Opstellers: Jan Minderhoud, Elvira Busé, Ruth de Bruin
1. Inleiding
Gezondheid wordt door veel factoren beïnvloed, zowel in positieve als in negatieve zin. De leefomgeving speelt bij veel van deze factoren een rol. Er is een sterke relatie tussen leefomgeving, leefstijl en gezondheid. De Omgevingswet geeft gemeenten en regio’s meer mogelijkheden om een gezonde leefomgeving te realiseren.
Ons uitgangspunt voor gezondheid is het vermogen van mensen om met de fysieke, emotionele en sociale levensuitdagingen om te gaan en zoveel mogelijk eigen regie te voeren. Dit is de definitie van positieve gezondheid van Machteld Huber. Gezondheid bestaat volgens haar uit 6 pijlers;
lichaamsfuncties, mentaal welbevinden, zingeving, kwaliteit van leven, sociaal/maatschappelijk participeren en dagelijks functioneren. Naast deze pijlers heeft financiële situatie ook invloed op de gezondheid van mensen.
Deze kijk op gezondheid ‘verruimt’ het aantal factoren waar we rekening mee zouden moeten houden.
Door de omgeving zo in te richten dat deze positief bijdraagt aan de gezondheid van de inwoners zal dit een goed effect hebben op hun gezondheid. In een groene omgeving zijn mensen doorgaans gezonder. Het koesteren, toegankelijk houden en maken van de Zeeuwse natuur kan dus bijdragen aan gezondheid. Zo draagt een omgeving die schoon en veilig is en uitnodigt tot bewegen, ontmoeten en ontspannen bij aan de vitaliteit van de onze inwoners. Een omgeving die uitnodigt tot ontmoeten heeft invloed op het verminderen van gevoelens van eenzaamheid. Een groene omgeving en natuur dragen bij aan ontspanning en tot rust komen. Door de omgeving dementievriendelijk in te richten kunnen meer mensen blijven deelnemen aan het dagelijks leven.
De Omgevingswet heeft twee maatschappelijke doelstellingen opgenomen:
a. bereiken en in stand houden van een veilige en gezonde fysieke leefomgeving en een goede omgevingskwaliteit;
b. doelmatig beheren, gebruiken en ontwikkelen van de fysieke leefomgeving ter vervulling van maatschappelijke behoeften.
De ideale leefomgeving volgens Ranko, groep 6a Cypressenhof.
In het kader van Teken voor de Toekomst, 2020.
2. Huidige situatie
Een paar feiten voor Zeeland op een rijtje, deze gegevens gelden evengoed voor Middelburg. Zeeland heeft per 1 januari 2019 383.073 inwoners is momenteel één van de meest vergrijsde provincies van Nederland. (Middelburg: 47.325 inwoners). Zeeland telt meer mensen met een laag opleidingsniveau en minder mensen met een hoog opleidingsniveau in vergelijking met het gemiddelde in Nederland.
laagopgeleide mensen leven korter en langer in ongezondheid. Een groot aantal van de jongeren die gaan studeren komt niet meer terug naar Zeeland. Positief is dat Zeeland van nature alle ingrediënten in huis heeft voor een gezond en prettig leven. Rust, ruimte, natuur, water en vruchtbare aarde. Mooie dorpen en steden met voorzieningen; allemaal zaken die een positieve invloed op gezondheid hebben.
Wat staat gezondheid in Zeeland in de weg (Ggd)?
• Geluidshinder, vooral wegverkeer en dan met name bromfietsers
• Geurhinder, (vooral) veroorzaakt door openhaarden/houtkachels en mest uitrijden
• Schadelijke stoffen: Bronnen zoals het verkeer, de veehouderij en de industrie stoten schadelijke stoffen in de lucht. Blootstelling aan milieufactoren is verantwoordelijk voor ongeveer 4% van de totale ziektelast in Nederland. Na roken (10%) behoort luchtverontreiniging daarmee tot één van de belangrijkste risicofactoren. Niet alle (gezondheidseffecten van) milieufactoren zijn meegenomen in deze berekening. Wanneer we IQ-verlies door blootstelling aan lood en slaapverstoring door geluid meenemen komt het percentage op 5% uit. Nemen we ook bijvoorbeeld geluidhinder en bezorgdheid mee, dan valt het percentage nog hoger uit. Concentraties van luchtverontreiniging onder de EU- normen/onder de gezondheidskundige advieswaarden van de WHO kunnen de gezondheid aantasten en tot vroegtijdige sterfte leiden. Kinderen, ouderen en mensen met luchtwegaandoeningen (vooral astmapatiënten) zijn extra gevoelig voor de effecten van blootstelling aan fijnstof, stikstofdioxide en ozon. Daarnaast zijn mensen met hart- en vaataandoeningen extra gevoelig voor fijnstof.
