbleaune Easterlauwerske redaksjes jouwe hjirmei noch in tajefte.
30Op dy regel yn 'e kêst komt yn 'e rin fan 'e Midsieuwen in tal útsûnderings. Sa wurdt it tsjinbewiis net mear talitten as de
17
3.2 Ynlieding op de wendenR1 Tha Frisa thingadon withir thene kinig Kerl, thet hia moste alle seka mith tha withon fonwisa. Tha nam hi of fif wenda, ther send alle Frison fremo and fere.
R2 ●
H Thit send fif wender, ther nen vitheriel nis. E1vs =====
E1v Thet lest ma inna there soghentendesta kest, thet ther alla monna huuelk uuitet him seluua anda uuithem huuet sinra werka se bihaluua sogen uuendum.
F ◉
J =====
U Hier bighinnet da sex wenden. With thisse sex saka nene send nene withathan Tha Fresan thinghaden wit thine koning Karle that se mosten alle saca mit tha wit ethum fan wisa. tha nom him of sex wenden ther alla Fresum was weren frome and fere.
Dr Hyr bighinnet da sex wenden. Dae Fresen tinghaden toeieens dyne koningh Kaerl, horse mosten alle secken mitta wythedem fan wisa; da noem hy em sex weer off, deer alle Fresem froem ende fere was.
Ra de Fresen dingeden van konningk Karell dat ße wol mosten alle saken myt weten van sick wysenn, vthgenomen viffleigge de syn allen Fresen heill vnd nutte.
Ea ◉
Eav Dat lestmen in den seuenteynsten wilkoer, dat alle man sal weten seluen wat syn werck ofte leuent is, wat he ghedaen hebbe, yn den wyten, dat is myt synen eede yn der waerheyt, behaluen souen saken.
OWl ◉ OWk ●
Yn guon hânskriften stiet ekstra tekst oan it begjin fan "it haadstik" fan 'e wenden.
J Fan secken sonder witheden.
Ra Foar de fresen...: item marcke duth wol:
Eav Foar Dat lestmen...: Dit synt de sake daer sick numment van vntschuldigen mach.
Foar de vifte sake ...: Van deuerie de yn der nacht schut.
R2 en OWk hawwe gjin wenden en yn F, Ea en OWl komme de wenden fuortendaliks nei de 17de Kêst.
By de oare hânskriften stean de wenden apart en begjinne, op E1vs en J nei, mei in lytse ynlieding. De
Westerlauwerske hânskriften hawwe seis wenden en de Emsingöer hânskriften sân.
Ik haw fanwegen it grutte ferskil yn ynhâld de Emsingöer ynliedingsteksten apart byinoar setten. 3.2.1 Fragminten
-1- R1 ====
H Thit send fif wender,
U Hier bighinnet da sex wenden. Dr Hyr bighinnet da sex wenden. Ra ====
dit binne fiif/hjir begjinne de seis wenden -2-
R1 ====
H ther nen vitheriel nis. ●
U With thisse sex saka nene send nene withathan Dr ====
Ra ====
18
-3-R1 Tha Frisa thingadon withir thene kinig Kerl, thet hia moste alle seka mith tha withon fonwisa. U Tha Fresan thinghaden wit thine koning Karle that se mosten alle saca mit tha wit ethum fan wisa. Dr Dae Fresen tinghaden toeieens dyne koningh Kaerl, horse mosten alle secken mitta wythedem fan wisa; Ra de Fresen dingeden van konningk Karell dat ße wol mosten alle saken myt weten van sick wysenn,
de Friezen kamen mei kening Karel oerien, dat se alle oanklachten mei in eed op 'e relikwyen ôfwize mochten.
