C.E. van Koetsveld, Fantasie en waarheid · dbnl

(1)

C.E. van Koetsveld

bron

C.E. van Koetsveld,Fantasie en waarheid. S.E. van Nooten, Schoonhoven, 1863 (2 delen)

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/koet003fant01_01/colofon.php

(2)

(3)

Fantasie en waarheid.

Ik weet niet regt, of een hond fantasie heeft. Soms zou ik zeggen van ja, wanneer hij in den slaap binnen 's monds blaft, en zeker ingebeelde indringers uit 't huis zoekt te weren of een' communistischen kameraad over zijn kluifje heen de tanden laat zien, terwijl toch niets van dit alles bestaat en hij rustig op zijn nest ligt. Misschien is het alleen de digestie van 't al te magtige kluifje, die deze onrustige beelden hem voor de hersens toovert.

Maar de hond daar gelaten, 't is wel zeker, dat 's menschen leven voor de grootste helft fantasie is: de kindschheid en de ouderdom leven er bij, en de wereld der droomen bestaat er uit. En dan nog zoo veel wakende droomen en fantastische levensbeelden en levensplannen! De cynische wijsgeeren van onzen tijd, die 't leven zoo lang willen laten verdampen, dat er alleen de naakte, koude, harde werkelijkheid overblijft, om dan in die werkelijkheid, dat natuurleven, hunne eenige waarheid te zoeken, - zij zullen nog lang werk hebben, eer zij 't zoo ver brengen!

En toch wortelt de fantasie in de werkelijkheid: want de waarneming gaat haar vooraf. Een blindgeboorne heeft geene fantastische gezigtsbeelden, al is ook 't netvlies

C.E. van Koetsveld,Fantasie en waarheid

(4)

achter zijne blinde oogen gezond, en de doofstomme hoort in zijne droomen het gezang der vogelen of der menschen zoo min als de onbestemde akkoorden van den stormwind. De fantasie is als de kaleidoscoop. Als 't nieuwsgierig kind dezen open maakt en er kransen en sterren in denkt te vinden, zijn 't alleen stukjes gekleurd glas of andere nesterijen, waar zelfs een wilde geen' olijfantstand voor geven zou;

en toch is, met deze prullen, ook de eindelooze verscheidenheid van sterren en kransen verdwenen: alleen de spiegels bleven over. Zoo is ook de kracht der fantasie.

Zij weêrkaatst en scheidt of verbindt, wat haar de zigtbare wereld heeft opgeleverd, en vormt er hare grillige beelden van, die dan als een phantasma, eene verschijning, voor 't oog des geestes staan.

Vaak, wanneer de hersenen vermoeid zijn van 't oordeelen en overleggen, of wanneer de smart van 't onherstelbare of onbereikbare het harte pijn doet, treedt de fantasie op, als een tooneelspeler bij schitterend lamplicht, en toovert ons beelden voor den geest, die soms vermaken, soms vermoeijen of verschrikken, maar altijd dien vasten telgang van 't zorgend verstand en 't bekommerd hart afbreken, dien de zwakke mensch op den duur niet volhouden kan, en dien vooral de jeugd en de ouderdom zoo moeijelijk verdraagt.

Dan speelt de fantasie - die van anderen of onze eigene - met onze herinneringen, als de stormwind met 't vallend blad, en jaagt ze in allerlei vreemde kringen rond, en vormt er nieuwe, luimige of groteske beelden uit; en onze toestand blijft lijdelijk, tot zoo lang wij die

(5)

beelden aangrijpen, er vorm, en orde aan geven, en daarin de eeuwige waarheid onderscheiden van 't bedriegelijke droombeeld. En van daar de gevaren der fantasie.

De zelfde kracht der ziel toch, die te allen tijde de Muse der dichters en profeten was en de beschermgeest der uitvindingen, die den mensch tot het ideaal verheft en droomen zien en hooren doet van eene hoogere wereld; - de zelfde kracht drukt de energie van menig jeugdig en moedig karakter neêr, en verteert nutteloos de levenskracht. De fantasie is van jeugdige menschen vooral de grootste vriend en vijand tevens.

Fantasie en Waarheid schreef ik daarom boven deze nieuwe Verzameling van meestal oude schetsen. In geen tien jaren had ik mijne verstrooide kinderen bij een verzameld; mij dacht, het zou sommigen niet onaangenaam zijn, er weêr eens eenigen bij een te zien. En nu de uitgever mij een' titel vroeg, - en wel niet weêr den ouden titel van Novellen, die dan toch ook niet op al deze Schetsen paste, - nu trok mij de vereeniging dezer twee woorden aan: fantasie en waarheid. ‘Fantastische waarheid’ ging niet, en ‘Ware fantasie’ even min. De twee ingredienten van het Recipemoesten afzonderlijk genoemd worden. Het kon niet anders. En toch had ik ze vereenigd voor den geest: ‘Fantasie, waarvan waarheid de grondslag is;’

‘Waarheid, in 't kleed der fantasie gehuld.’ - Want ook bij mij, als bij allen, is 't leven zelf de vruchtbare bron van 't leven des geestes, en levert de ondervinding aan de verbeelding hare bouwstof. Soms vormen zich daaruit schijnbaar nieuwe beelden, maar

(6)

waarin nog bekende trekken doorschemeren; soms ook, en dat is mij de liefste studie, vormen vele photographische portretten ééne type, waarin de karakteristiek eener bepaalde menschensoort sterk spreekt, en die dan, door 't vrije spel der verbeelding, wordt aangekleed en in eene eigene omgeving geplaatst, opdat licht en schaduw goed uitkomen. 't Zijn daardoor mogelijk - indien ik over eigen werk mag oordeelen - mijne beste stukjes geweest, die 't vlugste werden opgesteld, nadat er vooraf het langste op gestudeerd was. Meer dan eens is mij daarbij in vollen ernst naar naam en plaats gevraagd, juist dáár, waar volstrekt geene werkelijkheid, maar des te meer waarheid ten grondslag lag; - zoo als bij voorbeeld in de vertelling van den Recidivist; - terwijl van een ander verhaal, dat ik lang had achter gehouden, juist omdat het al te waar was, een neuswijze Recensent verzekerde, dat zoo iets niet kon gebeuren, ook al was het gebeurd! - Dat is toch de aprioristische redenering der mogelijkheid, de manie van onzen tijd, wat al te ver gedreven!!

Niet die werkelijkheid der feiten evenwel, maar de zedelijke waarheid, die ons de diepten van 't menschelijk leven leert peilen, schat ik het hoogst; naar de gulden uitspraak van^BOILEAU:

Rien n'est beau que le vrai, Le vrai seul est aimable.