• Hogere nachttemperaturen bij extreme hitte. Doordat de zee ’s nachts warmte (en vocht) uitstraalt is de (gevoels)temperatuur hoger bij extreme hitte. Zeeland heeft daardoor de hoogste minimum temperatuur van Nederland. Slecht slapen is een verhoogd risico voor de gezondheid.
In de gezondheidsmonitor van de Ggd staat heel veel informatie over de fysieke en mentale staat van de Middelburgse inwoners: https://www.ggdzeeland.nl/app/uploads/2019/02/11656_0_nl_tabellenboek_
gemeente_middelburg_gezondheidsmonitor_19_64_jaar_2016___2017.pdf POSITIEf
• Inwoners van Zeeland leven langer
• Minder sterfte aan kanker en dementie in vergelijking met Nederland
• Ouderen bewegen meer
• Mensen voelen zich veiliger in hun woonomgeving
• Hoogste percentage mantelzorgers en steeds meer mensen verrichten vrijwilligerswerk.
NEGaTIEf
• Zeeland is één van de vijf meest vervuilde provincies (lozingen op het water en uitstoot in de lucht)
• Hoger percentage chronische aandoeningen tov gemiddelde in Nederland
• Percentage mensen met overgewicht is hoog
• Eenzaamheid onder ouderen hoogst van Nederland
• Tekort aan personeel in veel sectoren waaronder de zorg
3. Beleid
GEMEENTElIJKE BElEID
Middelburgse visie Milieu 2019-2025
In de Middelburgse visie Milieu (MvM) staan doelen op de verschillende milieu en duurzaamheidsthema´s die van invloed zijn op de gezondheid. Het belangrijkste doel van de MvM is om te komen tot een gezonde, duurzame samenleving en leefomgeving en een duurzame ontwikkeling van de gemeente.
Daarbij willen we voorzien in de behoeften van de huidige generaties, zonder de mogelijkheden van toekomstige generaties te beperken om gezond en goed te kunnen leven. Middelburg zet de mens (inwoner) centraal, als gebruiker van de fysieke leefomgeving en als onderdeel van de sociale leefomgeving. In onderstaande tabel worden een groot aantal voorbeelden gegeven van de relatie tussen gezondheid die terugkomen in de Middelburgse Milieu visie:
THEMa
a Bodem, archeologie
B luchtkwaliteit, houtrook, bedrijven, verkeer
C Geluid, verkeer, luchtvaart, industrie, buren en evenementen
D Externe veiligheid, transport gevaarlijke stoffen
E licht en duisternis f Hittestress
G Klimaatmitigatie (tegengaan van klimaatverandering) H Straling
I Water
POSITIEf
luchtkwaliteit verbetert. Subsidie pelletkachel is gestopt. Elektrisch vervoer. Minder verkeer in binnenstad. Rookvrije gebieden in de ruimtelijke ordening.
Minder verkeer in binnenstad.
Door routering en regels worden risico beperkt.
verlichting geeft gevoel van veiligheid.
Schonere brandstoffen en comfortabele woningen.
langer zelfstandig wonen, technische mogelijkheden.
Recreëren, landbouw.
NEGaTIEf
Bodemverontreiniging is slecht voor gezondheid.
Emissies onder de wettelijke norm zijn schadelijk. Houtrook is schadelijk.
Bewoners ervaren geluidsoverlast/
slaapverstoring door verkeer, luchtvaart, bedrijven, buren en evenementen en kunnen daardoor gezondheidsklachten krijgen.
Klein risico blijft.
lichthinder is schadelijk voor natuur en verstoort nachtrust.