-4-
R1 Tha nam hi of fif wenda, U tha nom him of sex wenden Dr da noem hy em sex weer off, Ra vthgenomen viffleigge
Dêr nam hy fiif (seis)U, Dr útsûnderingen út
Ra hat vthgenommen ... -5-
R1 ther send alle Frison fremo and fere. ● U ther alla Fresum was weren frome and fere. ● Dr deer alle Fresem froem ende fere was. ● Ra de syn allen Fresen heill vnd nutte. ● dy't alle Friezen ta nut en ta foardiel binne.
By U en Dr stiet de ein yn de (folsleine) doetiid: was (weren)U.
De Emsingöer teksten: -1-
E1v Thet lest ma inna there soghentendesta kest, Eav Dat lestmen in den seuenteynsten wilkoer, dat lêst men yn de santjinde kêst,
It Leechdútske Eav hat wilkoer.
-2-
E1v thet ther alla monna huuelk uuitet him seluua anda uuithem
Eav dat alle man sal weten seluen { }, yn den wyten, dat is myt synen eede yn der waerheyt, dat elkmis sels beswarre mei op de relikwyen
Eav hat de útwreiding: dat is myt synen eede yn der waerheyt
-3-
E1v huuet sinra werka se bihaluua sogen uuendum. ●
Eav {wat syn werck ofte leuent is, wat he ghedaen hebbe}, behaluen souen saken. ● wat syn hannelingen binne, behalve sân saken.
Eav hat de útwreiding: ofte leuent ....
3.2.2 Ferliking
19
3.3 StriidR1 Thet eroste: Sa hwersa ma enes domliachtes dis and bi skinandere sunna twene hirifona upriucht and twa hirifolk mith ofledene gadurlat, sa hwetsa ma fiucht an dolgon sa an daddolgon, thet hit alla iechta se.
H Thi forma wend is: hwersa ma hemliachtes deis end bi scinandere sunna tuene heran somnath end tuene herefonan upriucht end ofledene weddat and tha tua folk mith case gaderlet end hwa thenna thena hleph mith brudena suerde end mith blodega, al thet, ther hi thenne fuchten heth an dolge enda dadele, sa scel hit na scriueres worde a iechta alle beta end ne mei there dede nene vithe biada.
E1v Thi forma uuend is thet: huersa him liachtes deis and bi skinandere sonna tuene herar sogennath and tuene herafona upriuchtath and ofledene uueddiath, al thetther ther gheden is mith bruddene suerde ieftha mith blodega eggum an dadelem ieftha dolgum, sa isteth alsa iechtha and ne mei ma there dede nanene withe biada.
F Thi forma wend is: Hwersa ma liachtis deys and bi skinande sunna twene heran sompniat and twene herefonan vpriucht and tha ofledene weddat, alle thet, ther ma ther fiucht jn dolghum jef in daddelum, thet scol alle iechta wesa. J Hweer so ma bi liachta dei ende bi schijnender senna tweer herefanan opriocht en tweer herekeddan mit en ofledena gaerlat, haet so ma aldeer wrfiochtet oen dulghem iefta oen daedem, dat hit al iechtande sie.
U That arste is. Hwersoma bi liachta dei and bi scinander sunna tuer here fanan, upriucht and tuer herekeddan mit of ledene gader lat. Hot soma ther wrfiocht an dolchum and an dadum that it al jechtich se.
Dr Dat aerste is: hweerso ma bi liachta dei, ende bi schinende sonna,tweer heerfanen op riucht, ende tween heerkedden mit oenledena togara laet; haetso ma deer fiucht oen dulgen iefta oen daden, dat dis al iechta se.
Ra Dath erste: wurmen lychtes daghes by schynender sunnen ij herefanen offt hode vppe richtet vnd twier here volck myth afflatinghe to sammende then, watmen dar vechtet an dolgen ys all gicht offt tughet.
Ea De eerste sake is: waer men by claren daghe ende schynender sunnen twee heer voergaddert myt enen vprechten banner ende oflede weddet ende de twee heren to samen leet: wat daer gheuochten wort yn wundynge of yn doetslage dat sal yecht of apenbaer wesen, des enmach men nycht vntgaen.
