Maatschappijstructuur en werkgelegenheid

Tilburg University

Maatschappijstructuur en werkgelegenheid

van den Brink, J.R.M.

Publication date: 1942

Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in Tilburg University Research Portal

Citation for published version (APA):

van den Brink, J. R. M. (1942). Maatschappijstructuur en werkgelegenheid. Dekker & van de Vegt.

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal

Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

L.J.'. tv- - -· - --Pr= . ». . 6 1

·-*ATSCHAP STRUCTHUR

4 'WERKGELEGENHEID -«

7-/: I .

A ..d

. 2:- ' 'F»»-3. 42.. ., - . i i .. ..; 5 ' . a>.2. 4... - ,_{.·-·r·' - -/.rs-*-. r. ....} 4 -'M &*Ab - .. 7- , . 1- . ...,: .'.4 -·.---·/ ·'- :.- ' .· ,<.··, ..,···. I -, 94 .r ='.A . i."P...3, . ·+ t ·: ..9,-.-.il:-/·.... . .r j ' I .... ./.·_·_ -.· c.i-··-5- ' .'_ 1 #aaK....' ':- -, -.'.. · . '·'+ · '... ... I.

0..''...1 4, 14,1·3 ·j &71.·t , 7 -ff .

4,4. i::' D. 1 - '.

fI\,2'tificl:e 3,·- · - ·

I ·. 2..l.. . -,29.- St....1·1 '2.A :-:93 1' * .... ...)-,„'.../

ME»«fi Ji .'

.-·r·:f. h· '4'.gy#k A *..11-f.., t....€...

ef». 354(6 .... .

;e* S> E., C;r. b.

-4**imhre-r...'-

r I . 4- I. . -N t. 3 -:1&/.$-734..:. .*-, 1 .-

_{.id 3:1-6-:222462/*14*4*1}

4%*5*PJAV-...'... .. ..=.. .

1,25*M, f,I'*..7 '..," ".

-1.--z .:I,- ·Ii ,

_'13,AL<*f

2 2 1-9 =

DIT BOEK IS BESPROKEN IN : 5

MAATSCHAPPIJSTRUCTUUR EN

WERKGELEGENHEID

EEN ONDERZOEK NAAR HET VERBAND TUS-SCHEN DE ECONOMISCHE STRUCTUUR DER

MAATSCHAPPIJ EN HET PROBLEEM VAN DE

WERKGELEGENHEID, IN HET _BIJZONDER VOOR HET LAAT-KAPITALISTISCHE STELSEL, EN EENIGE CONCLUSIES MET BETREKKING TOT DE DOELMATIGHEID VAN _{VRIJE EN}

GE-BONDEN ECONOMISCHE SYSTEMEN.

„Without economic analysis it is not possible rationally tochoosebetween alternative systems of society".

MAATSCHAPPIJSTRUCTUUR

EN

WERKGELEGENHEID

PROEFSCHRIFT TER

VERKRIJGING

VAN DE GRAAD VAN DOCTOR IN DE

ECONOMISCHE WETENSCHAPPEN AAN DE KATHOLIEKE ECONOMISCHE HOO-GESCHOOLTE TILBURGOPGEZAG VAN

DEN RECTOR MAGNIFICUS MR. E. G. J. GIMBRERE, HOOGLEERAAR IN HET

BURGERLIJK-

EN HANDELSRECHT, IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN OP WOENSDAG 2 DECEMBER 1942 DES

NAMIDDAGS OM 3 UUR

DOOR

JOHANNES ROELOF

MARIA VAN

DEN

BRINK

GEBOREN TE LAREN (N.H.)

0 3 s '5'51

N.V. DEKKER & VAN DE VEGT

UTRECHT

1942 _NIJMEGEN

''"r 41'

..UU,

:#AI&2atii.

55·55t.

A-,U6

9 BUREA

STELLINGEN

I

Verregaande overheidsbemoeienis met de _consumptie, zooals

in _{oorlogstijd plaats vindt,} kan alleen zonder _{groote schade}

ge-schieden omdat de beschikbare hoeveelheid behoeftenbevredi-gingsmiddelen dermategering is,dat vrijwel uitsluitendprimaire

levensbehoeften kunnen worden _bevredigd.

II

Het _{begrip „maatschappelijk verantwoorde prijs",} dat wordt

gehanteerd in het Prijsvormingsbesluit 1941, is _{dermate vaag,}

dat _bij ontbreken van _{nadere regelingen, rechtsonzekerheid}

hiervan het gevolg is.

III

De opvatting van W. A. JOHR, als zou „das Prinzip der

Sub-sidiaritilt der Gesellschaftstatigkeit nur zu verstehen (sein) als

machtpolitisches Instrument im Kampfe der Kirche gegen den modernen Staat" is in strijd met de _{waarheid (W. A. JOHR:}

Die stiindische Ordnung, Geschichte, Idee und Neuaufbau,

Leipzig/Bern 1937).

IV

Prijsvaststellingop basis van normale kosten -het beginsel,

dat is _{aangenomen in} de _{Richtlijnen voor} de _{Prijsvaststelling}

no. 1 (Richtlijnen ex artikel 3 van het Besluit no.

_218/1940)

-kan, van bedrijfseconomisch standpunt bezien, worden

V

Credietcreatie in oorlogstijd leidt, in een _gebonden volkshuis-houding, noodzakelijk tot het ontstaan van zwevende

koop-kracht.

VI

De opvatting van R. NOLL VON DERNAHMER, dat bij de

vast-stelling van de toelaatbare verkoopprijzen van voor de

oorlog-voering belangrijke producten, de afschrijvingskosten dienen te wordenweggelaten, isniethoudbaar (R. NOLL VONDERNAHMER: Abschreibungen im Kriege -eine volkswirtschaftliche

Unmog-lichkeit, Die deutsche Volkswirtschaft, December 1941). VII

De_{belangrijkste} factor voorhet ontstaander Gooische

tapijt-industrie is _geweest het verval der oude Naardensche laken-industrie.

VIII

De overheid heeft er in Nederland na 10 Mei 1940 naar ge-streefd,de_{prijspolitieke}maatregelen aantepassen aande

struc-tuur der onderscheidene _{bedrijfstakken.}

IX

Er kan onderscheid worden gemaakt tusschen een materieel

en een formeel economisch evenwichtsbegrip. Dit onderscheid

is voor het economisch onderzoek van belang.

X

MACCULLOCH heeft RICARDOterecht verweten, dat hij door de

toevoeging van het hoofdstuk „On Machinery" aan de derde

Bij het gereed komen van dit proefschrift dank ik U, Hoog-leeraren, Oud-Hoogleeraren en Docenten aan de Katholieke

Economische Hoogeschoolte _{Tilburg voor hetgeen U voor mijn} wetenschappelijke vorming hebt gedaan.

Vooral ben ik dank verschuldigd aan U, Hooggeleerde

COB-BENHAGEN, die mij bij het schrijven van deze studie een zoo krachtige steun zijt geweest.

Ook zeg ik gaarne dank aan al degenen, die mij bij de

vol-tooing van dit geschrift op andere wijze hebben geholpen.

EERSTE DEEL Inleidende beschouwingen

Hoofdstuk I. PROBLEEMSTELLING EN

INDEELING . . . . 1

§ 1. Het p r o b l e e m. . . 1

§2.D e indeeling . . . 6

- Hoofdstuk II. DE VOLKSHUISHOUDING... 8

§ 3. Het wezen vandevolkshuishouding . .

... 8

§4.D e „moderne" volkshuishouding . . . 14

TWEEDE DEEL Maatschappijstructuur en

werkeelegenheid in

het algemeen. Hoofdstuk III. DE STRUCTUUR DER DATA EN DE ECONO- --MISCHE STRUCTUUR VAN DE MAATSCHAPPIJ . . . . . · 16

§ 5. Het begrip structuur in de economische _{analyse. . 16}

§ 6. De structuur van de datadervolkshuishouding . . 19

§ 7. Veranderingen indestructuur der data. . . 23

_ Hoofdstuk IV. DE ECONOMISCHE STRUCTUUR VAN DE

MAATSCHAPPIJ · · · 27

§ 8. Het begrip economische maatschappijstructuur. . 27

§9. Het prijzenstelsel . . . .. 29

§ 10. Deeconomischeleiding. . . 34

§ 11. Vrije en_{gebonden economische}stelsels . . . 42

-Hoofdstuk V. DE WERKGELEGENHEID . . . 48

'- . § 12. Het probleem van de _{werkgelegenheid . . . 48}

§ 13. Het probleem van de _{werkgelegenheid in} de _vrije maatschappij . . . 52

XII INHOUD

DERDE DEEL

Het verband tusschen maatschappijstructuur en

werkge-legenheid in de laat-kapitalistische maatschappij.