En toch is het niet zoo zeer deze schoonheid en beminnelijkheid, die mij op 't hart weegt; oneindig meer de morele en religieuse werking van mijn zinnespel op den lezer. Gemakkelijk getroost ik mij de kritiek,

(7)

dat hier en daar aan de oesthetische eischen van onzen tijd niet is voldaan of de vorm niet genoeg afgerond. Ik wil zelfs gaarne, naar dien anderen regel van^BOILEAU:

Soyez vous à vous mêmes la plus sévère critique!

van mijne eigene Novellen getuigen, dat ze niet altoos zorgvuldig genoeg zijn afgewerkt. Vele andere pligten beletten mij dit wel eens, en naderhand kan ik ze niet meer bijschilderen. Ik laat dus der kritiek alle mogelijke ruimte. Dat alleen zou mij smarten, wanneer iemand mij de bedoeling toeschreef, om met mijne

zedeschetsen personen ten toon te stellen of te kwetsen. Zelfs waar dit, - in één enkel stukje onder deze alle, - nog den meesten schijn heeft, is 't toch het kwaad zelf alleen, dat ik heb willen vervolgen tot in zijne diepste schuilhoeken, als den worm, die knaagt aan huisgezin en kerk en maatschappij. En het is mijn vurigste wensch, niet dat mijn talent van opmerken en beschrijven, - voor zoo ver ik dit bezitten moge, - worde gewaardeerd, maar dat men mijn hart versta; dat men gevoele in den levensgloed, die deze Schetsen moge bezielen, hoe warm het voor geheel de menschheid, voor godsdienst en christendom klopt. Liever zou ik met eigen hand mijne papieren kinderen in 't vuur werpen, dan dat zij alleen kwetsten en niet heelden; liever vooral, dan dat ze der onreine fantasie ook maar eenig voedsel gaven, of den teugel der zonde losser maakten; liever, dan dat ze der jeugd eenen blos aanjoegen, of den bejaarden Christen plooijen vouwden op het voorhoofd.

Verder heb ik van de bijzondere stukjes niets te zeggen;

(8)

ze mogen vóór of tegen zich zelve getuigen. Sommige zijn gebleven, zoo als zij waren; andere geheel omgewerkt; een enkele, om het verband van 't geheel, nu eerst opgesteld. Maar plaats en datum hunner geboorte zal den lezer weinig interesseren. Dit alleen nog: waar ik een verhaal gaf en niet eene verdichting, houde niemand dit voor eene fictie. Arme Marie en Asschen Kaatje, Jufvrouw Nanny en Mijne Topsyhebben geleefd, en ook de Kinderbeelden aan het slot zijn naar het leven geteekend.

De rangschikking in Rubrieken is eene proeve om te groeperen, wat te zamen harmoniëert of elkander aanvult, en zóó beter een' totaal-indruk bij den lezer achterlaat. Ik ben daarbij van de kindschheid uitgegaan, om aan 't eind der Tweede Verzameling tot de kindschheid terug te keeren. Want ik heb veel geleerd aan kinderen, en misschien nog meer van hen geleerd; en terwijl ik den tijd nooit vergeet

‘toen ik een kind was,’ is mijn hoogste wensch, bij 't klimmen mijner jaren, als een kind in 't koningrijk Gods in te gaan.

En nu weder - als in vroeger dagen - den lezer heil, en Gode de eer; met de bede, dat de adem zijns Heiligen Geestes het kaf, dat hier mogt gevonden worde, verstuiven doe, maar den vruchtbaren graankorrel beziele, zoodat hij kieme en opwasse en een' rijken oogst geve, al zal ook mijn oog dien niet onderscheiden.

's Hage, 1 October 1863.

C.E.VANKOETSVELD.

(9)

Een drietal beelden uit mijne kinderjaren.

(10)

TOEN IK EEN KIND WAS, - Paulus, 1 Kor. XIII: 11a.

(11)

I.

Arme Marie.

Wat ze toch zoet zijn en schoon, liefelijk en verheven, - van hooge dichterlijke waarde met één woord, - die herinneringen der jeugd, die hoe langs zoo krachtiger en helderder opduiken uit de diepte van 't verledene, terwijl zij vaak, in het mijmerend avonduur, tot ons spreken van eenen tijd, die niet meer is. En toch staat die tijd, - als een deel van ons leven en van ons aanzijn, - tot ons in eene geheel andere betrekking, als de tijd, die nooit geweest is; zoodat wij in de zoete droomen dier herinnering, omgaande en sprekende met een geslacht, dat reeds op zeer enkelen na tot stof is weder gekeerd, gevoelen, dat er nog eene andere keus is, dan ‘te zijn of niet te zijn.’

Ja, zij zijn er nog, voor ons leven zij nog, die dooden; ze zijn niet geheel en al voorbij gegaan, die dagen van ouds. Oude vrienden zijn ze ons, die beelden;

vrienden, trouwer dan de nieuwe, daar zij nooit meer ons verlaten, als die een goed deel uitmaken van ons leven, onze ondervinding, onze wijsheid en onze liefde tevens...Ontneem den rijperen leeftijd zijne herinnering, en hij is armer dan de kindschheid geworden: de vrucht is hem ontvallen, en voor den bloesem is het te laat!

(12)

Zoo zweeft mij altijd nog een beeld voor den geest, dat mij leerde, hoe ook het gehoor in de verbeelding zijn echo heeft; - waarbij ik mij dus reeds vroeg heb kunnen voorstellen, hoe het geheugen van eenen blinde wezen moet, daar 't zijne toch niet, even als het onze, eene ‘Portefeuille met platen’ zijn kan. Nooit heb ik ze gezien, deARME MARIE, ten zij men het vlugtig voorbij zweven van eene schim in de duisternis zien gelieve te noemen; maar zoo dra ik de zacht klagende melodie hoor, die in de gemeente des Christens lijden en des Christens hope uitdrukt, - de wijs van Gezang

XXVIII, klinkt mij daarin eene vrouwenstem uit de verte toe, waarvan ik geen enkel woord mis en geene enkele trilling der stem; eene stem, die mij, schoon ik de muzijk als kunst volstrekt niet versta, voor altijd ten minste ééne wijs en één Gezang geleerd heeft:

Moet gij steeds met onspoed strijden, Christen! treur niet om uw lot!

Hulp ontbreekt u nooit in 't lijden.

Moet gij steeds met onspoed strijden, Wees tevreden met uw lot.

o! Uw Redder is uw God.

En met dien zacht klagenden, aandoenlijken toon paart zich menige andere herinnering. Daar om henen groepeert zich menig ander beeld, dat mij onuitsprekelijk dierbaar is. Allermeest dat van eene moeder, die ik nooit vergeten zal, omdat ik haar niet vergeten kan, zoo lang er nog eene enkele gedachte schemert door het beneveld brein. Als de jongste, - ‘deBENJAMIN’ zeide ik zoo gaarne, - behield ik lang mijne plaats op de stoof naast moeders schoot, of leunde op hare knie, om d e n v r e d e G o d s , d i e a l l e v e r s t a n d t e b o -

(13)

v e n g a a t , uit het zachte oog te leeren. ‘Moe!’ was het dan soms, vooral wanneer wij alleen waren: ‘Zou deARME MARIEvan avond niet komen?’ Dan hief moeder het oog van haren bijbel op, sloeg even het gordijn open, om naar buiten te zien, en zeide: ‘Ik weet niet, hoe het met de maan is, mijn kind! - Maar wacht ja!’ liet zij er terstond op volgen: ‘ik wist het toch; en 't is straks tien ure.’ - En waarlijk, een oogenblik later hoorden wij uit de verte ons onverstaanhare klanken toestroomen;

en na eene kleine pauze hief de zangster, bij het naderen onzer woning, het tweede couplet aan:

Is de nood zoo hoog gerezen, Dat gij nergens uitkomst ziet;

Nog hebt gij geen kwaad te vreezen!