Hittestress in vooral stedelijk gebied leidt tot gezondheidsklachten.
Overmatige straling kan slecht zijn voor gezondheid.
Zeewaterspiegelstijging.
De vitale Revolutie Dauwendaele
van 2017 tot 2020 heeft Middelburg vanuit het project De vitale Revolutie een pilot gedaan in Dauwen- daele. Doel was om de gezondheid van de bewoners van Dauwendaele te verbeteren, gebruik makend van initiatieven en ideeën uit de wijk. vertrekpunt was niet het bestaande aanbod, maar vooral wat de inwoners zelf kunnen doen aan hun eigen gezondheid en welzijn en dat van hun buurtgenoten. In totaal hebben zo’n 80 partners (bedrijven, bewonersorganisaties, burgerinitiatieven, gemeente) meegedaan aan het project.
In de eindevaluatie (eind 2019) concludeert de Hogeschool Zeeland vooruitgang op alle leefdomeinen.
als de gemeente Middelburg ervoor kiest om wijkgericht in te zetten op gezondheid en vitaliteit, dan is het noodzakelijk dat hiervoor meer aandacht en capaciteit beschikbaar komt. Tegelijkertijd is het ook noodzakelijk dat de bestaande partners in de zorg- en welzijnsketen intensiever gaan samenwerken. In de proeftuin Dauwendaele is gebleken dat dit niet vanzelfsprekend is.
THEMa J Bereikbaarheid
K Onderwijs
l voorzieningen
M Wonen
N Woonomgeving en stedelijk groen
O Circulaire economie
POSITIEf
Belangrijk voor mensen om voorzieningen te kunnen bereiken, boodschappen, zorg, elkaar ontmoeten, netwerk onderhouden, mantelzorg verlenen etc. om bijvoorbeeld vereenzaming te voorkomen.
Zelfontplooiing, opleidingsniveau verhogen, ontmoeten, opbouw netwerk.
Belangrijk voor mensen om voorzieningen te kunnen bereiken en daarvan gebruik te maken. als voorzieningen goed bereikbaar zijn stelt het mensen bv in staat om langer zelfstandig thuis te wonen. Gezond voedselaanbod belangrijk bij invulling van soort voorzieningen.
aanpassingen aan bevolkingsontwikkeling/
ander soort woningen levensloopbestendig/starters.
Omgeving en groen zijn belangrijk voor gezondheid. Uitnodigen tot bewegen, ontspannen, recreëren, ontmoeten.
Minder belasting omgeving.
NEGaTIEf
Mobiliteit in landelijk gebied aandachtspunt.
aandacht voor binnenmilieu en plaats waar woningen worden gebouwd.
Soort groen kan effect op gezondheid hebben, eikenbomen, oa pollenallergie etc.
Door aandacht te blijven geven aan het belang van de vitaliteit van de inwoners en medewerkers van bedrijven, kan de gemeente Middelburg zich ontwikkelen tot een Blue Zone: een plek waar mensen langer, gezonder en gelukkiger leven dan waar ook ter wereld.
PROvINCIaal BElEID
Provinciale Omgevingsvisie (concept)
De provincie Zeeland stelt als tussendoel voor 2030: gezondheid is een uitgangspunt bij alle maatschappelijke opgaven, te bereiken via de volgende stappen:
- gezondheid centraal stellen
- één gezondheidsthema vooropstellen (bv bewegen of luchtkwaliteit) - gezondheid ‘mee koppelen’ met niet-gezondheidsthema’s.
Gezondheid is leidend bij maatschappelijke opgaven, dit vraagt een andere manier van werken en een integrale beoordeling. Ieder vanuit zijn/haar expertise taken en verantwoordelijkheden. Niet één partij bepaalt, maar de koers wordt samen uitgestippeld. Er wordt organisch samengewerkt (niet voorgeschreven in een structuur) en inwoners, overheid, onderwijs, ondernemers en zorg zijn essentiële groepen die betrokken moeten worden bij het bepalen van de koers (participatie). Want gezondheid wordt door iedereen anders beleefd. Samenwerking biedt kansen.
laNDElIJK BElEID
Nationale Omgevingsvisie (NOvI)
Een belangrijke beleidskeuze in de Nationale Omgevingsvisie voor 2050 luidt:
We richten de leefomgeving zo in dat deze een actieve, gezonde leefstijl en maatschappelijke participatie bevordert. We verbeteren de luchtkwaliteit, zodat in 2030 wordt voldaan aan de advieswaarden van de Wereldgezondheidsorganisatie.