Hoofdstuk <VI. EENIGE HOOFDTREKKEN UIT DE

ECONO-MISCHE STRUCTUUR DER LAAT-KAPITALISTISCHE

MAAT-SCHAPPIJ · · · . . . 55

§ 15. Het begrip laat-kapitalistische maatschappij . . . 55

§ 16. Het karakter der

prijsvorming . . . 58

§ 17. Het karakter der economische

leiding . . . 64

§ 18. Het dynamisch a s p e c t. . . 69

Hoofdstuk VII. DE STRUCTUUR DER ARBEIDSMARKT . . 74

§ 19. De structuur van vraag en

aanbod... 74

§ 20. Het proces der loonvorming . . . 80

§ 21. De werkloosheid als _{marktverschijnsel . . . 95}

§ 22. Het dynamisch aspect; eenige quantitatieve

ge-gevens . . . . . . . . . ... . . . .. . .. 97 Hoofdstuk VIII. DE MEER VERWIJDERDE DETERMINANTEN

VAN DE VRAAG NAAR ARBEIDSKRACHTEN . . . . . 114

§ 23. Het verband tusschen schommelingen in de

in-vesteeringsactiviteit ende_{werkgelegenheid . . . . 1 1 4}

§ 24. De invloed der monetaire factoren . . . . . 135

§ 25. Het consumptievermogen der maatschappij en de

werkgelegenheid. . . 144

VIERDE DEEL

Slotbeschouwingen

Hoofdstuk

IX.

SAMENVATTENDE OPMERKINGEN EN

CON-CLUSIES . . . 155

- § 26. Het verband tusschen _{maatschappijstructuur en}

werkgelegenheid in de _{laat-kapitalistische}

maat-s c h a p p i j. . . 155

-- § 27. In

hoeverre

kunnen in

de _gebonden stelsels de

zwakheden_{der laat-kapitalistische maatschappij met}

betrekking tot de werkgelegenheid· worden

over-wonnen ? . . . 158

§ 28. Slotopmerkingen . . . 162

Lijst van _aangehaalde literatuur . . . 164

'--EERSTE DEEL

INLEIDENDE BESCHOUWINGEN HOOFDSTUK I

Probleemstelling en indeeling

§ 1. HET PROBLEEM

Meer_{dan eenigander tijdsgewricht indemoderne economische}

historie, geeft het huidige aanleidingtot bezinning op de

grond-slagen van het maatschappelijk-economisch gebeuren. In tijden

van geleidelijke ontwikkeling, wanneerde traditieeen sterk

con-serveerende _{werking uitoefent op de maatschappelijke}

in-stituties, is _{men geneigd} het karakter _{der economische}

orga-nisatie te miskennen: veelwat _{„maakbaar" en} dus veranderlijk is, wordt als _{„vaststaand"} en _{onveranderlijk beschouwd en er}

bestaat een _{neiging tot „cureeren aan het symptoom"terwijl de} diepere oorzaken der maatschappelijke euvelen, die in de

on-doelmatige structuur _{der volkshuishouding zijn gelegen, over} het hoofd worden_gezien. In_{tegenstelling hiermee zijn}de banden

dertraditie_{thans losser dan ooit, met alle gevaren maar ook alle}

mogelijkheden die _{daaraan verbonden zijn;} de _{maatschappelijke}

ontwikkeling is zeer versneld: zonder _{overdrijving kan in vele}

opzichten vaneenrevolutie worden_{gesproken.Het betrekkelijke} van de economische _{instituties en de betrekkelijke waarde}

van alle louter _{positivistische economische wetenschap treden}

thans duidelijk aan het licht; het gaat er _{immers om,}de

grond-slagen te leggen voor een in de volle zin des _{woordsdoebnatige}

2 PROBLEEMSTELLING EN INDEELING

De vraag naar de bewuste_{verwerkelijking}eenermeer doelma-tige maatschappijstructuur is - ook in Nederland-reeds

gedu-rende langere tijd actueel: de sedert het _{begin van} de _dertiger

jaren gestadig in kracht toenemende roep om ordening is er het bewijs van. In breede kringen nam mengeenvrede meer met de bestaande economischeorganisatie; de_gebrekkigeresultaten van het _{geldende systeem, in het bijzonder} de _{groote werkloosheid,} eischten diepgaande hervormingen 1.

Het vraagstuk van de _{werkgelegenheid is, in} het _bijzonder

voor het dichtbevolkte Nederland, een van de meest _dringende sociaal-economische _{problemen, ook al heeft} de _maatschappij

zelf oogenschijnlijk een spontaan genezingsproces geproduceerd.

De oorlog - grootconsument van arbeidskrachten -heeft als

steeds _{op sommige punten van} de arbeidsmarkt het teveel in een tekortdoenomslaan. Maar het laatzich aanzien,dat,wanneer

het oorlogsgedreun zal zijn verstild, het probleem van de werk-gelegenheid -- al of niet in zijn werkloosheidsvorm 2 - tot

de _{moeilijkste vraagstukken van dit land} zal behooren. En al

tasten _{wij omtrent} de _{toekomst in het duister, zoo zij toch}

vast-gesteld, dat „hoe de nieuwe ontwikkeling ook zal uitvallen, of

zij zalaanknoopen aan bepaalde tendenties en reedsgedeeltelijk verwerkelijkte stromingen uit het verleden, dan wel nieuwe,

thans in de werkelijkheid nauwelijks gekende banen zalinslaan, in beide _{gevallen is} en _{blijft bezinning op het verleden}

nood-zakelijk. In heteene_geval,omdat indeaanzet ende_ontwikkeling

vanhet verledende_{potenties zijngelegen, die in} detoekomst tot verwerkelijking zullen worden gevoerd, in het andere geval,

onidat, wie op verantwoordelijke wijze aan de _toekomstige

ont-wikkeling zal hebben mee te werken - en dat zijn we _{allen op} eigenplaats -nieuwerichtlijnen en nieuwewaarden zal hebben

' In dit verband kan worden gewezen op de uitspraak van KEYNES:

„It is certain that the world will not much longer tolerate the

un-employment which, apart from brief intervals of excitement, is

associated - and in my opinion, inevitably associated - with present-day capitalistic _{individualism". J.} M. KEYNES: General theory of employment, interest and money, London 1939, blz. 381.

te toetsen aan de_{beginselen en} de _{waarden, in} het verleden ver-worven en _{toegepast, en aan} de resultaten hunner verwer-kelijking" 1.

Zooals gezegd, is het onvermogen van het laat-kapitalistische

economische systeem om het vraagstuk van de _{werkgelegenheid}

tot oplossing te brengen een van de _{belangrijkste symptomen} van _{zijn ondoelmatigheid.} Sedert de tweede helft van de twinti-ger jaren - in 1927 verscheen VON ZWIEDENECK-SUDEN-HORST'S „Beitrdge zur Erklarung der Strukturellen

Arbeitslosig-keit" 2, VOlgenS SAITSEW 3 de eerste wetenschappelijke

ver-handeling waarin over structuurwerkloosheid wordt _gesproken

- groeide het inzicht in het fundamenteele verband tusschen werkgelegenheid en _{maatschappijstructuur. Men zag in, dat het} moderne werkloosheidsverschijnsel samenhangt met diepgaande

maatschappelijke veranderingen. Deze _{veranderingen} noemde men meteenverzamelnaam _{structuurveranderingen.}

Industriali-seering vaneen agrarisch land werd alseen_{structuurverandering}

aangemerkt; evenzoo de toeneniende _{concentratie op hetgebied}

van kapitaal en arbeid en de toenemende bemoeienis van de overheid methet_{economisch leven. Ook gewijzigdedoelstellingen} op monetairen _{handelspolitiekgebied inhet buitenland,} rekende

men t.a.v. _{de eigenvolkshuishouding}als_{structuurveranderingen.}

Naar het persoonlijk inzicht van den _{schrijver werd nu eens de}

eene, dan weer de andere structuurverandering beklemtoond 4.

1 M. J. H. COBBENHAGEN: In de barning der tijden, Maandschrift Economie, Sde jrg., 1939-1940, blz. 434.

' O. VON ZWIEDENECK-SODENHORST: Beitrage zur Erklarung der Strukturellen Arbeitslosigkeit, Vierteljahrsheften zur

Konjunktur-forschung, 1927, Erganzungsheft I, blz. 15 v.v.

8 M. SAITSEW: Die Arbeitslosigkeit der Gegenwart, Munchen/Leip-zig 1932, erster Teil, blz. 28.

4 ZOO zegt SCHMALENBACH: „Es (ist) fast ausschlieszlich eine

einzige Erscheinung, die uns die alte Wirtschaftsform verlassen und in die neue _{hineinsteuern laszt ; . . . . die Verschiebung der}

Produk-tionskosten innerhalb des Betriebes". E. SCHMALENBACH: Die

Be-triebswirtschaftslehre an der Schwelle der neuen

Wirtschaftsverfas-sung, Zeitschrift fur handelswissenschaftliche Forschung, 1928, blz.