Is de nood zoo hoog gerezen, Dat gij nergens uitkomst ziet;

God, uw God vergeet u niet!

Zij waren niet voor muzijkzaal gebouwd, onze huizen en die onzer overburen: - vier of vijf verdiepingen, als hooge kijktorens tegenover elkander opgestapeld! - maar vol en helder was toch de resonance uit de diepte, in onze hooge en smalle straat;

en sterker nog de indruk op mijn kinderlijk gemoed, van eene stem, die uit de diepte der ellende riep naar omhoog. Als dus mijne moeder, - zij verstond mijn' stillen wensch! - het knipje nazag, of het op al haar liefdewerk, met zoo beperkte middelen volbragt, nog den stuiver voorARME MARIElijden kon; hoe gelukkig was ik van, bij 't droeve schemerlicht eener oude stadslantaarn of soms ook zonder deze, met stillen eerbied die geheimzinnige gedaante, onder eenen mantel en naauw-

(14)

sluitend hoedje nog meer verborgen, te mogen naderen! Hoe drukte ik haar bevend mijn stuivertje of de getelde duiten in de hand, zoo noodig en zoo welkom, waar d e n o o d z o o h o o g g e r e z e n was! In het zingen liet zij zich echter hierdoor niet storen; ik moest op zachten tred met haar mede wandelen, tot haar couplet uit was, om haar de gift te doen aannemen en het bijna onhoorbaar ‘Dank u!’ in plaats te ontvangen; en dan zette zij weder in, als bestond er geen mensch om of bij haar, als voldeed zij alleen aan den heiligen pligt der dankbaarheid, nadat de Heer weder een hart voor haar had geopend:

Vest in bange en droeve dagen Al uw hoop op Hem alleen!

Schroom niet, Hem om hulp te vragen!

Vest in bange en droeve dagen Al uw hoop op Hem alleen:

Hij kan helpen, Hij alleen.

En wie was nuARME MARIE, en waarom zong zij - zoo ver ik mij herinner - nooit anders dan dit lied der vertroosting? Waarom verborg zij zich in de duisternis, en wachtte altijd tot de donkere maan en tot den tienden klokslag, om dan, zonder iets te vragen, schaamachtig en onwillig bijna de gaven der Christelijke liefde in te oogsten? - Ik vroeg dit menig maal aan mijne moeder; gelijk een kind alles aan zijne moeder vraagt, en zich nog langen tijd niet begrijpen kan, dat zijne moeder niet alles weet. Het scheen eindelijk toch, dat de goede vrouw er meer van wist, meer dan zij aan de kinderlijke onschuld verhalen wilde; want zij zeide alleen: ‘Kind! ik heb gehoord, dat het een ongelukkig weesmeisje is.’

(15)

‘Maar die wonen immers in 't weeshuis, moeder?’

‘Ja! tot haar één en twintigste jaar. Dan moeten zij de wereld in; en toen, - toen is zij arm en ongelukkig geworden.’

Nu was het geheim, althans ten deele, opgeheven. Daarom trof mij dan haar gezang zoo! Het was een afgedwaalde toon uit dat koor, dat in één van onze kerken de plaats van een orgel vervulde, en dat mij wel eens, - vooral aan den avond of op feesttijden, - denken deed aan het Engelen-koor buitenBethlehem. Een weesmeisje, reeds lang zonder vader of moeder, en daarbij nu in de wereld uitgestooten, om voor anderen plaats te maken; en in die wereld, zonder ouderlijk huis of ouderlijk oog, arm en hulpeloos geworden. Een ongelukkig weesmeisje! En toch bezong zij, toen weder de maan haar' sluijer had digt getrokken, op zoo vast verzekerden toon de trouw van den Vader der weezen:

'k Weet, zijn woord isJAenAMEN; Zijn beloften feilen niet.

Nimmer zal Hij ons beschamen;

'k Weet, zijn woord isJAenAMEN; Zijn beloften feilen niet:

Zalig hij, die tot Hem vliedt!

Wat toch de menschen allen een zekere natuurlijke aandrift gevoelen, om het onbekende en raadselachtige in de vreemdste vormen te kleeden, en vooral het akelige nog akeliger te maken! Mij is het ten minste altijd voorgekomen, dat het alleen de verbeelding van de bewoners onzer stille buurt was, die het schaduwbeeld van mijn ‘ongelukkig weesmeisje’ uitwerkte tot een monster, door onreine kwalen niet meer toonbaar, en die daarom nooit aan het licht durfde komen; terwijl haar alleen

(16)

de schoone stem, de nagalm van het leven harer onschuld, was overgebleven, om onder het zingen van haar eigen graflied te wandelen naar een vroegtijdig graf.

Neen! dat moest men mij niet vertellen, die wel niet veel, maar toch genoeg had zien schemeren door het duister, om hier aan geen afzigtelijk monster te kunnen gelooven....

Toch had het zoo kunnen zijn. Toch heeft de ondervinding mij later geleerd, dat een meisje nog geene schaamtelooze deern behoeft te wezen, verworpeling van hare kunne en van den eenen wellust tot den anderen door onreinen hartstogt voort gezweept, om hare kroon, - de maagdelijke eer, - te verliezen; en de gevolgen van éénen misstap soms, naar ligchaam en ziel, door een' ongeneeslijken kanker te boeten. Daarom verkreeg van jaar tot jaar dat moederlijk woord eene diepere beteekenis voor mij: ‘Kind! het is een ongelukkig weesmeisje!’

Van kinds af zag ik ze met belangstelling, die graauwe mannetjes met hooge hoeden op, en die huppelende roodrokjes met het hagelwitte mutsje en halsdoekje, als zij daar twee aan twee naar de kerk gingen, met kapitein en luitenant aan 't hoofd, en korporaals op zij. En ik vond iets meer dan een grove, burlesque grap, in het gezegde van den boer: ‘'t Is vreemd! Ik kom hier jaar op jaar, en die kinderen worden nooit grooter.’ - Neen! zij worden niet grooter of ouder, als één geheel genomen, die trappen des ouderdoms in de kweekschool der gemeente: want die al te groot en al te oud worden, zij verdwijnen ongemerkt; zij gaan in eene wereld over, die zij alleen van buiten af kennen; - en hoe menig zorgeloos en vrolijk weeskind vond ik later onverzorgd en ellendig weder! - De overgang van hun veiligAsyl in den vreemde, is ook veel grooter, dan die van 't ouderlijke huis in de wereld. Het muschje, dat in het nest is opgevoed, leert van zijne ouders vliegen

(17)

en azen, en komt het hun nog eens afzien, wanneer hij er niet mede te regt kan;

maar uwe huismusch, met de pen opgekweekt, wat kan die u afzien? hoe bij u aan den overgang tot eigen zorg zich gewennen?