Eav De eerste sake. De eerste is: waer sick lechtes daghes by schynender sunnen twe heer vorgaddert myt vprechten banren ende afledinge weddet: al dat daer ghedaen is of wert ghedaen myt blodighen sweerden yn doetslach ofte wundinghen, dat sal al yecht wesen ende men mach daer sick nycht voer vntschuldighen.
OWl De eerste saeke is soe waermen lichtes dages ende by schynender sonnen ij heerren vorgadderen myt vprechten banneren alle datmen daer vechtet an wonden off an doet deelen dat sal yechte wezen.
3.3.1 Fragminten -1-
R1 Thet eroste :
H Thi forma wend is:
E1vs ††††††
E1v Thi forma uuend is thet:
F Thi forma wend is:
J =====
U That arste is. Dr Dat aerste is: Ra Dath erste:
Ea De eerste sake is:
Eav De eerste sake. De eerste is:
OWl De eerste saeke is de earste útsûndering is
20
-2-R1 Sa hwersa ma enes domliachtes dis and bi skinandere sunna H hwersa ma hemliachtes deis end bi scinandere sunna E1v huersa him liachtes deis and bi skinandere sonna F Hwersa ma liachtis deys and bi skinande sunna J Hweer so ma bi liachta dei ende bi schijnender senna U Hwersoma bi liachta dei and bi scinander sunna Dr hweerso ma bi liachta dei, ende bi schinende sonna, Ra wurmen lychtes daghes by schynender sunnen Ea waer men by claren daghe ende schynender sunnen Eav waer sick lechtes daghes by schynender sunnen OWl soe waermen lichtes dages ende by schynender sonnen as men op ljochtskyndei en by skinende sinne
R1, H, E1v, F, Ra, Eav en OWl brûke de genityffoarm en dêrby hawwe de earste trije in fersterkjende
foarm dom-, hemliachtesdeis. E1v mist men.
-3-
R1 twene hirifona upriucht and twa hirifolk mith ofledene gadurlat,
H tuene heran somnath end tuene herefonan upriucht end ofledene weddat and tha tua folk mith case gaderlet E1v tuene herar sogennath and tuene herafona upriuchtath and ofledene uueddiath,
F twene heran sompniat and twene herefonan vpriucht and tha ofledene weddat, J tweer herefanan opriocht en tweer herekeddan mit en ofledena gaerlat, U tuer here fanan, upriucht and tuer herekeddan mit of ledene gader lat
Dr tweer heerfanen op riucht, ende tween heerkedden mit oenledena togara laet;
Ra ij herefanen offt hode vppe richtet vnd twier here volck myth afflatinghe to sammende then, Ea twee heer voergaddert myt enen vprechten banner ende oflede weddet ende de twee heren to samen leet: Eav twe heer vorgaddert myt vprechten banren ende afledinge weddet:
OWl ij heerren vorgadderen myt vprechten banneren
twa hearfanen (banner) Ea, Eav, OWl opstekt en twa binden kriichsfolk (heerkedden) J, U, Dr , dêr't men (de
oanfierder) boarchstiet foar alle skea, gearbringt
Dat is de ynhâld. De folchoarders ferskille yn de redaksjes.
R1, J, U en Dr brûke foar gearbringe (in foarm fan) gaderleda, H, E1v en F somnia. De oarstalige
redaksjes Ea, Eav en OWl hawwe vorgadderen en Ra brûkt allinnich to sammende.
H, E1v, F, Ea en Eav fersterkje ofledene ek noch mei it tiidwurd weddia. H en Ea hawwe nei ofledene
weddat (ôfwêzich yn OWl) beide noch in ekstra omskriuwing fan itgearbringen.