4 PROBLEEMSTELLING EN INDEELING

Het begrip structuur bleef intusschen duister; ook de uiteen-zettingen van HARMS, voortreffelijk voor de

tijd

waarin zij wer-den geschreven (1926), lieten nog vele vragen onbeantwoord 1.

Langzamerhand echter ging men, daartoe aangespoord door de

bestudeering van het werkloosheidsverschijnsel, een belangrijk

onderscheid maken _{tusschen diepgaande veranderingen die het} verschijnsel in de moderne afmetingen hadden veroorzaakt, en andere die --_gegeven deze _{„fatale" structuurveranderingen} -noodigwaren omhet kwaad te ovenvinnen; ook op dit punt wa-ren de meeningen echter zeer verdeeld 2. Klaarheid te scheppen in het _{structuurbegrip en} het algemeen verband aan te wijzen tusschen maatschappijstructuuren werkgelegenheid zijn

belang-rijke doeleinden die ik mij bij deze studie heb _{gesteld. Niet} op de eersteplaats echter de formeele_vraagstukken dertheorie, maarde materieele _problemender realiteitzullen ons _bezig

hou-den: voortbouwend op de hechte grondslagen, gelegd door mijn

hooggeachtenleermeester ProfessorCOBBENHAGEN, wil

ik

trach-teneen_bijdrage te_{leveren over het vraagstuk van} de_doelmatige

organisatie van het maatschappelijk-economische gebeuren.

Ook wanneer men de _{interpretatie van het structuurbegrip}

vooralsnog in het midden laat, kan worden vastgesteld, dat de

diepgaande maatschappelijke veranderingen die gedurende de laatste tientallen jaren reeds aanzienlijk

in

omvang en snelheid

toenamen, door de oorlog en zijn gevolgen zijn en worden

versneld. Zeker,het economische _{oorlogsgetimmerte, dat in alle}

haast - op de nood der tijden - wordt opgetrokken, kan niet

als _{blijvend worden beschouwd; maar}de _{versnelling in de} over-gang van „vrijheid" naar „gebondenheid" is evident; de

fun-1 B. HARMS: Strukturwandlu ngen der deutschen Volkswirtschaft, Weltwirtschaftliches Archiv, 24. Bnd, 2 Heft, blz. 259 v.v.en „Struktur-wandlungen der Weltwirtschaft", idem, 25. Bnd, 1. Heft, biz. 1 v.v. Verg. § 5.

2 ZOO is VAN DoRPvan meening, dat: „this

crisis....is

the result offarreaching governmentinterference", terwijl VON KELLER in het Duitschland van 1938 schrijft over .,Das Ende der Strukturellen Ar-beitslosigkeit". E. C. VAN DORP: A simple theoryof capitalandwages,

damenten van ons _{economische bestel zijn} in_{beweginggeraakt.}

De economist heeft thans tot taak zich te bezinnen op de

over-gang naar meer gebonden economische vormen. Indien de beeld-spraak geoorloofd is, zouden wij het aldus kunnen zeggen:

men stapt niet in een gebonden maatschappij, omdat zij

ge-bonden is - d.i. als ineen_{pleizierboot -}maar _{omdat zij, onder}

bepaalde omstandigheden, het meest geschikt is het doel der

volkshuishouding te verwezenlijken.

Wanneer men onderzoekingen verricht op het gebied der

doel-matigemaatschappijstructuur, dreigt er vantweekantengevaar. De eerste en meest _{ernstige bron van fouten is het gebrek aan} realisme. Gebrek aan realisme heeft immers tot _{gevolg, dat de} conclusies voor de _{werkelijkheid geen} beteekenis hebben.

Maar ook doorde _{analyse op een} in _hoogemate abstract niveau

te be8indigen, wordt aan de waarde der beschouwingen groote

afbreuk gedaan. De beoefenaar der objectieve

doelmatigheids-critiek l die zich opdeze wijze van zijn taak

kwijt,

krijgt het ver-wijt te hooren, dat hij „Deckung sucht hinter inhaltslose

Bana-litiiten, z.B.daszletztesZiel allerPolitikdas_{„Allgemeine Beste",}

„der gesellschaftlichen Nutzen" oder ahnliches sein soll" 2, of,

dat hij is als een_{fabrikant die „alle Errungenschaften der}

Tech-nik, gewaltige Kapitalniittel und Zahllose Arbeitskrafte in

Be-wegung setzt, um in einer machtigen Fabrik allermodernster

Konstruktion -_{atmospherischeLu/t(gasfarmige,}nichtfliissige !)

zu produzieren" 3. Aan beide gevarenzullen wij trachten te

ont-komen, door de _{probleemstelling te beperken: de kern van het} onderzoek wordt _{gevormd door} de _{ontleding van} het verband

1 _{Onder objectieve doelmatigheidscritiek wordt in dit verband}

verstaan: die theoretisch-economische beschouwingswijze waarbij de handelingen der menschen in het verzorgingsproces worden getoetst aan _{het objectieve doel der volkshuishouding. Wat dit laatste betreft}

zij verwezen naar de beschouwingen in hoofdstuk II. Verg. J. A. ERAART: Economie, Katholieke Encyclopaedie, dl. 9, kolom 677 v.v.

s G. MYRDAL: Das politische Element in der Nationa16konomische Doktrinbildung, Berlin 1932, blz. 220.

' MAX EBER:R.Stammlers„Ueberwindung" der materialistischen

6 PROBLEEMSTELLING EN INDEELING

tusschen werkgelegenheid en maatschappijstructuur in de

laat-kapitalistische maatschappij. Dit onderzoek kan naar het

mij voor komt als basis dienen voor eenige conclusies met

be-trekking totde _opbouw eenermeer _doelmatige maatschappelijk-economische

organisatie. Door uit te gaan van

het verband

tusschen werkgelegenheiden maatschappijstructuur in het

laat-kapitalistische systeem kan de aard van het probleem in de

gebonden volkshuishouding beter worden onderkend en kan -aan de hand van eenrealistische _{analyse - over}deeconomische eigenschappen van de vrije en _{gebonden maatschappij in het} alge,neen iets worden geleerd.

Ten slotte kande _{probleenistelling in} de _volgende vier _punten

worden samengevat:

1. Waardoor wordt de economische structuur der

maat-schappij bepaald; welke grondstructuren zijn economisch mo-gelijk?

2. _{Waarin bestaat het vraagstuk van} de _{werkgelegenheid;}

is er

een algemeen verband tusschen het vraagstuk van de

werkgelegenheid en de economische structuur van de

maat-schappij; zoo ja, waarin bestaat dit verband ?

3. Welk verband is er in de _{laat-kapitalistische maatschappij} tusschen de economische structuur en het vraagstuk van de

werkgelegenheid ?

4. Welke conclusies kunnen ten aanzieneener _{meer gebonden}

maatschappij uit het bovenstaande worden getrokken ?

§ 2. DE INDEELING

De indeeling van deze studie is in groote trekken als volgt: In het eerste deel worden _eenige inleidende _{beschouwingen} ge-geven, in het bijzonder over het wezen vande _{volkshuishouding}

en haar _{obiectieve dod. Deze bepaling van het doel is noodig,}

omdat _wij moeten weten wat een _{economisch systeem}is _„trying

to do",

zooals WOOTTON 1 _{het noemt, wanneer wij iets over de}

bezighoudt is dit: op welke wijzen kan het objectieve doel worden nagestreefd, d.w.z. welke systemen zijn economisch mogelijk ?

Deze vraag kan echter in haar algemeenheid niet worden

be-antwoord, voordat de data meer nauwkeurig zijn aangegeven. Om deze reden wordt het onderzoek _{beperkt tot} de _„moderne"

volkshuishouding.

Inhettweede deel wordtnagegaan, welkegrondstructuren der

„moderne"volkshuishoudingeconomisch_{mogelijk zijn. Hiervoor} is allereerst noodig, dat het structuurbegrip wordt verhelderd;

een onderscheidwordt _{gemaakt tusschen}maatschappijstructuur in ruiniere zin, anders gezegd: de opbouw van de buiten het

maatschappelijk-economische gebied gelegen data -, en

maat-schappijstructuur inengerezin, ofweleconomische maatschappij-structuur of economisch systeem.

Het vraagstuk van de economisch _{mogelijke systemen} wordt

nu aan de orde _{gesteld door na te} gaan welke economische

in-stituties in _geen enkele „moderne" volkshuishouding - hoe ook

georganiseerd - kunnen worden gemist. Hierdoor is het al

da-delijk mogelijk tusschen realistische en utopistische stelsels te

onderscheiden.