Daarom zie ik haar zoo gaarne en toch met zoo weemoedig gevoel in onze kerk zitten, het frissche weesmeisje met het kerkboek in de hand, zoo dikwijls beklaagd, juist nu zij nog niet te beklagen is. En allermeest zie ik ze met een bewogen hart aan, die lange weezenrij, wanneer zij daar in hun nieuw paaschpakje door de stad wandelen, eenigen voorop, die het uniform op dezen dag voor 't eerst mogten uittrekken, omdat zij voor 't laatst dezen gang mede maken. Arme maagden, hunkerende naar de gulden, maar gevaarlijke vrijheid! Misschien loert reeds op u, in 't voorbij gaan, het scherpe oog der verleiding, en kiest zich deze en gene ter prooi. De heilige belofte, voor het altaar des geloofs en der gebeden afgelegd, is van nu aan uw eenige band. Zal hij sterk genoeg wezen? Schuilt misschien niet reeds onder die vriendelijke en vrolijke gezigtjes, wien het effen mutsje zoo goed staat, het ‘ongelukkig weesmeisje,’ dat weldra het zonlicht niet meer durft aan te zien? O! zoo zij schuldig was, mijnARME MARIE, spiegelt u aan haren val, maar behoudt ook haar geloof, als een' onuitwischbaren indruk uwer oud-vaderlandsche, godvruchtige opvoeding. Want kort vóór zij sporeloos verdween, om spoedig vergeten te worden, overstelpt door de onverpoosde golving eener groote stad, zong zij, bij de laatste donkere maan, nog met de volle kracht harer diep trillende stem:

Ja! in duizend bange stonden Heeft Hij steeds getroost, gered.

Eeuwig wordt Hij trouw bevonden!

(18)

Ja! in duizend bange stonden Heeft Hij steeds getroost, gered;

Op het kinderlijk gebed.

Weg dan met uw bange zorgen!

Volg gehoorzaam zijn gebod!

Vrees niet voor den dag van morgen;

Laat Hem, uwen Vader, zorgen!

Volg gehoorzaam Zijn gebod:

Hij, uw Redder, is uw God.

(19)

II.

Asschen Kaatje.

De poëzij zit in den mensch, en niet in zijne omgeving. Te midden van de heerlijkste natuur, kan een Geldersche heiboer of een herder op de Alpen koel blijven, terwijl wij jongens, bij wie de spieren wat minder en de zenuwen wat meer ontwikkeld waren, ons poëzij schiepen uit de straatsteenen, die hetpiédestal uitmaakten van twee rijen hooge huizen. Wij dichtten eene geschiedenis of wij schilderden eene toekomst uit de lange pijp of slaapmuts van den overbuurman, en een schat van dichterlijke denkbeelden ruischte ons in de ooren in het krakend voort rollen van de aschkar, die iederen morgen, met stuivende wolken omgeven, de uitgeslapen stedelingen kwam verkondigen, dat zij stof en assche zijn.

Nu, die waarheid was hier ten overvloede gepersonifiëerd in de trouwe vriendin van de dienstmeisjes, zoo wel als, - waartoe de ondergeteekende de eer had te behooren, - van de veelbelovende zonen des huizes. Zij scheen letterlijk van asch te zijn, de oude vrouw, van wie, bij menschen geheugen, geen andere naam, geen leeftijd, woning of geslachtrekening bekend was. De naam was daarom niet onverdiend ‘ASSCHEN KAATJE.’ Haar gelaat kon even onmogelijk blozen als de aschkar

(20)

zelve, en stemde in kleur volmaakt over een met hare handen en armen. De dunne lippen trokken zich rimpelend zamen, als of zij zich schaamden, dat zij nog een weinig rood aan de binnenzijde bewaard hadden; en de oogen werden beschut door eene aschkorst, die, als een graauwe luifel, uit de verstijfde oogwimpers en

wenkbraauwen was zamen gegroeid. Ook hare kleeding, - wij geloofden stellig, dat zij geen nieuw stuk aantrok, zonder het eerst in den aschhoop geprepareerd te hebben. Misschien echter behielp zij zich, voor haar alledaagsche pakje ten minste, met de asschige lompen en lappen, die zij, aan haar stokje met een' spijker aan het einde, oprakelde. En toch was zij op hare wijze netjes genoeg. Een Bedouin of Circassiër althans, die ook gewoon is, om het, ten minste uitwendig, zonder water te stellen, begrijpende, dat een mensch geen eend is, - zou op de zindelijkheid en netheid vanASSCHEN KAATJEniets af te dingen gehad hebben. Elken morgen veegde zij zich behoorlijk af, zette op de gekamde grijze haren eene muts van twijfelachtige kleur, streek haar jak en rok, van sluik afhangende snede, glad, en betrachtte, bij het onderhoud van dat alles, de gulden spreuk onzer moeders: ‘Beter een lap dan een gat.’ Ja! zij wist zelfs den heiligen eersten dag der week van het gemeene en alledaagsche te onderscheiden, door zich dien dag, indien onze berigten en onze oogen juist waren, van top tot teen uit te kloppen.

En wat nu hare maatschappelijke betrekking betreft, ik ben overtuigd, dat menig flaneur in de hofstad of land-edelman daarbuiten, ja! ook menig bont gekleede en schoon gewasschen dame, niet zoo nuttig hunne plaats bekleeden, als zij haar nederig plekske innam. Dat zij het paard van den aschman, - dat dan ook nooit draven mogt, om niet nog meer te stuiven, - steeds vooruit

(21)

was, en voorzigtig overal aanschelde, was nog slechts eene van hare minst verdienstelijke bezigheden. Zij was ook den vermelden aschman getrouw

behulpzaam, als hij emmer of bak even doorharkte, om de b e e n e n , l o r r e n e n n o g m e e r , in eene oude wieg te werpen, ter nadere keuring. Zij hielp hem het geheimzinnige zeil opslaan, waarachter wij jongens zoo gaarne den inhoud van al die aschbakken onder wolk en nevel zagen verdwijnen. En bij tusschenpoozen of aan den hoek van de straat, schudde zij de asch voor hem door een mandje, om de sintels, die bij het uitziften daar in bleven, in een wrakke spijkerton, het pendant van de oude wieg, te verzamelen. En al die diensten waren nog maar stof en asch bij de meer verhevene bezigheden, waartoe hare betrekking tot de dienstmeisjes haar riep: wantASSCHEN KAATJEwas depostillon d'amour voor menig hart, dat verliefd klopte over den luiwagen of de glazen-spuit. Zij bragt de boodschappen van moeders en grootmoeders over, voor haar, die zulke teedere betrekkingen niet hadden. Zij was de weêrprofetes, die in de gansche straat de parapluien deed gereed zetten of weg bergen. Zij gaf eindelijk op heeschen toon, die ons in de ooren klonk als ging hij door eene kagchelpijp met roet bezet, menigen groet, maar ook menige bestraffing of vermaning aan de jeugd, - voor ons als het orakel eener Sibylle!

- En al deze diensten,ASSCHEN KAATJEbewees ze, zonder daarvoor geregeld betaald te worden; de aschman had haar niet gehuurd en nog minder de stad haar

aangesteld, maar door stilzwijgend akkoord (of door instinkt, zoo gij wilt), had zij van een klein meisje af de krakende aschkar gevolgd; en reeds bij meer dan éénen baas, - de man werd alleen door haar en soms nog door een' kleinen jongen b a a s genoemd! - eene van de boterhammen, die in een bont zakje aan den wagen

(22)

waren opgehangen, tot haar deel gehad, en dan nog wat sintels om te stoken;item de helft van de fooijen, als er lepels en vorken of andere verloren goederen uit de asch werden opgerakeld;item nieuwjaar en kermis, clandestine briefport

enz...Eenvoudig gezegd,ASSCHEN KAATJEleefde van den afval.