-4-
R1 sa hwetsa ma fiucht
H end hwa thenna thena hleph mith brudena suerde end mith blodega, al thet, ther hi thenne fuchten heth E1v al thetther ther gheden is mith bruddene suerde ieftha mith blodega eggum
F alle thet, ther ma ther fiucht J haet so ma aldeer wrfiochtet U Hot soma ther wrfiocht Dr haetso ma deer fiucht Ra watmen dar vechtet Ea wat daer gheuochten wort
21
alles wat men dan mei fjochtsjen tadochtR1, F, J, U, Dr, Ra, Ea (mei in oar tempus) en OWl binne frijwol gelyk. H, E1v en Eav binne oars.
H en wa dan mei lutsen en beblet swurd dêr wei fan rint, dan sil er (de oanfierder) alles wat hy
(dy't wei rint) dan mei fjochtsjen oanrjochte hat
E1v alles wat dêr dien is mei lutsen swurd of mei it beblette skerp
Eav alles wat dêr dien is of dien wurdt mei beblette swurden
-5-
R1 an dolgon sa an daddolgon, thet hit alla iechta se. ●
H an dolge enda dadele, sa scel hit na scriueres worde a iechta alle beta E1v an dadelem ieftha dolgum, sa isteth alsa iechtha
F jn dolghum jef in daddelum, thet scol alle iechta wesa. ● J oen dulghem iefta oen daedem, dat hit al iechtande sie. ● U an dolchum and an dadum that it al jechtich se. ● Dr oen dulgen iefta oen daden, dat dis al iechta se. ● Ra an dolgen ys all gicht offt tughet. ●
Ea yn wundynge of yn doetslage dat sal yecht of apenbaer wesen, Eav yn doetslach ofte wundinghen, dat sal al yecht wesen
OWl an wondenoff an doet deelen dat sal yechte wezen. ●
(sawol) oan ferwûnings as oan deadlike wûnen, dat alles sil ûnwjerlisber wêze
Alle redaksjes hawwe hast deselde ynhâld. H hat neffens útspraak fan de (gerjochts)skriuwer ekstra. Dêr't de measte fragminten wesa mei in helptiidwurd brûke of de praes.opt. dêrfan, hawwe E1v en Ra
de praes.ind. H brûkt in oar tiidwurd yn as ûnwjerlisber folslein boete.Ra mist deadlike wûnen en brûkt is alles tajûn en ferklearre.
-6-
H end ne mei there dede nene vithe biada. ● E1v and ne mei ma there dede nanene withe biada. ● Ea des enmach men nycht vntgaen. ●
Eav ende men mach daer sick nycht voer vntschuldighen. ●
en dan mei er fanwegen dizze died gjin eden op de relikwyen oanbiede.
Ea hat dêr mei men net oan ûntkomme enEaven men mei harsels dêr net foar ûntskuldige.
Ein fan 'e wend.
3.3.2 Ferliking
1 De útsûndering
Dit is yn alle redaksjes de earste wend, mar ûntbrekt yn E1vs. Yn J mist de begjinrigel dit is de earste
wend.
2, 3 By it gearbringen op in ljochtskyndei fan twa stridende partijen en it opstekken fan 'e banieren wurdt ôfpraat dat dyjinge waans saak befjochtet wurdt, oanspraaklik is foar alle skea.
De ynhâld is wat dit part oanbelanget frijwol gelyk yn alle redaksjes. Opfallend is it ûntbrekken fan
22
4, 5 Alles wat oan (deadlike) ferwûnings mei it fjochtsjen tadien wurdt is ûnwjerlisber.
Hjir binne H, E1v en Eav mei beblette swurden mear omskriuwend.
6 De oanspraaklike mei fanwegen dizze died gjin eden op de relikwyen oanbiede.
Dit part komt allinnich mar foar yn H, E1v, Ea en Eav.
23
3.4 FerkrêftingR1 Thet other: Sa hwersa ma wif nedgie and hiri wepinroft folgie folk and thi frana and hiu hered werthe, sa is thet al iechta; erost there wiue hiri withirield, and tha liodon thene fretho, and tha frana sinne bon.