Vervolgens is het probleem van de werkgelegenheid aan de orde. Nadat het wezen van het vraagstuk is aangegeven,wordt

zeer in het kort nagegaan op welke typische wijzen het zich in de beide constrasteerende 1 stelsels voordoet.

In het derde deel wordt een meer in bijzonderheden afdalend

onderzoek ingesteld naar het verband tusschen werkgelegenheid

en maatschappijstructuur in het laat-kapitalistische stelsel en inhet vierde deel worden uit hetvoorafgaande eenige conclusies

getrokken met betrekking tot de doelmatige organisatie der

„moderne" volkshuishouding.

Het zwaartepunt van deze studieligt,zooals_{werd opgemerkt,}

inhet derde deel. De stofvervat in heteerste entweede deel zal

derhalve slechts schetsmatig worden behandeld, n.1. voorzoover

dit voorde verdere analyse ende_{gevolgtrekkingen van}belang is.

'

HOOFDSTUK Il

De volkshuishouding

§ 3. HET WEZEN VAN DE VOLKSHUISHOUDING

De naam _{volkshuishouding is}zeer _juist. De _{volkshuishouding} is de economische _organisatie,de _{huishouding, van}eenstaatsvolk.

De volkshuishouding is een _{realiteit; zij is een reifel geheel,}

onderscheiden van de _{afzonderlijke productie-} en consumptie-huishoudingen der staatsburgers en de _overige economische

or-ganisaties. De realiteit van de _{volkshuishouding is van dezelfde} orde als die van _{het staatsvolk; zij heeft}

geen substantieel be-staan - uitdrukkingen _{als „economisch organisme" en} „econo-misch leven" worden naar analogie gebruikt -- maar zij is een

verhoudingszO'n, eengeheelvan betrekkingentusschen menschen

onderling enmenschen en _dingen, een_{systeem van relaties.} Hier-mede is_{het begrip van} de_{volkshuishouding echter niet bepaald;} ook de_{gemeenschap is} immers een _{systeem van relaties. Willen}

wij de _{begripsbepaling verder uitwerken, dan moet worden} onderzocht waarin het economische _{bestaat, want} de

volks-huishouding is een _{maatschappelijk-economisch systeem van}

relaties.

- Het economische _{hangt klaarblijkelijk} samen met de

beperkt-heid van de _{stoffelijke natuur.inverhouding tot de menschelijke} behoeften, speciaal in de vorm en op de _{plaats waar} de mensch deze wenscht. Tot zoover stemmen de _{meeningen overeen: het} economisch _{leven is het gebied van de menschelijke}

behoeften-voorziening. Over het karakter der behoeften ontstaat echter

reeds verschil van meening: sommige schrijvers _{onderscheiden}

n.1. tusschen „materieele" en _{„immaterieele" behoeften,}

DE VOLKSHUISHOUDING 9 behoeften en de _{,,stoffelijke"} welvaart zouden _{voorwerp van}

het economisch handelen zijn 1.

De onderscheiding tusschen stoffelijke welvaart (b.v. een

maal-tijd)

en onstoffelijke _{welvaart (b.v.} een concert) is, naar het mij voorkomt, onhoudbaar; ook de _{consumptie van}een _{woning, een}

lorgnet, een schilderij is

„immaterieel" en toch zijn dit alle

economische goederen: het stoffelijke karakter van het econo-mische _{ligt uitsluitend in} de sfeer der middelen, de behoeften

kunnen varieeren van _{de eerste menschelijke levensbehoeften}

totdehoogstehoogten vandemenschelijkegeest.Eenige moderne

schrijvers spreken dan ook niet van behoeften maar van

„doel-einden- 2. Naarmijnmeeningterecht:behoeftenzijnmenschelijke doeleinden; men kan steenen, hout en _{ijzer gebruiken om een}

woonhuis tebouwen, doelis: woning; men kan ze ookgebruiken

omeen_{bakkerij tebouwen,}doelis:_{voeding; men kan ze ten slotte}

gel)ruiken om een kerk te bouwen, doel is: _godsdienst. Con-sumptie is niet eten; het economische is niet iets grijpbaars,

het is geen hoop goederen en nog minder een hoop geld; het is een systeemvan relaties, dat zijnbasis heeft indewereld van de stof, maar waarvandetorensreiken tot indewolken:„thebelief,

that the preoccupation of the economist is withapeculiarly low

type of conduct, depends upon misapprehension" 3.

De menschelijke dogleinden zijn _behoe/ten, voorzoover zij

slechts kunnen worden bereikt _{met behulp van beperkt}

voor-radigeuitwendige middelen 4. Middelen zijnalle stoffenen

krach-1 Verg.: L. RoBBINS: The Nature and significance of economic

science, London 1935, blz. 4 v.v.

2 Verg.:L.RoBBINS: Op. cit. blz.16:„Economics isthesciencewhich studies human behaviour as a _{relationship between ends and} scarce means which have alternative uses" en 0. SPANN: Fundament der Volkswirtschaftslehre, Jena, 1929, blz. 60: „Wirtschaft ist die

rang-, ordnungsgemasze Widmung von Mitteln fur Ziele durch

ausgleichen-des und sparendes Abwagen bei Ueberfulle an Ziele".

' L. ROBBINS: op. cit. blz. 25.

• _{Uitdrukkelijk wordt hier gesproken van uitwendige middelen.}

In tegenstelling met ROBBINS zou ik n.1. onder beperkte middelen uitsluitend willen verstaan: uitwendige beperkte middelen. Ook de inwendige psychische acten immers, die men stelt voor de eigen

W

10 DE VOLKSHUISHOUDING

' ten die in verhouding tot de doeleinden schaarsch zijn, zoodat een keuzemoetworden_gedaan. Stoffen enkrachtenhebben

ech-ter _{geen economische aard, zij zijn} economisch indifferent:

economische _{potenties. Eerst} wanneer de mensch de stoffen en krachten _{plaatst in} de _{middelensfeer, d.w.z. wanneer hij deze}

richt opde_{bevrediging vanbehoeften,ontstaat heteconomische.}

Het ontstaat echter ook dan niet _{noodzakelijk, want ook de}

mensch heeft_geen economische _{natuur; zijnhandelen op het}

ge-bied van de _{behoeftenvoorziening is niet noodzakelijk}

ec0110-misch: alleen wanneer het _{redelijk is,} ontstaat het economische

in eigenlijke zin. Hierbij gaat het om _{redelijkheid op twee6rlei} gebied, n.1. :

1. bij de _{toebedeeling der middelen, d.i. in} de _{uitvoering, en}

2. in de keuze der doeleinden.

Ziet men alleen naar sub 1 dan kaneconomischhandelen

wor-den omschreven als: _{het redelijke} toebedeelen van_beperkt

aan-wezige middelen aan doeleinden. Deze _{omschrijving die,} zooals nader_{zal blijken, niet volledig is,} komt overeen met de definitie

Van ROBBINS 1.

9b

Wanneer het economisch handelen in de _{werkelijkheid in}

in-dividueele _{isoleering plaats vond,} was bovenstaande

omschrij-ving uitputtend. Alle aanwezige middelen zouden dan immers worden verdeeld over de behoeftenschalen van 66n _{persoon, en} hoe deze behoeften erook zouden _{uitzien: redelijk of onredelijk,}

steeds zou men in _{de toebedeeling redelijk te werk kunnen gaan,}

d.w.z. economisch kunnen _{handelen. Deze conclusie is echter,} naar het mij voor komt, maatschappelijk bezien,_onjuist,evenals

de gevolgtrekking van ROBBINS, dat „economics is entirely

neutral between ends". Economisch handelen immers, is steeds

maatschappelijk handelen; wanneer men redelijk te werk wil

gaan in de toebedeeling van beperkt aanwezige middelen aan

de behoeften _{van onderscheidene personen die}in

gemeenschaps-behoeftenbevrediging, zijn, door de _{gebondenheid van} de

mensche-lijke geest aan de stof, beperkt (denkeconomie !). Het economische echter, handelt steeds overde _{betrekkingen van den (gemeenschaps)}

mensch tot de buitenwereld.

verband leven, dan kan men slechts _{redelijk toebedeelen,}

wan-neer uitsluitend de _redelijke behoeften van ieder der

gemeen-schapsleden voor bevrediging worden uitgekozen. Zouden, met

beperkt voorradige middelen, bij den een _onredelijke behoeften wordenbevredigd ; dali zou voor den ander noodzakelijk een

geringere hoeveelheid bevredigingsmiddelen overblijven, zoodat redelijkebehoeften niet zoudenworden bevredigd:

rechtvaardig-heid! Economisch handelen is het redeli)'k toebedeelen van beperkt

aanwezige middelen aan redelijke doeleinden.