Maar ziet! in de dagen harer grijsheid, - voor zoo verre een mensch van asch grijs worden kan! - werd er eene privatieve jagt georganiseerd ten nutte van de

beschaafde maatschappij; niet op bunsems of waterrotten, op spreeuwen of musschen, maar op een nog lastiger ongedierte: op de bedelaars. In vroegere eeuwen (de bewijzen heeft onlangs de ijverigeHELDRINGgeleverd) oefende men die jagt uit met honden, en liet, voor rekening der gemeente, de gewonde beenen en achterdeelen genezen; nu was het geen lange jagt meer: zij ging dus voor het uiterlijke wat menschelijker, door menschen. De Utopie, die zich van het eerste derde onzer eeuw had meester gemaakt, en, na Nederlands verlossing vooral, op eens al hare plannen tot heil van kerk en staat uitpakte, had vast besloten, dezen Augias-stal te zuiveren; en wel door het onkruid der steden te verplanten op ontgonnen veen en heide, waar men van stads-bedelaars en vagebonden, bruikbare kolonisten en arbeiders maken zou. Op papier en in teekening was het plan verrukkelijk, der Utopie waardig. Menschen, die tot nu toe als hinderlijke en vergiftige champignons den tuin der maatschappij ontsierden, zouden dáár tot een jeugdig en krachtig plantsoen opwassen. Door zamenwerking van duizenden, de voordeelen eener groote administratie, en het magtige verbond van staatsgezag en vrije weldadigheid, zou deze ontginning van land, van vee en van menschen nog voordeeliger gaan. Ook weezen en vondelingen zouden er op een koopje tot menschen worden gemaakt. Landverhuizing

(23)

in ons eigen land en verovering binnen de grenzen; - opvoeding van een inlandsch Hottentotten-ras, en tevens vereenvoudiging van alle bedelaarsgeloof tot drie hoofdsoorten: Joodsch, Roomsch en Protestantsch; - verligting van plaatselijke en armenkassen, en het geheel uitroeijen van de bedelarij uit onze volkszeden: - o!

hoe men nu ook oordeele of veroordeele, men moet erkennen, het was een groot en edel doel, dat de M a a t s c h a p p i j en de K o l o n i ë n v a n W e l d a d i g h e i d in het leven riep.

Maar nu de middelen? Maar nu die ijver, om toch spoedig de duizenden, waarvoor het land gereed lag, voltallig te krijgen? Maar nu de wettige of wettelijke opvatting en toepassing der weldadigheid?....De christelijke liefde, uitgevoerd door dienders?....

Dienders...Hebt gij ze nog gekend, lezer? Dan moeten toch de grijze haren bij u al door het blond of bruin of zwart heen schemeren. Want ik spreek nu niet van onze agenten met den gekleeden jas en den plegtigen bandelier, om het middel of de borst, en den netten ronden hoed: die beleefde vertegenwoordigers der wet, die aan elke drukke of gevaarlijke plaats, als oude gedienden, op de wacht staan, om ongeluk en misdaad voor te komen; den vreemdeling, de weduwe en den wees te beschermen...Van agenten spreek ik niet! Maar van dienders: die groene mannen met den dikken stok, opgeheven tegen iederen straatjongen, maar alleen geslagen op een' losloopenden hond in de hondsdagen, terwijl de breede sabel al lang in de vuile scheede verroest zit. Die mannen met vervaarlijke roode neuzen, onder de nederbuigende punt van een' hoogen steek; - ijverig in de politie o v e r kroegen en knippen, maar nog meer v o o r en ten behoeve van die noodige établissementen;

steeds getrouw op hunnen post, vooral in het Nieuwjaar-wenschen. Dienders waren het, die de officiëele w e l d a d i g h e i d ten

(24)

uitvoer legden; en - voor dat schoone woord al spoedig, in de volkstaal, het onafscheidelijke voorzetsel ge deden lezen.

Er lag weder een schip gereed, door dienders bewaakt en door het volk met verbetene woede belegerd. Men had zich misschien wel bij overrompeling er op gewaagd, als niet een panische schrik, om er in te komen, allen bevangen had. Dat weg brengen uit zijne vaderstad, gelijk de kinderen vanJUDAdoorNEBUKADNEZAR, - dat per diender drijven naar het verre en woeste land, om er in de kluiten te werken en aardappelbrood te eten, - het scheen slechts weinig minder vreeselijk dan NAPJES laatste rekrutering voor Rusland. De Utopisten zeiden, dat het volk gek was, en zij zuchtten over zoo veel gebrek aan beschaving en verlichting, en dat niettegenstaande h e t v e r b e t e r d s c h o o l o n d e r w i j s ! Maar het volk was nu eenmaal zoo gek, en zonder de Latijnsche regtspreuk te kennen, leefde er de overtuiging in: ‘Weldaden laten zich niet opdringen.’ Het was ook nog in den goeden ouden tijd, toen een geschikt werkman huis en haard nog niet behoefde te verlaten, om arbeid te zoeken, en er zelfs bij den kleineren burger nog kruimels genoeg van de tafel vielen, om menigen armen Lazarus te voeden. Wat dus eene regtmatige straf voor den naakten, luijen en schaamteloozen bedelaar was, hoe kon men er eene weldaad in zien voor de arme kinderen, de kleine neefjes en nichtjes en kleinkinders, die in het huis der gemeente werden opgevoed, gewoon, om iederen zondag bij oom en tante of grootouders hun' stuiver of hunne snede wittebrood te halen, en ‘met een compliment aan al de moeders en de goede mevrouwen,’ weder met de taptoe binnen te zijn? Hoe kon het eene weldaad gerekend worden voor al die bedienden zonder aanstelling, boodschappers zonder loon, oude kennissen van het huis, die een' zoo veel beteekenen-

(25)

den blik, van onder den boom vóór het huis, naar de bovenverdieping opsloegen?

Voor alle oude schoonmaaksters, wier kostwinning nu in het roode aarden pannetje na den maaltijd der rijken bestond? Met één woord, voor die allen, die van den afval plegen te leven in de dagen, toen wij nog bij vleeschpotten zaten? Eindelijk, om langs een' langen omweg tot ons onderwerp terug te keeren: - hoe kon het eene weldaad of anders eene welverdiende straf heeten voor de armeASSCHEN KAATJE?

Ach ja! ook zij - de arme! - zij viel dien bloedhonden, gelijk wij in edele jongens-verontwaardiging ze noemden, in handen. Zij had haren gewonen

kreeftengang door de straat gedaan, steeds achteruit ziende en overstekende van den eenen naar den anderen overbuur. Daar het zaturdag was, was zij nog een weinig vriendelijker dan anders. ‘Kleine kameraad, je zal je broek scheuren!’ had ze mij nog toegeroepen, toen ik onder de ijzeren leuningen der bordessen door buitelde; en met eerbiedigen schroom had ik terstond, vóór en achter, op de gevaarlijkste plaatsen gevoeld, of alles nog in orde was; om dan met een vriendelijk knikje haar toe te roepen: ‘Geen nood,ASSCHEN KA!’ - ‘BETvan hierover’ had ze nog met goede tijding van haren broeder uit de Oost verblijd, en ‘AALTJEvan hier naast’

met aangename berigten van haren beminde. Meer dan anders nog ging heden hare grijze hand open en toe, en de oude vrouw mompelde of grinnikte, zoo als gij het noemen wilt, afgebrokene syllaben van dankbaarheid. Maar helaas! een van de ijverige dienaren der gewelddadigheid had deze verdachte manoeuvre gezien.