H Thi other wend is: hwersa en frowe nede nimen is end hiu sit wepanda en ropande end hire foliat thi frana enta liuda end hiu en urpena warve end en heida thinge hire modvilla aut, thene frudelf urtiucht end to tha riuchta foremunda gength, sa ach hiu hire wergeld and ist alla iechta tha liudum enta frana end ne thor ma vmbe tha dede nene vithe biada.
E1vs Huersa ma wif nede nimth and ma hia binna durem and binna dreple beferth and ma hia thana vtnimth mith liuda thuonge and mith frana bonne and hiu wepande and hropande is and anda liudawarf kemth, sa ne mei ma there dede nene withe biada.
E1v Thi other wend istet: huuersa ma ene frouua ur uuald and ur willa a nede nimith and hiu wepande and hropande ther sitte and thet bifolgie thi frana and tha liude and hiu thenna inna uurpane uuare and inna ene heid thinze hire ned keme and clagie and thene berna thziase, sa huetsa hire den is, sa istet alsa iechta and ne mey ma there dede nanene withe biada. Nel ma thith wif ac nauuet fri leta, sa ach hiu thene boda friundem te sendanne, tha friunde tha frana. Thi frana ach theth thing alsa ney to lidzane, thet hi tha osa mith sines speres orde retsia mughe. Sa ach hi mith there kenenglika uuald tha frouua therut to nimane and thet breithuis to bernane. And there frowa wethie ma hira uuergelt and tha liudem hire fretha and tha frana sin bon. Ief hi thenna mit there wiuue flechtich werthe to enne othere huse, fon <tha> othere huse to da thredda, <fon tha thredda> inna tha ziurka, sa ach ma tha trin hus al to bernande and tha ziurka to brekande and theth wif theruut tho nimane and hire werield to wediane and tha liudem hira frethe and tha frana sin bon.
F Thi other wend is: Hwersa ma ene frowa nimth wepande and ropande and ma hire fulgat mith fulke and mitha frana, hwet sa hire denna den is, sa ist alle iechta; ferist tha wiwe her werield and tha liudum hire frethe and tha frana sinne bon. J Dat fiaerde is: Hweer so ma en wyf oen nede nimth ende dat ma hir bifareth binna dorem ende binna dromple ende hir dana wtwint mei lioeda thancke ende mey frana banne ende hio weppena ropende is, so ne mey ma der deda nen witheed bieda.
U That iiii is. Hwersoma en wif an nede nimt, and hia bifarit binna dorum and binna drumple, and ma hia thana vrwint mit liuda thanke and mit frana banne, and hio ropande is, so ne mei ma there dede nenne with eth biada.
Dr Dat fyarde is: hweersoma een wyf an nede nimpt, end ma hia bifynt binna doram ende binna drompel, end ma hia deer wt wint mit lioda tuangh ende mit frana ban, ende hyo wopen ropende is; soe ne meyma dera deda nen wyt eed byeda. Ra Dath ander: wur eyn wiff genodighet worde, vnd ypp oren scricht offt ropenth volck volghede offt de frane vnd ße gehoret worde, so isset alle gicht; tom ersten der frouwenn oer weddergelth, den luden den freden vnd dem franen synen ban offte bothe.
Ea De ander sake is: waer men ene vrouwen benodighet, ende se schreye ende rope so dat oer wapenruchte volghet dat vollick ende de frana, ende se reddet wort: wat eer dan ghedaen is dat is yecht ofte apenbaer. So sal dat wyf hebben eer weerieeld, dat volck den vrede, vnde den richter synen ban.