De vaststelling van de redelijke behoeften behoort niet tot de

taak der economische wetenschap; zij zou zich daarmede op het

terrein begeven van de _{wijsgeerige gemeenschapsleer. Maar de} economie is niet _„entirely neutral between ends", kan daaren-tegen uitsluitend werken met redelijke behoeften als data. In

ieder ander _{geval is het} economisch systeem slechts ten deele

rationeel. In deze zin heeft Wool'TON gelijk,

wanneer zij

op-merkt: „In the last resort, then, I do not think wecan allow even

the purest economists wholly to disown the normative qualities

of their work" 2.

Het wezen van het economische wordt, zooals gezegd, mede

bepaald door zijn maatschappelijk karakter. Dewereld van

stof-fenen krachten moet_{redelijk worden gericht op het}

maatschap-pelijke complex van redelijke doeleinden. Dit complex van

har-monisch verbonden _{(d.i. redelijke)} doeleinden bestaat, voor

zoo-ver men voor de _{bereiking op beperkt voorradige middelen is} aangewezen, vooreengroot deeluit striktpersoonlijke behoeften: voeding, kleeding enz. Maar er is ook een beduidend aantal

goederen, dat niet strikt persoonlijk wordt geconsumeerd:

tafel, woning, radiostudio, kerkgebouw, straten en pleinen, monumenten en _{parken, kanalen} en _spoorwegen,

landsverdedi-ging, politie en _{rechtspraak enz.} Deze laatste reeks kan weer worden onderscheiden in behoeften die - hoewel niet strikt persoonlijk van aard - toch inbelangrijke mate persoonlijk

wor-' Men kan ook zeggen: zoudebehoeftenbevrediging bij den een tot

een _{onredelijke hoogte} worden opgevoerd, dan zou, enz. De omschrij-ving in de tekst is echter ruimer.

1 2 DE VOLKSHUISHOUDING

den gevoeld, en behoeften die men zich niet steeds individueel bewust is. Watdeze laatste betreft kan b.v. worden _{gewezen op} de behoefte aan _{landsverdediging.} De strikt _persoonlijke

be-hoeften en alle

niet-strikt

persoonlijke _{behoeften, voorzoover die} gewoonlijkwordenbevredigd metgoederen die in privaat

eigen-dom zijn, noemen wij peysoontijke behoetten. _{Alle andere zijn}

maatschappelijke of collectieve behoeften. De _{maatschappelijke} behoeften worden niet steeds door allen _{als zoodanig gevoeld;}

de overheid

heeft tot taak

deze reeks van doeleinden te

ver-tolken. De _{maatschappelijke behoeften die voor bevrediging} worden uitgekozenkunnen echter niet naar willekeur worden uit-gebreid; haar redelijke omvang wordt door de _{omstandigheden} bepaald. De redelijkheid van de _{maatschappelijke behoeften}

steunt op het doel van de_{gemeenschap. Zij vinden daarin haar}

rechtvaardigingen_beperking;deindividueele offers die men zich

voordeze_{goederenmoet getroosten zijneen}

gevolg van hetleven

in _{maatschappelijk verband, gelijk ook de persoonlijke} behoef-__*tenbevrediging alleen _{hierdoor mogelijk is.}

Het economische _{hangt onverbrekelijk samen met het}

maat-schappelijke:

_„Alle

_{Wirtschaft meint Gesellschaft" 1. Het is}

het objectieve doel van de _gemeenschap, het _algemeen

wel-zijn, dat aan de _{volkshuishouding haar vaste basis geeft. Aan}

dit maatschappelijke doel ontleent de _{volkshuishouding haar}

specifiek economisch dod. Met de _uitdrukking economisch doel moet menechter_{voorzichtig zijn, want er isgeen onafhankelijk,} maar weleen_zelfstandigeconomisch doel. De _{constateering van} ROBBINS,dat „R-shouldbe _{clear, therefore, that} tospeak of any

end as being _{itself „economic"} is entirely misleading" 2 _bevat

weliswaar een zekere _{waarheid, maar is toch niet geheel juist.}

Want de _{volkshuishouding heeft, mits goed verstaan, een eigen}

doel: de yedelijke toebededing van bel, erkt aanwezige uitwendige

iniddelen aan dat ded van de harmonisch verbonde,1 inenschetijke

doekindeit, dat allecit inet behulp van deze iniddelen kan worden

bercikt, d.z. de yedelijke persoontijke ell maatschappeli:ike behoeften

van un staatsvolk. _{Dit objectieve doel van} de

ding is haar diepste wezen. Kapitalistisch, socialistisch of hoe

dan ookgeorganiseerd, dit is het „what she is trying to do" 1.

De volkshuishouding is de _{huishouding van} een staatsvolk;

zij is de meest _{ontwikkelde zelfstandige} economische realiteit (de „Weltwirtschaft" mist deze _{zelfstandige realiteit)} en heeft

haar objectievegrondslag inhetalgemeenwelzijn; zij kan worden

onderscheiden, maar niet gescheiden van de volksgemeenschap. _ Haar objectieve doelis, kortweg gezegd, deredelijke voorziening in redelijke behoeften, gezien in maatschappelijkverband -, of,

zooals we het verder zullen noemen:derationeelemaatschal*elijke

behoe#envoorziening. RoBBINS heeft gelijk wanneer hij zegt, dat

de behoeften voor heteconomische_{gegeven zijn, dat zij behooren}

It . .

4, rothet complex der data -, maar hij heeft ongelijk wanneer hij

beweert, dat de economie is _{.,neutral between ends", want niet 1}

de behoeften zonder meer zijn de laatste data, maar de yedelijke 1, behoeften. De _{doelmatig-critische beschouwingswijze moet er}

steeds op uit zijn, door _{analyseering van} de bestaande

econo-mische orde, aan te geven hoe de _divergentie tusschen _werkelijk

bevredigde behoeften en redelijke behoeften kan worden

ver-minderd 2.

Uit het doel van de _{volkshuishouding vloeien haar} levensver-schijnselen voort. Haar centrale functie isde productie. Door de productie vindt een _{voortdurende waarde-accumulatie plaats,} schuivendemiddelenvoort in_{opeenvolgendestadia van rijpheid,}

steeds dichter naar de wereld derdoeleinden: de behoeften. Het

is viade_{productie, dat}detechniekinnauwe_{aanraking komt met}

het economische; niet de techniek_{als zoodanig is}echter van

be-1 Met VoIGT kan men het ook, zij het wat vaag, aldus zeggen:

„wirtschaften ist....daszjenige menschliche Handeln, durch das die Bedingungendes_{spezifisch menschlichen Lebens erfullt werden...}

aber nicht nur um Befriedigung von Bedurfnissen desLebens handelt es sich, sondern auch um Erfullung der Bedingungen der Kultur".

A. VOIGT: Volkswirtschaft und Volkswirtschaftslehre.

Handw6r-terbuch der Staatswissenschaften, dl. VIII, Jena 1928, blz. 789. ' In dit verband kan worden gewezen op de constateering van WooTToN, dat

„if

anything of substantial utility is to come out of the economists work, he must be_{allowed to poke his nose into questions}

14 DE VOLKSHUISHOUDING

lang, maar de _{techniek als „one of the influences determining}

relative scarcity"1. Naast het aspect van de productie kan in

het maatschappelijk-economische proces dat der _verdeeling worden onderscheiden. Overde_{persoonlijkebehoeften van A,B,C,} enz. en de _{maatschappelijke} behoeften van velen _{of allen in} ge-meenschap, moeten - rekening houdend met het geheele complex van harmonisch verbonden menschelijke doeleinden

-de _{beperkt aanwezige} middelen worden verdeeld.

* De behoeften_{zijn continu:} nietalleen_{vandaag maar ook} mor-gen enhet volgend jaar, kortom, gedurende eeneindelooze reeks

van jaren moeten _{zij worden bevredigd. En} zoowelde behoeften

:als de _{bevredigingsmiddelen en de techniek zijn aan} voort-durende _{verandering onderhevig: het} economisch leven is

dynamisch. Het is daarom _{redelijk, niet} alle _{middelen op de} momenteele _{behoeftenbevrediging te richten, maar een deel te}

spayen opdat in de toekomst een even rijke of nog betere

voor-ziening mogelijk zij.

De volkshuishouding kan haar levensfuncties alleen dan

be-hoorlijk vervullen, wanneer zij over middelen beschikt om: 1. de _redelijke behoeften in _{volgorde van belangrijkheid te}

kennen, en

2. de schaarsche middelen rationeel over de onderscheidene

productiemogelijkheden te verdeelen.

De combinatie van economische instituties die de _oplossing

van beide _{fundamenteele vraagstukken mogelijk maakt, is}

be-palend voor de economische structuur eener _{volkshuishouding;}

in het deel, dat handelt overdeeconomische structuur der

maat-schappij wordt hierop nader teruggekomen.