Omgevingswet
Overheden moeten bij het ontwikkelen van gebieden zo vroeg mogelijk nadenken over het realiseren van een gezonde fysieke leefomgeving. Zij kunnen eigen gezondheidsambities vastleggen en uitwerken in verschillende instrumenten van de Omgevingswet.
4. Trends en ontwikkelingen
Wat kunnen we in de toekomst verwachten? Welke trends zien we of welke prognoses gaan invloed hebben op onze gezondheid?
PROGNOSES DEMOGRafIE/ECONOMIE/TECHNIEK:
• versnelde vergrijzing: tot 2040 verdubbelt aantal 80-plussers. aantal 15-59 jarigen neemt af.
• Oplopend tekort aan menskracht in de zorg.
• Mantelzorgpotentieel daalt sterk. Mensen die mantelzorg verlenen zullen nog meer onder druk komen te staan
• Betaalbaarheid en toegankelijkheid van de zorg komt nog verder onder druk te staan. De zorguitgaven stijgen door demografie en technologie. Zorg verandert door technologie en veranderende rol patiënt.
• Digitalisering van samenleving en zorg vraagt vaardigheden van mensen en een toereikende digitale infrastructuur voor alle inwoners (iedereen kan meedoen)
• vraag naar andere woonvormen: toename eenpersoonshuishoudens (o.a. door ouderen die langer zelfstandig thuis moeten/willen wonen). Dat vraagt om meer levensloopbestendige woningen, dementievriendelijke woonomgeving.
Passend woningaanbod voor starters en alleenstaanden.
PROGNOSES lEEfOMGEvING:
• Toenemend effect van klimaatverandering (hitte, droogte en overstromingen) op gezondheid.
PROGNOSES SyMPTOMEN/ZIEKTEBEElDEN:
• Toename dementie
• Toename aantal mensen met één of meerdere chronische aandoening(en). vaak opeenstapeling van gezondheid- en sociale problemen bij kwetsbare groepen.
• Stijging eenzaamheid bij ouderen en hele bevolking
• Risico op angststoornissen en depressie bij volwassenen neemt toe. Jongeren ervaren steeds meer prestatiedruk
• Overgewicht neemt toe onder de hele bevolking
• Infectieziekten zoals Corona steken (vaker) de kop op. Bestrijding ervan kan onze samenleving behoorlijk
ontwrichten. Infectieziekten als gevolg van een te lage vaccinatiegraad verdienen in Zeeland de nodige aandacht, net als nieuwe infectieziekten die zich verspreiden via bijvoorbeeld reizen, migratie of import van goederen.
• Toename van mogelijk klimaat gerelateerde ziekten zoals legionella en tekenbeten
5. Aanzet voor de dialoog
☛ Welke kansen zijn er om de fysieke leefomgeving te verbeteren? Waar ontbreekt het aan?
☛ Wat gebeurt er als we gezondheid als uitgangspunt voor al het Middelburgse beleid nemen? Met welke beleidsvelden schuurt het? Welke afwegingen zijn er te maken?
☛ Tot hoe ver gaat de verantwoordelijkheid van de gemeente?
6. Link met andere bouwstenen
Gezondheid in de leefomgeving heeft vooral verbinding met de bouwstenen Mobiliteit, Zorg en welzijn, Klimaatadaptatie, Energietransitie, Sport en bewegen, Wonen, Natuur en landschap, Transitie buitengebied, Rust.
Geraadpleegde bronnen
https://iph.nl/positieve-gezondheid/wat-is-het/.
Omgevingswet: artikel1.3.
vTv2018.nl.
Staat van Zeeland 2017.
Zeelandscan.nl.
CBS.nl.
European Environment agency (EEa).
volksgezondheid Toekomstverkenning.
Monitor GGD (2016).
KNMI meetgegevens https://www.knmi.nl/over-het-knmi/nieuws/warme-nachten.