Eav De ander sake is: waer eyn vrouwe myt walt bouen eren willen wert ghenodighet ofte becrachtighet ende se
schreyende ende ropende daer sitte, ende dat voruolghe de frane, dat is de richter, unde lude, ende se dan yn enen gherichte ere noet claghe, ende se dan kynder the ofte enes kyndes dan nese: wat eer dan ghedaen is in dodeel ofte wondynghe dat sal wesen iecht ende men mach des nycht vntgaen. Wil men dat wyf oeck nycht vorlaten, so sal se den vrunden boden senden ende de vrunde den franen. De frana sal dat gherichte ofte de deddynge so nae legghen dat he de osen myt synes speres oerde reken mach ofte anlanghen. So sal he myt syner konynckliken walt de vrouwen daer wt nemen ende dat breydhuus tobernen; ende der vrouwen besetteme eer ghelt ende den volke eren vrede vnde den franen synen ban. Ofte he dan myt den wyue vluchtich wert to enen anderen huse ende voert yn dat derde hues, van dat derde yn de kercken, so sal men de dree hues bernen ende de kercken ynbreken ende dat wyf daer wt nemen; ende eer weeryeld to besetten, ende den volke eren vrede ende den franen synen ban.
24
3.4.1 Fragminten-1- R1 Thet other:
H Thi other wend is:
E1vs =====
E1v Thi other wend istet:
F Thi other wend is:
J Dat fiaerde is: U That iiii is. Dr Dat fyarde is: Ra Dath ander:
Ea De ander sake is:
Eav De ander sake is:
OWl De ander zaeke is
de twadde útsûndering is
De ferskillen yn oanhef yn 'e hânskriften komt oerien mei de foarige. -2-
R1 Sa hwersa ma wif nedgie
H hwersa en frowe nede nimen is E1vs Huersa ma wif nede nimth
E1v huuersa ma ene frouua ur uuald and ur willa a nede nimith F Hwersa ma ene frowa nimth
J Hweer so ma en wyf oen nede nimth U Hwersoma en wif an nede nimt, Dr hweersoma een wyf an nede nimpt, Ra wur eyn wiff genodighet worde, Ea waer men ene vrouwen benodighet,
Eav waer eyn vrouwe myt walt bouen eren willen wert ghenodighet ofte becrachtighet OWl so waermen ene vrouwe nemet
as men in frou ferkrêftet
Wylst de measte Aldfryske redaksjes foar ferkrêftsje (nede) nima as praes.ind brûke, hat R1 it tiidwurd nedgia as praes.opt. It part.praet. wurdt brûkt yn H (folsleine tiid) en yn Ra en Eav
(ûnfolsleine tiid).
We fine hjir in foarm fan wyf (R1, E1vs, J, U, Dr en Ra) foar in foarm fan frou oer. E1v en Eav hawwe wêr
in frou mei geweld bûten har wil ekstra. Eav hat wer in "dûbele" omskriuwing mei: geweld oandien
wurdt of ferkrêftet.
-3- R1 =====
H =====
E1vs and ma hia binna durem and binna dreple beferth and ma hia thana vtnimth E1v =====
F =====
J ende dat ma hir bifareth binna dorem ende binna dromple ende hir dana wtwint U and hia bifarit binna dorum and binna drumple, and ma hia thana vrwint Dr end ma hia bifynt binna doram ende binna drompel, end ma hia deer wt wint Ra =====
25
en men treft har binnen doar en drompel oan en hellet har derút
Alle fjouwer redaksjes hawwe de moaie alliteraasje binna durem and binna dreple. De Westerlauwerske redaksjes brûke it tiidwurd utwinna foar it Emsingoër utnima oer.