§ 4. DE „MODERNE" VOLKSHUISHOUDING

In de vorige paragraaf werd het objectieve doel van de volks-huishouding aangegeven: de rationeele maatschappelijke be-hoeftenbevrediging. De realiteitisechter nooit meer dan een be-nadering van dit _{objectieve doel, dat synoniem is met het} maat-schappetijk-economisch evenwicht. Het economisch evenwicht

is een toestand van evenwichtige doelgerichtheid, waarin de wereld van stoffen en krachten rationeel is _{gericht op het}

com-plex van persoonlijke en maatschappelijke redelijke behoeften, dat op zijn beurt harmonisch is verbonden met de overige

men-schelijkedoeleinden 1.

Dit

breede evenwicht berust opbuiten het

economische gelegen gegevens: data. Deze data - de vaste

punten waartusschen het ragfijne net van

maatschappelijk-economische relaties _{wordt geweven - zijn, in} hun meest

fundamenteele vorm,

1. de middelen,

2. de doeleinden, en

3. de techniek.

De middelen zijnde _natuurgavenenarbeidskrachten waarover

een staatsvolk beschikt; de _{doeleinden zijn} de _redelijke per-soonlijke enmaatschappelijke behoeften; detechniek, ten slotte,

is _„hetgeheelvan methoden en_{middelen, waarvan} de menschen

zich bedienen om de _{gaven van} de natuur voor de _menschelijke doeleinden geschikt te maken" 2. Het

„moderne" nu van de

„moderne" volkshuishouding is niet gelegen in de economische

structuur, de _{organisatievorm} der _{volkshuishouding, maar in}

de omvang en structuur van _{het complex der data.} „Modern"

is een _{volkshuishouding van} de _{omvang van} een „moderne" staat, waar het middelencomplex een dienovereenkomstige dif-ferentiatie en het_geheelderdoeleindeneen_groote

gecompliceerd-heid vertoont -, waarinde _{„moderne" techniek wordt}toegepast enhet technisch weten en kunnen _gestadigen veelal revolution-nair groeit, en die tenslotte in contact treedt met andere

volks-huishoudingen. Dit internationaal contact geeft ons een

vierde-complex van data, dat verder internationaal milieu wordt

ge-noemd.

' Verg. J. R. M. VAN DENBRINK:Economisch evenwichten oorlogs-economie, Maandschrift Economie, 7de jrg., Aug./Sept. 1942, blz. 371

V.V.

TWEEDE DEEL

MAATSCHAPPIJSTRUCTUUR EN WERKGELEGEN-HEID IN HET ALGEMEEN

HOOFDSTUK III

De structuur der data en de economische structuur van de

_maatschappij

§5.

HET BEGRIP STRUCTUUR IN DE ECONOMISCHE

ANALYSE

Reeds sedert _lang wordt het _{structuurbegrip in} een aantal

wetenschappen met vrucht gebruikt. Zoo treft men het o.m. aan in de _geologie, de _chemie, de _{landbouwwetenschap en de} experimenteele psychologie. Wat de economie betreft is B.

HARMS bij mijn weten de eerste die het structuurbegrip

syste-matisch heeft

ontwikkeld.-De groote en _langdurige economische _{moeilijkheden en de} diepgaande maatschappelijke veranderingen der naoorlogsche

jaren openden de _{oogen - in het bijzonder} in Duitschland

-voor eeneconomische _{dynamiek waarvande drijvende krachten} dieper liggen dan die der _{conjunctuur. In dit licht moet de}

bij-drage van B. HARMS over:

_„Die

Strukturwandlungen der

deut-schen Volkswirtschaft" worden gezien 1. Het was dan ook niet

zoozeer de _{structuur op zich zelf genomen als wel het complex}

van structuurveranderingen, dat HARMS interesseerde.

zur Untersuchung der Erzeugungs- und Absatzbedingungen der

deutschen Wirtschaft" door de _{toenmalige Duitsche} rijks-regeering 1. Als voorzitter van de _{co8rdineerende subcommissie,}

belast met het onderzoek naar de_{algemeene economische}

struc-tuur, leverde HARMS eenige inleidende beschouwingen over het

structuurbegrip. Onder de structuur _{der volkshuishouding}

ver-staat hij de „Formgesetzlichkeit oder die Ordnung. . . , die die

Beschaffenheit des Ganzen aus der _{Eigenart, Lage und}

Ver-bindung der Teile und die Beschaffenheit der Teile aus die Ar-tung des Ganzen und seiner Zweckbestimmung erkliirt" 2.

De bestudeering van de structuureener_{volkshuishouding}eischt volgens HARMSkennis vandevolgendeelementen: de

ruimtelijk-geografische basis en het klimaat; het bodenigebruik en de om-vang der urbaniseering; het binnenlandsch enhetinternationaal verkeer;den menschnaarleeftijd,geslachtenberoep;hetsociale

milieu, voorzoover van invloed op de _{verbruiksgewoonten; de} bedrij fs- en ondernemingsvormen enhun ontwikkelingstendens; de _verhouding tusschen de onderscheidene takken van bestaan, tusschen productie en distributie en productie en consumptie; het geld-encredietwezen;de_{kapitaal-, inkomens-}en

vermogens-vorming; leidingen_{beheersching van}het economischleven door

rationalisatie; economische differentiatie en integratie en, ten-slotte, het recht. De opsomming van HARMS staat sterk onder

invloed van het doel van zijn betoog: de _{analyseering van de}

„diepgaande" veranderingen in de _{Duftsche volkshuishouding.} Opdezewijze komt hij totde_{tegenstellingconjunctuur- structuur}

en conjunctuurverandering-structuurverandering. Alle veran-deringen in het economisch leven van _{niet conjunctureele aard,}

die _{niet „periodisch wiederkehren" en niet} slechts

„voruber-gehend dieGrundverhaltnissedervolkswirtschaftlichen

Struktur-elemente beeinflussen" zijn in de gedachtengang van HARMS

structureel.

Wanneer we heteconomisch _{structuursbegripscherper}willen

1 Bij wet van 15 _{April 1926.}

' HARMS, op. cit. blz. 262.

18 DE STRUCTUUR DER DATA EN DE

stellen, is het zaakeen _{onderscheiding aan te brengen in de door}

HARMS aangevoerde veelheid van structuurelementen.

Evenals in de _{wetenschappen} waarin het begrip reeds _langer

wordt _gehanteerd, dient men ook _{op economisch gebied onder}

structuur te verstaan: _samenvoeging van deelen tot een _geheel, bouworde. _{Dit structuurbegrip} kan worden _{betrokken op het}

economisch systeem op zichze# genomen en op de buiten het

economisch _{gebied gelegen,} economisch relevante factoren:

a

de data. Aldus komt men tot een _{tweetal toepassingen van het}

structuurbegrip in de economische analyse, n.1. :

1. de structuur der data, en

2. de structuur binnen het geheel der data: de economische

structuur.

Beide toepassingen zullen in de hiernavolgende hoofdstukken

worden _{verduidelijkt.}

Vanzelfsprekend werd ook door de oudere theoritici de

struc-tuur _{der volkshuishouding} onderzocht. Zoo is het werk van RICARDO een voor de

tijd

waarin het werdgeschreven, diepgaande economische _{structuuranalyse. Wat} de klassieken echter niet of

onvoldoende zagen isde_{nauwe samenhang tusschen} destructuur der data en deeconomischestructuurder_{maatschappij. Het was}

hen daardoor niet mogelijk de _{betrekkeltikheid der doelmatige} economische _{maatschappijstructuur} te onderkennen.

Bij de _{socialisten ligt de} zaak anders. _{Zij zagen ongetwijfeld}

de relativiteit dereconomischestructuur. Zoovormende

natuur-noodzakelijke veranderingen in de economische structuur der maatschappij een wezenlijk deel van MARx' theorie. Ook zagen de socialistische schrijvers het verband tusschen de economische

structuur en de _{structuur der data. Zij trokken echter uit de}

veranderingen in de structuur der data conclusies t.a.v. de

economische _{structuurontwikkeling die in genoemde} verande-ringen geen voldoende grond hadden. En van de economische

structuur der socialistische maatschappij zelf hadden, althans de oudere schrijvers, slechts een vage voorstelling 1.