't Was er zeker juist een, die de oude dienders-gebreken tot het uiterste dreef: een man, die alle wezenlijke overtredingen, - helaas! ook wel eens de grofste! - niet regt helder onderscheiden kon, als hij door eene fooi of borrel verblind werd; maar die

(26)

tegen drooge en arme overtreders ijverde, of hij bij het stuk betaald werd, omdat hij toch in het een of in het ander het gewigt van zijne betrekking en de hooge mate van zijn gezag toonen moest.

‘Aha oudje, dat is geknipt!’ riep hij triomfantelijk uit, toen hij weder de hand zag open gaan en de duiten er in glijden, ook wel eens van een' voorbijganger uit de buurt. ‘Geknipt!’ herhaalde hij nog eens: ‘Ik heb al lang op je gevlascht.’ En of de arme oude ook weende en kermde en smeekte, ja! zelfs de aschman een oude zesdehalf aan den wreedaard liet zien, het feit was te openlijk gepleegd, de arrestatie onder getuigen geschied: - het regt moest zijn' loop hebben.

Het regt! De blinde en doove schikgodin: blind voor zoo menige teedere

levensbetrekking en verschoonlijke zijde aan het geen de wet kwaad noemt; doof voor de smeekende stem van het ongeluk en het berouw. En dat zij zoo handelt, waar in de daad de maatschappij moet worden beschermd, de misdaad gestraft en aan hare onbeschaamdheid paal en perk gesteld; - maar hier, waar het regt w e l d a d i g heeten moest en de w e l d a d i g h e i d regt?

De buurmeisjes kwamen 's avonds veel te laat van de kaasmarkt, of den volgenden morgen uit de vroegmis en 's middags uit den catechismus; en maandag morgen kon de aschman het einde der straat maar niet bereiken: vooreerst omdat zijn vierkante jongen al te slecht de plaats vanASSCHEN KAATJEvervulde, en dan, omdat aan iederen stoep of over elke onderdeur eenda capo gegeven werd van het zelfde gesprek, dat altijd met een ‘Wel heden!’ of ‘Heere men tijd!’ op gang kwam, en, zonder eenigen eerbied voor de staathuishoudkunde, met eene veroordeeling of vervloeking van al die nieuwigheden werd besloten. Pas hadden de tantes en grootmoeders mij-

(27)

ner vaderstad de overwinning gevierd der wakkere weesvaders, die alle subsidie weigerden, om de opzending van de kinderen der gemeente daardoor te keeren;

en ieder stortte zijn penningske nog liever en ruimer dan anders, in het groene weezen-zakje...En nu, nu had de officiëele weldadigheid hare teleurstelling in de jeugd, gewroken aan den ouderdom! ArmeASSCHEN KAATJE! Was zij nog maar voor slavin verkocht, ik had als jongen mij sterk gemaakt, om haar voor rekening van de buurt weder vrij te koopen. En daar al hare begaafdheden vernietigd waren, zoo dra zij van de aschkar werd los gescheurd, zou een slavenhaler die stijve en met asch bedekte knokken toch ook wel voor een koopje gegeven hebben; maar nu, nu was zij de slavin der wet, eene meesteresse, die geen' afkoop kent!!

Menig medelijdende uit onze straat vergrootte dien ganschen dag de nieuwsgierige menigte aan den waterkant, die hare donkere, onheilspellende blikken sloeg op het transportschip, weinig minder dan een slavenhaler in haar oog. ‘AALTJEvan hier naast’ meende later stellig, datKAATJEhaar moest gezien hebben, terwijl zij als een asschen beeld, dat zóó zóó uit een zou vallen, onbewegelijk op de voorplecht zat;

en ‘BETJEvan hier over’ had er altijd nog genoegen in, dat zij de oude ziel voor't laatst zoo'n goed duitje had in de hand gestopt, dat haar nu wel zou te pas komen.

Intusschen broeide onder het gild der aschlieden en der pikkeljongens een complot, dat zeker in Parijs terstond den stratenmakers werk had gegeven, maar dat bij onzen langzamen landaard zich nog tijdig genoeg aankondigde door een dof gemompel en een onbescheiden aandringen op de twee dienders, die, aan den waterkant, de loopplank bewaakten. Maar deze aandrang werd toch zoo sterk, dat zij het zaak vonden, hunne buitenwerken prijs te geven, zich

(28)

zelve in te schepen en met het schip op stroom ten anker te gaan liggen, waar hun, na die haastige en onverwachte krijgsmanoeuvre, niet veel zegen werd nagezonden.

Intusschen zat daar altijd nog, stom en onbewegelijk als het beeld der troostelooze smart, op de voorplechtASSCHEN KAATJEIk hoop, dat de goede ziel uit het stof der aarde, waarin zij haar leven had doorgebragt, nu hooger den geest verhief, en op eene andere vreugde, dan die der aschkar, zal gestaard hebben, nu. de laatste vonk van haar levensvuur, die nog zoo helder gloorde in de asch, onmeêdoogend werd uitgebluscht. Maar ik schrijf geen verdicht verhaal, - mijne oude stadgenooten kunnen het getuigen! - en weet er dus niets van te zeggen. Dit alleen weet ik, dat, na een onheilspellend gemompel in de buurt en allerlei droevige geruchten, waarin wij jongens van harte deel namen, een half jaar later een weggeloopen kolonist huis aan huis de groete bragt, de laatste groete van onze trouwe morgen-vriendin. Op de reis was zij blijven zitten, zoo als wij haar het laatst gezien hadden; - de asch scheen puimsteen geworden! - En dat niet alleen, omdat nu alle hoop op snufduitjes, al het genot van vrijheid en vaderland haar ontnomen was, voor het vooruitzigt op eene slaafsche werkzaamheid, die niemand zijn best deed aan de arme slagtoffers smakelijk te maken; neen! maar wat haar doodde, was de schande over haar grijs hoofd en haar eerlijk bloed; de gelijkstelling met dien diefachtigen pikkeljongen en die schaamtelooze deern, met de onreine gasten eener stads bedelaars-doelen en de Zigeuners daarbuiten, wier vingeren altijd krom staan. Onder die schande had zij het hoofd niet meer kunnen opbeuren, en reeds op den drempel van het huis harer bestemming was zij in een gezonken. Want zoo dra 't schip het dun

(29)

bevolkte Drenthe bereikt had, (waarnaar men onze overbevolking verplaatsen wilde,) en wel bij de eerste zuiverings-operatie van de nieuwe scheepslading, was zij bezweken voor het geweld der wateren, die zij sedert eene halve eeuw ontwend was; even als het prachtige meubelstuk in een verbrand huis, waarvan de asch nog in zijn geheel staat, tot er de stralen der brandspuit op vallen. Maar eer de arme KAATJE voor goed stof en asch werd, had men haar met eene diepe en heesche stem hooren zeggen: ‘O p d a t w e r k k a n n o o i t z e g e n z i j n !’