-4-
R1 and hiri wepinroft folgie folk and thi frana and hiu hered werthe, H end hiu sit wepanda en ropande end hire foliat thi frana enta liuda
E1vs mith liuda thuonge and mith frana bonne and hiu wepande and hropande is E1v and hiu wepande and hropande ther sitte and thet bifolgie thi frana and tha liude
F wepande and ropande and ma hire fulgat mith fulke and mitha frana,
J mei lioeda thancke ende mey frana banne hio weppena ropende is, U mit liuda thanke and mit frana banne, and hio ropande is,
Dr mit lioda tuangh ende mit frana ban, ende hyo wopen ropende is;
Ra vnd ypp oren scricht offt ropenth volck volghede offt de frane vnd ße gehoret worde,
Ea ende se schreye ende rope so dat oer wapenruchte volghet dat vollick ende de frana, ende se reddet wort: Eav ende se schreyende ende ropende daer sitte, ende dat voruolghe de frane, dat is de richter, unde lude, OWl myt wapen ende myt roependerstemmen ende men hoer volget mijth volcke
en sy gûlend en roppend dêr sit en dat de lju en de frana har (helprop) folgje (en hja heard wurdt)R1,Ra
R1, E1v, Ra en Eav brûke de praes.opt foarm fan folgje en H, F, Ea en OWl de praes.ind.
Yn H, E1vs, E1v, F, J, U, Dr en Eav wurdt it part.praes. foar gûle en roppe brûkt wylst Ea de praes.ind. as
tempus hat. R1 brûkt de gearstalling wepinroft. Ra hat harskreau enroppen en OWl omskriuwt it mei
in bepaling. Ea werhellet it gûlen en roppen mei so dat oer wapenruchte en hat it part ende se
reddet31 wort ekstra. It twadde part yn OWl mist frana en yn Eav wurdt de betsjutting fan frana
nochris jûn.
Opfallend is dat E1vs, mei in moai lûdrym (mei de wil fan it folk en op befel fan de frana) dúdlik
oerienkomt mei de Westerlauwerske redaksjes. U mist hjir lykwols de foarm fan wepa. -5-
R1 =====
H =====
E1vs =====
E1v {sa huetsa hire den is,}1 F hwet sa hire denna den is,
J =====
U =====
Dr ===== Ra =====
Ea wat eer dan ghedaen is
Eav {wat eer dan ghedaen is in dodeel ofte wondynghe}1 OWl so wat oer gedaen is
wat har dan ek oandien is
Eav hat in deadlike wûn of ferwûning ekstra.
26
-6-R1 sa is thet al iechta; H {and ist alla iechta}1 E1vs =====
E1v {sa istet alsa iechta}2 F sa ist alle iechta;
J =====
U =====
Dr =====
Ra so isset alle gicht; Ea dat is yecht ofte apenbaer. Eav { dat sal wesen iecht}2 OWl dat sal al yechte weezen dat is alhiel ûnwjerlisber
De passaazje stiet yn 'e redaksjes fan H, E1v en Eav op in oar plak. Ea hat ofte apenbaer ekstra. Ra en
H brûke, yn ferliking mei de oare Aldfryske teksten, and y.p.f. sa (dat yn 'e oare oarstalige teksten). Yn Eav en OWl wurdt by wêze in helptiidwurd brûkt. Yn E1vs en de Westerlauwerske redaksjes mist dit
part. -7- R1 =====
H end hiu en urpena warve end en heida thinge E1vs and anda liudawarf kemth,
E1v and hiu thenna inna uurpane uuare and inna ene heid thinze
F ===== J ===== U ===== Dr ===== Ra ===== Ea =====
Eav ende se dan yn enen gherichte OWl =====
en sy op in gearroppen warf en yn in op formele wize iepene ding
E1vs en Eav binne wat ienfâldiger mei liudawarf (folks gerjochtsgearkomste) en gherichte.
-8- R1 =====
H hire modvilla aut, thene frudelf urtiucht end to tha riuchta foremunda gength, E1vs =====
E1v hire ned keme and clagie and thene berna thziase, { }1{ }2
F ===== J ===== U ===== Dr ===== Ra ===== Ea =====
Eav ere noet claghe, ende se dan kynder the ofte enes kyndes dan nese: { }1{ }2 OWl =====
har frije wil uteret, dy gewelddiedige man ferliten nei har rjochtmjittigeberne fâd gietH