' „Marx himself had only scorn and ridicule for any.... attempt deliberately to construct a working plan o f. . . . utopia". F. A. VON HAYEK: Collectivist economic planning. Critical studies on the

§ 6. DE STRUCTUUR VAN DE DATA DER VOLKSHUISHOUDING

Economisch handelen is toebedeelen van middelen aan doel-rinden.De huisvrouw, diedebeschikking heeft overeen bepaalde hoeveelheid huishoudgeld (middelen)tracht deze zoo te besteden, dat de behoeften van het _{gezin (doeleinden) zoo goed mogelijk}

wordenbevredigd; zij doet daartoe een keuze uit de onderschei-dene_{bevredigingsmogelijkheden. Hierbij stuit zij vrijwel}

onmid-dellijk aan allekanten _{op omstandigheden (data) die zij niet kan} beinvloeden: de hoeveelheid _{huishoudgeld en} de _{prijzen van} goederen en diensten staan voor haar vast;de keuze tusschen leveranciers is _{beperkt en} de behoeften van de _{gezinsleden zijn}

vaststaande grootheden; slechts _{in beperkte mate kan zij door} toepassing der techniek (b.v. naaien, koken) de relatie tusschen doel en middelen beinvloeden. Het _{economische probleem van}

de verbruiks/mishouding: de redelijke voorziening in de redelijke

behoeften _{der gezinsleden, is zeer eenvoudig:} de _oplossing wordt vrijwel gedetermineerd door de structuur der data.

In de nnoderne _{onderneming is} het_{economisch probleem} reeds veel meer _complex: de _speelruimte die binnen het _{geheel der}

data overblijft is _{aanmerkelijk grooter dan in} de verbruikshuis-houding. De ondernemer zit niet vast aan een _beperkte

hoeveel-heid huishoudgeld, maar hij kan op de geld- en _{kapitaalmarkt} nieuwe middelen _{opnemen. Ook} de_inkoop-en _{verkoopprijzen en} de loonen staan slechts vast - _{zijn slechts data} - voorzoover op de markten waar hij exploreert vrije concurrentie bestaat.

Ontbreekt deze _{laatste dan zijn niet} de _{prijzen, maar de} waar-deeringen van koopers en verkoopers en de aanbodsfactoren

die opdearbeidsmarkt eenrol_{spelen, voor den ondernemer data.}

' _{Behalve deze individueele factoren en de}

prijzen behooren ook

de bepalingen van collectiviteiten tot het geheel van de data der onderneming. En ookde _techniek, ten _{slotte, is voor} den

onder-nemereen _{belangrijk onderdeel van het complex der data. Door} de_{groote speelruimte binnen hetgeheel derdata,}heeftde

20 DE STRUCTUUR DER DATA EN DE

nemer in de _{vrije maatschappij} een _{groote bewegingsvrijheid.}

Hij kan het productieprobleem op onderscheidene wijzen tot

oplossingbrengen;steeds_{echter zoekt hij}-_{gegeven de}structuur

van het complex der data zijner onderneming - die oplossing,

waarbij het ondernemingsdeel zoo goed mogelijk wordt ver-wezenlijkt.

%3

Het geheel der data is steeds de basis voor het economisch

' _handelen.

Wanneer wij destructuur der data vande consumptie-en _{productiehuishouding echter nauwkeurig} bezien dan _blijkt,

dat niet alle data waarmede de economische _{leiding van deze}

huishoudingen rekening behoort te houden, buiten het strikt economisch terrein zijn gelegen. Zoo zijn b.v. de prijzen typisch economische data. Maar ook de _{bepalingen van collectiviteiten,}

die geheel of mede gericht zijn op een _{economisch doel, zijn} economische data. Een _{kartelafspraak is}een economische_datum, evenzoo een _{collectieve arbeidsovereenkomst en het geheel van} bepalingen eener publiekrechtelijke vereeniging van bedrijfs-genoten; maar ookde regelen door de overheid gegeven, zijn

-voorzoover zij mede zijn gericht op het

maatschappelijk-econo-misch doel, economische data. Terecht beschouwt SPANN hen als economische factoren

(„Kapital

h6herer Ordnung") 1.

In tegenstelling totde economische organisaties die onderdeel

zijn van een _grootereconomisch_{geheel, zijn de data van de} (ge-sloten) volkshuishouding alle buiten het strikteconomisch gebied gelegen; dit hangt samen met het feit, dat de _{volkshuishouding} de meest _{ontwikkelde huishouding der realiteit is 2.}

In _{het complex der volkshuishoudelijke data} kan drieerlei

worden onderscheiden:

1. de wereld der middelen: natuur en _arbeid,

2. de wereld der doeleinden: de met de _{overige doeleinden}

harmonisch _{verbonden redelijke behoeften, en} 3. de wereld der techniek.

ad 1. _{Het complex der middelen is opgebouwd}uit natuur en arbeid. Tot de _{natuur worden gerekend:} de _{oppervlakte van de} aarde waarover de _{volkshuishouding beschikt,} de _{ligging, de}

bodemschatten, het klimaat enz. Tot het datum arbeid

behoo-ren: het aantal en de _{hoedanigheid der beschikbare} arbeids-krachten.

ad. 2. Dewereldder_{doeleinden is opgebouwduit persoonlijke}

en _{maatschappelijke} behoeften. _{In pnderscheiding van de}

ver-keershuishouding, die is gebaseerd op de _{bevrediging van}

koop-krachtige behoeften,konien voor de _{volkshuishouding} als

objec-tief

gegeven alleen de redelijke behoeften in aanmerking. Na de

uiteenzettingen in § 3 is het overbodig op het datum redelijke

behoeften

uitvoerig in te

gaan. Slechts zij er op gewezen, dat

de objectiviteit der_redelijkebehoeften een anderkarakter heeft dan die van natuur, arbeid en techniek. De _{objectiviteit van de}

laatste drie kan _{geheel los} worden beschouwd van de _feitelijke

volkshuishoudelijke organisatie en haar productiviteit. Ook met,

de_{subjectieve behoeften is dit hetgeval. Deomvang}enstructuur

der redelijke behoeften, dat zijn de behoeften, die van

maat-schappelijk standpunt bezien voor bevrediging in aanmerking

komen, kunnen alleen dan worden aangegeven, wanneer het

verband met de _{volkshuishouding en haar productiviteit in het} oog wordt gehouden. Zoo is het mogelijk, dat men het op zich

zelf_{genomenwenschelijk acht, dat bepaalde loonen} worden

ver-hoogd teneinde de betrokken arbeiders in de gelegenheid te

stellen hull _{behoeftenbevrediging uit} te _{breiden, en dat toch van}

maatschappelijk standpunt bezien deze loonsverhooging niet

redelijk is _{wegens de} repercussies die elders in het economisch systeem, als gevolg van de _{loonsverhooging, zullen optreden.} Deze _gedachte treft men aan _{in „Quadragesimo Anno" bij de}

bespreking van het rechtvaardig loon 1.

Tenslotte zij er nogop gewezen, dathet begrip redelijke

behoef-ten inhoudt, dat een _{redelijke verhouding}tusschen _persoonlijke en _{maatschappelijke} behoeften in acht moet worden _genomen. Hierboven werd _{opgemerkt, dat de data} der _gesloten volks-huishouding alle buiten het strikt economisch gebied zijn ge-legen. Voor de _{volkshuishouding die} in economisch contact

staat met het buitenland, d.w.z. voor de „moderne"

volkshuis-' ,,Quadragesimo Anno", uitgave van het R.K. Werkliedenverbond in Nederland, blz. 80 v.v.

22 DE STRUCTUUR DER DATA EN DE

houding, is dit niet het geval. Zij kent een _{vierde complex van} , data: het interiiationale economische millieu, zoo men wil: de

wereldhuishouding. Dit datum is _opgebouwd uit vreemde

eco-nomische en buiten het _{economische gelegen} factoren.

De structuur van _{het infernationale} economische _{milieu is,}

ook in _{verband met het vraagstuk van} de _{werkgelegenheid, zeer}

belangrijk. Speciaal is dit het geval wanneerde _eigen volkshuis-houding dicht bevolkt is. Men is dan, hoe ook de economische

structuur vande_{eigenvolkshuishouding er uit ziet,steeds op een}

levendig internationaal goederenverkeer aangewezen; de basis

natuur van _{het gebouw der nationale volkshuishouding is dan}

immers zeer smal,debasisarbeideneventueelted:niekzeer breed.