En als nu, in de volgende jaren, hoe langs zoo minder deze officiëele verplanting en administratieve opkweeking van menschen bijval vond; als eindelijk, in een land, dat krank is en overloopt van philanthropie, de W e l d a d i g h e i d zelve in staat van faillissement werd gesteld; is mij dikwijlsASSCHEN KAATJEvoor den geest gekomen.

Niet meer in de gebogene, gedienstige houding, vóór of achter de aschkar, maar met de ernstige trekken eener Nemesis, en haar magteloos spijkerstokje als een dreigende profetenroede opgeheven. Gij zijt gewroken, arme grijze! en met u menig ander: het jonge en het oude, te tenger of te vast reeds, om niet bij het verplanten te sterven; - gij zijt gewroken! - En zoo als altijd, hebben het vooroordeel en de afkeer ook de instelling zelve getroffen, wier misvattingen men alleen tijdiger had moeten inzien; ja! ook de edele mannen, die daaraan geest en tijd en krachten hebben gewijd; ook de groote weldaad, in het weren der bedelarij ons land geschonken, en te weinig gewaardeerd door wie de gouden eeuw der bedelaars niet meer hebben gekend. Moge die gouden eeuw nooit, nooit terug keeren, en de hand niet verslappen, die den arme belet, van zijne armoede eene kostwinning te maken: eene kostwinning, waarin hij zijne kinderen opvoedt tot

(30)

een geslacht, nog dieper ontaard en meer verdorven dan 't zijne! Maar dat men dan ook nooit meer het onderscheid vergete tusschen straf en weldaad: want het is eene bedriegelijke theorie, die de straf als eene weldaad wil doen waarderen, of die weldaden opdringt, als of het straffen waren. De gevangenis en het

bedelaars-gesticht zijn plaatsen voor straf en boete, schoon ze ook overigens verschillen: de eerste tot straf voor 't k w a a d d o e n , en het laatste voor 't moedwillig n i e t s d o e n . Maar het opvoedingshuis voor hulpelooze kinderen, de toevlugt voor gebrekkigen en ouden, de werkplaats voor eerlijke armen, de kolonie op de hei, - zoo zij immer uitvoerbaar is! - of anders in den vreemde, voor de overbevolking onzer steden: zij moeten w e l d a a d blijven, en dus het eergevoel en de vrijheid van den arme ontzien. Dan zullen ook weder die binnenlandsche kolonieën, beurtelings ten hemel verheven en tot den afgrond vernederd, worden, wat zij zijn kunnen, en waartoe in den laatsten tijd reeds menige schrede gedaan is. - En dan...dan zal ook de vloek vanASSCHEN KAATJEverzoend zijn, en haar schim rusten in vrede.

(31)

III.

Jufvrouw Nanny en de kopekken.

Nog zie ik mij zelven op een stoof staan; - of neen! dat zie ik niet: want ik heb 't nooit gezien; het heeft zich dus in mijne kinderlijke verbeelding, voor eerste en diepe indrukken van de snelpers des tijds nog zoo gevoelig, niet afgedrukt. En 't is in de zielkunde uitgemaakt: de mensch ziet met gesloten oogen nooit iets anders, dan wat hij eens met de oogen open zag. 't Is anders geschakeerd, verdeeld, aan een gevoegd soms, maar iets anders is 't nooit.

Dus zie ik mij zelven niet staan, omdat ik 't nooit goed zag; maar de stoof zie ik nog, en boven die stoof de ruitjes, die wij voor vijftig jaren ‘groote ruiten’ noemden, en de hooge huizen daarover, waarvan wij nooit 't dak zagen. Dat en veel meer nog zie ik met eene stereoskopische helderheid en natuurlijkheid; maar midden in die schilderij, juist waar mijn oog zijn brandpunt vindt, is 't beeld van een' kleinen, kleinen jongen uitgewischt, en die kleine jongen ben ik. Nog eens klim ik op die stoof, schoon ik die nu al lang niet meer noodig heb, en bereik de verbazende hoogte der tweede

‘groote ruit.’ Om mijne overburen te bespieden, denkt gij? Volstrekt niet: want dat waren de leerlingen

(32)

van meester***, en eene school zagen wij jongens lang en dikwijls genoeg; behalve dat er in onze vrije uren zelden meer te zien was, dan een der onderwijzers, die pennen vermaakte. En dat gezigt gaf alleen aan mijne jeugdige fantasie uit te rekenen, hoc veel dwarsstreepjes van 't pennemes er al op dien langen nagel moesten staan, door het afpunten.

Neen! die stoof was de weg tot een ander en schooner panorama. Want daar buiten, juist er boven, hing een dubbel spiegeltje, dat de beide einden van de straat te zien gaf. En bij dat gezigt waren wij zoo geheel in de straat daar beneden, dat 't mij nog best heugt, hoe wij uitgelagchen werden, toen wij met de jongens in den spiegel begonnen te praten. Zij lieten hun' vlieger ook zoo slecht op, dat we op eens riepen: ‘Vieren, jongens! vieren!’ en wij konden maar volstrekt niet begrijpen, dat er in dien wijzen raad, om het touw wat vlugger te laten schieten, iets belagchelijks gelegen was.

Maar nu JufvrouwNANNY, wier naam hier boven staat? - Aan dien naam was, ter regterzijde van 't spionnetje, het denkbeeld verbonden van 't einde der straat, den terminus ad quem zeiden we later op de latijnsche school. Want het was 't hoekhuis, 't laatste van - ja! wel van vijf en twintig huizen. Eigenlijk viel in 't spiegeltje nog meer het huis der dwarsstraat in 't oog, waar de onze in uit of tegen aan liep. Maar dit huis was eene smidse; en 't gezigt van dat geweldige vuur met al die zwarte mannen er om heen, had op duistere dagen of vroege avonden iets diabolisch in mijn oog, zoodat ik wel zeker weet, dat ik in die tweede periode van mijne kindschheid, dat is: toen ik voor 't eerst op eigen beenen stond, er nooit in geweest ben.

Dan had JufvrouwNANNYeen meer menschelijk voorkomen. Hare nering was altijd netjes en eenvoudig

(33)

uitgestald. 't Was ook garen, band en zoo voorts. Voor ons jongens weinig aantrekkelijk, meent ge. Maar de meeste kleine jongens bedenken zich nog lang, of zij ook meisjes willen worden, en hebben vooral in gekleurd lint en bonte lappen vreeselijk veel schik, tot zij met een ‘Foei!’ - 't krachtigste woord der geheele opvoeding! - er van worden afgeschrikt, en dien hartstogt voortaan aan de meisjes overlaten.

Maar JufvrouwNANNYhad nog eene andere en hoogere aanspraak op onze opmerkzaamheid. Vooreerst kwam haar huis in twee straten te gelijk uit, en scheen de bovenverdieping op enkel glasruiten te rusten, dat voor mij althans 't grootste kunststuk van architektuur was. En dan was haar huis 't allerlaatste, dat wij met onze spelen mogten bereiken, maar nooit voorbij gaan. Want zóó ver bleven wij onder het oog eencr moeder, dat nog trouwer en belangstellender dan het onze, in 't spionnetje gluurde. Aan het einde van onze kinderpret, vlak vóór het zijraam van JufvrouwNANNY, kwam dan nog het grootste vermaak van alle: de eindelooze pogingen onzer kleine dienstmeid, om twee jongens te gelijk te vatten, en vooral om ze vast te houden...Ik geloof niet, dat de tegenwoordige fatsoenlijke jongens, onze opvolgers in die straat, er zoo vrij meer spelen. Een straatjongen, foei!! - - - Maar 't was onze gymnastiek, ons kinderbal, onze kinderkomedie en illuminatie, - en dat alles goedkooper dan die artikelen thans zijn.