In zijn, ook voor het onderzoek van de economische structuur

belangwekkende boek „Die Grundlagen der Nationalokonomie"

schenkt W. EUCKENbijzondere aandacht aan het vraagstuk van

de data 1. De schrijver ontleedt o.m. de _{„Gesamtwirtschaftliche}

Daten" een _{complex van data,} dat overeenkomt met de boven beschreven volkshuishoudelijke data2. Wanneer wij deze laatste

met de door EuCKEN opgesomde vergelijken, dan blijkt op twee

punten verschil te bestaan. Ten eerste spreekt EUCKEN slechts

van de behoeften _{„tout court" en niet van} de _redelijke

behoef-ten -, en behoef-ten tweede _{voert hij,} naast de boven _{genoemde, als}

data nog aan de „rechtliche und soziale _{Organisation".} Hier-mede kan ik slechts tot _{op zekere hoogte mee gaan.}

Vanzelf-sprekend isde invloed van het recht en de sociale _{organisatie op} de _{bovengenoemde complexen van data onmiskenbaar, en als} zoodanig hebben beide het karakter van data. Voorzoover zij

echter rechtstreeks vormend _{inwerken op het economisch}

ge-beuren _zijn beide economische factoren: _„Kapital hOherer

Ord-nung". Recht en sociale _{organisatie zijn tot op zekere hoogte} 1 „Zu erfassen was Daten sind, zu _{sehen wo die Datengrenze}

ver-liuft. und die Fahigkeit zu besitzen mit Daten zu arbeiten, ist eine wesentliche Vorauszetzung fur den _{Erfolg aller theoretischer}

For-schung": W. EUCKEN: Die Grundlagen _{der Nationa16konomie, Jena} 1941, blz. 189.

2 Volledigheidshalve zij opgemerkt,dat EucKENzich beperkt tot de gesloten volkshuishouding en _{bijgevolg het -internationale}

economi-sche milieu" niet als _{complex van data noemt.}

economische instituties, onderdeelen van de econon:ische struc-tutw der maaischal)+ij.

De volkshuishoudelijke data op zich zeif genomen zijn

econo-misch_{weinig interessant; in} economisch _opzicht van _{belang zijn}

vooralde_{veranderingen in}destructuur der data.Deze

structuur-veranderingen immers, zijn mede bepalend voorde economische

dynamiek.

§ 7. ERANDERINGEN IN DE STRUCTUUR DER DATA

De data der _{volkshuishouding zijn voortdurend in beweging.}

Het typische vandeze beweging is, dat zij 6fwel plaats vindt ge-heel los van de _{menschelijke wil - b.v. het optreden van een} strenge winter,droge zomer enz. -,6fwel het gevolg is van

han-delingen die niet zijn gericht op een economisch doel. Zoo be-rusten de _{structuurveranderingen in} de behoeftensfeer voor een

belangrijk deel op sociale hebbelijkheden, zooals mode, en hoo-gere geestelijke motieven. Ook kunnen veranderingen ontstaan als reactie opwijzigingen in het milieu: eenstrenge winter is van invloed op de behoeftenschalen; evenzoo urbaniseering. Ook de

grootte van het gezin is _{van invloGd op} de structuurder behoef-ten.

Veranderingen in de structuur der data vertoonen vaak een wisselwerking tusschen de onderscheidene complexen. Zoo had

de devaluatie van de dollar - een _{verandering in het datum}

internationaal milieu -

tot gevolg, _dat, zoolang de gulden op de _{oude goudswaarde gehandhaafd} bleef, de invoer van

Ameri-kaansche machines in Nederland zeer _voordeelig was. Hierdoor veranderde het datum techniek en kon, b.v. in de

kunstzijde-industrie, een intensieve_{rationalisatie plaats} vinden: Ook kan

een enkele _{verandering, b.v. op het gebied van} de _natuur,

meer-dere _{complexen van} data beinvloeden: een _{strenge winter}

bein-vloedt zoowel de wereld der middelen als die der doeleinden.

Hetzelfde geldt voor een toe- of afnemingder_{bevolking; deze is}

van beteekenis zoowel voor de structuur derbehoeften als voor

de opbouw van het complex der middelen (arbeid); maar ook

de verhouding tot het buitenland wordt er door beinvloed: hoe

24 DE STRUCTUUR DER DATA EN DE

dichterde _{bevolking van een land is,}hoe_levendigerals_{regel het} economisch verkeer met het _{buitenland zal zijn.}

De veranderingen in de structuur der data kunnen meer of

minder diepgaand zijn en met groote ofgeringe snelheid plaats vinden. Zijn zij weinigdiepgaand danzullende_{gevolgenbeperkt}

blijven toteen_{uitbreiding, inkrimpingof wijziging der productie.} Zoo zalde invloed vaneen_strenge winterzich _{beperken tot}

ver-anderingen in het economisch leven zooals een _{stijging van de}

productie van brandstof, wollen dekens en _{schaatsen. Zijn de}

veranderingen in de _{structuur der data diepgaand, dan zullen}

zij weliswaar in eerste_aanlegeen _{uitbreiding, inkrimping of}

wij-ziging der productie _{ten gevolge hebben, na}

verloop van tijd

zullen _{zij echter}tot _{diepgaande veranderingen} binnen het _geheel

der data, d.i. op zuiver _{economisch gebied} leiden: economische

structuurveranderingen. Dit laatste kan met _{behulp van een} voorbeeld nader _{worden toegelicht. Een geringe verandering op} technisch gebied zal ongetwijfeld eenige invloed hebben op het economisch leven. Zooleidtde_{invoering van}een

arbeidbesparen-de machine in eerste _{aanleg o.m. tot uitstooting} van arbeids-krachten en _{verandering in} de _{concurrentiepositie van het} ra-tionaliseerende bedrijf.

Groo

en algenieen optredende

tech-nische _{veranderingen kunnen echter} de economische structuur

van _{geheele bedrijfstakken} en zelfs van _{de geheele} volkshuis-houding beinvloeden. Men denke slechts aan de invloed van de

technische_{ontwikkeling op}destructuurderkosten endeinvloed van deze _{laatste op}de _{maatschappelijk-economische organisatie}

- b.v. kartelvorming - ende _{totstandkoming van}de _prijs.

Duidelijk blijkt ookhet verbandtusschen _{veranderingen in de}

structuur der data en in de economische structuurwanneer men

bedenkt, hoe de _{diepgaande veranderingen in} de structuur der

volkshuishouding die men in oorlogstijd kan waarnemen, geheel moeten worden verklaard uit de met_{groote snelheidoptredende} veranderingen in de structuur der data 1.De gevolgen van ver-anderingen in dewereld der _{data blijven dan ook niet} steeds

be-perkt tot partieele veranderingen in de economische _structuur; ' Verg. J. R. M. VAN DEN BRINK:Economisch evenwicht_enoorlogs.

economie, Maandschrift Economie, 7de jrg., 1941-1942, blz. 371 v.v.

gaan zij diep en treden zij algemeen op, dan is het mogelijk, dat

de economische orde der maatschappij in haar geheel wordt

be-invloed. In dit licht moet het streven naar ordening worden ge-zien, dat inNederland reeds sedert vele _{jaren kan worden} waar-genomen 1.

Behalve het onderscheid tusschen weinig belangrijke en

diep-gaande,en partieeleen _{algemeene veranderingen in}de structuur

der data is ook het onderscheid tusschen slechts eenmaal optre-dende en zich herhalende veranderingen van belang. De econo-mische _{gevolgen van} de _{eerste zijn van} veel_grootere beteekenis

dan die van de laatste. Zoo heeft de _{periodiek optredende}

ver-andering der behoeftenschalen die samenhangt metdewisseling der seizoenen veel _{minder invloed op}de economische structuur

dan b.v. de _{verandering die} een _{gevolg is van belangrijke}

wijzi-gingen in de mode.

De aanpassing der economische instituties aan veranderingen

in de structuur derdata _geschiedt ofwel _„spontaan" ofwel door tusschenkomst der overheid.

Vormen van „spontane" aanpassing zijn b.v. het kartel en de vakvereeniging; een voorbeeld van _aanpassing door

tusschen-komst der overheid vindt men in de Nederlandsche Tarwewet

van 1931. Door de _{verandering in het datum} internationaal

milieu - prijsdaling op de wereldmarkten - dreigde

Neder-land met buitenNeder-landsche tarwe overstroomd te worden, tot schade van de inlandsche telers. Met _{behulp van} de Tarwewet wist de _{regeering dit} te voorkomen;zij trachtte het economisch gebeuren zoo te beinvloeden, dat onder de gegeven

omstandig-heden, d.w.z. bij de _{gewijzigde data,} het maatschappelijk-economisch doel zoo _{goed mogelijk werd} bereikt. In de wereld

1 _AGEMANN wijst er op, dat _de organisatievormen der

volks-huishouding beantwoorden aan de „Intensitatsstufen". De „Inten-sitatsstufen zijn afhankelijk van de ,,Mischung der Produktionsfak-toren" en de „ Kapital- und Menschenbesetzung des Bodens"; zij vallen derhalve samen met wat wij noemen de structuur der data. Verg. E. WAGEMANN: Wirtschaftspolitische Strategie, Hamburg

26

dei doeleinden speelden, naastde behoeften vandeconsumenten, overwegingen van sociale (behoud van werkgelegenheid) en van sociaal-cultureele aard (behoud van de _{boerenstand) een rol;}

d.w.z. er werd gestreefd naar een harmonische _{vereeniging van} doeleinden 1.