En nu JufvrouwNANNYzelve, die wij zoo dikwijls door het zijraam zagen, omdat wij haar huis nooit van voren mogten zien? - Of 't daardoor komt, weet ik niet, maar een gezigt staat er niet van in mijnMemorandum; alleen, wat dat gezigt zoo hoogst respectabel maakte: 't neepjeskapje. O! ik zou 't nog kunnen uitteekenen, met al zijn plooijen, en dan de deuk, zoo groot en diep

(34)

als een duim, boven 't voorhoofd: - ik zou, als ik teekenen kon.

Eens toch, - zeker wel meer, maar eens zeker, daar ik nog van weet, - ben ik in de andere straat die hooge, hardsteenen stoep van twee treden opgegaan, en de glazen deuren in, altijd aan de hand onzer kleine, dikke dienstmaagd; en zoo stonden wij daar vóór de toonbank, onder velen, tot wij eindelijk konden geholpen, of op zijn Rottcrdamsch ‘beregt’ worden. Die positie, de hoogte der toonbank in aanmerking genomen, was voor mijn gezigtspunt niet gunstig, en ik zag van JufvrouwNAANY, schoon ik op mijn teenen stond, naauwelijks de bovenste helft van 't strakke, witte gelaat, toen zij zoo ijskoud 't vreeselijke woord sprak: ‘Uitverkocht!’

Uitverkocht: - hoe kon dat woord zoo droog en als een gewoon stopwoord worden uitgesproken? Ja! hoe kon 't menschelijk en mogelijk zijn? Een kleine jongen, die bij eene geheel bijzondere gelegenheid zijn dubbeltje gekregen heeft, om te koopen

‘al wat op aard begeerlijk schijnt,’ hoe kan 't in zijne jeugdige hersens opkomen, dat een winkel niet verkoopen zou, wat hij verkoopt; dat aan dien onuitputtelijken schat in de diepe kasten en onder de geheimzinnige toonbank, ooit een einde komen kan? Uitverkocht en niet weêr ingekocht! En toen JufvrouwNANNYer tot ons, en tot allen, die de zelfde boodschap hadden, even droog bijvoegde: ‘Ge zult 't nergens in de stad meer krijgen!’ toen barstte ik uit in een hevig snikken, zoodat zelfs onze kleine dienstmaagd er meê bewogen werd, en mij met alles zocht te troosten, terwijl niets mij troosten kon...En intusschen nam zij mijn dubbeltje in bewaring, dat nu volstrekt geene waarde meer voor mij had, daar alles, alles, wat ik zoo vurig begeerde, was uitverkocht!

Maar wat was dan uitverkocht? - Tot antwoord op

(35)

deze vraag zal ik u vooreerst alleen nog maar zeggen, dat 't in November 1813 was.

Volgens den almanak en 't geboorte-register, - want anders zou ik het mij zoo juist niet meer weten te herinneren: - was ik toen bijna zes en een half jaar oud. Indien 't waar is, dat de goede hemel mij eenige gave van opmerken en nadenken geschonken heeft, is 't ook waar, dat ik die toen reeds bezat. Want ik herinner mij nog van vóór dien droeven Novemberdag een' geduchten tijd, waarin ik dikwijls in een' hoek van 't vertrek, op een stoof of op 't tapijt, opmerkte, wat er al zoo omging, en die opgevangen fragmenten van 't gesprek, vooral als er gezelschap of

vergadering was, op mijne wijze zocht aan een te knoopen. Eens zelfs was ik zóó oplettend, dat ik mij op 't plat mijner handen op den grond liet zakken, en niet eens bemerkte, hoe de eene hand juist op de gloeijende kooi in 't tabakskomfoor te regt kwam. Toen weende ik ook, maar 't waren gansch andere tranen!

Van uit dien stillen schuilhoek had ik dikwijls, als er vertrouwde vrienden waren, met onuitsprekelijken wrok over zekeren B o n a p a r t e hooren spreken, dien ik later herkende als keizerNAPOLEON. Ook had ik met smaad en minachting de kooplieden hooren schempen op de w a t e r r o t t e n . Zij schenen ze te vreezen, en toch gedurig te bedriegen. En dat 't menschen waren, was duidelijk, maar 't regte begrip van die t o l l e n a a r s e n z o n d a a r s kreeg ik eerst later. Eindelijk had ik op 't voorhoofd mijner vrome moeder, die nooit iemand vloekte of smaadde, rimpels zien aangroeijen vóór den ouderdom; en 't was mij gebleken, dat de F r a n s c h e n , een volk van knappe soldaten en oppermagtige prefecten, al die ellende over 't land bragten, en ik haatte ze met een' geweldigen haat, omdat zij mijne moeder griefden...

Maar eindelijk braken daar dagen aan, waarin de stem-

(36)

ming afwisselend angstig en blijde was. Mijn kinderlijk brein wist die olie en azijn maar niet goed te mengen. Maar die angst was weldra geweken, als een aftrekkende storm, en de blijdschap won het, als een vrolijke zonneschijn. Op zekeren morgen kuste mijne moeder ons vrolijk wakker. 't Zou nu haast ‘Oranje boven!’ zijn, fluisterde zij, met eene dankzegging aan God. Wij begrepen er niet veel van, maar zagen spoedig een ongewoon gewoel in onze stille straat. Zelfs de meester scheen met zijne school uit wandelen: want van lessen nazien en warm kleeden vóór negen ure kwam niets in. Daar waagde de eerste stem het lang vergeten ‘Oranje boven!’ Eene groote kokarde volgde, en als met een' tooverslag kregen hoeden en knoopsgaten eene kleur, die ons kinderen geheel vreemd was. Toen dwongen wij, om ook aan die pret meê te doen; en moeder had, al namen de Franschen nog zoo veel mede, de dubbeltjes voor 't oranje lint terstond gereed. Maar zij durfde ons nog niet uit zenden, te midden van al dat ongewone straatgewoel. Eindelijk, - ja wel eindelijk! - was het daartoe rustig genoeg. Wij draafden, met onze dubbeltjes hoog in de lucht, de kleine meid reeds vooruit, tot ze ons, als een paar hollende paarden, ten laatste inhaalde en onder den teugel harer stevige handen bragt. Goed! Wij waren immers al bij de stoep? Eindelijk kregen wij bij JufferNANNYgehoor: - gehoor, maar geen oranje lint; neen, maar: ‘Uitverkocht!’ - Ik wil gaarne mijn egoïsme bekennen. 't Zou mij op dat oogenblik niets bedroefder gemaakt hebben, al waren de Franschen zoo straks terug gekomen, om al die oranje strikjes weêr in te pakken; ja! al had Oranje zelf voor Scheveningen schipbreuk geleden. Wat deed het er ook toe? Voor ons bestond toch de luisterrijke restauratie niet meer. De jongens van hier naast en de jongens van hierover, en al wie ons onder de oogen kwam,

(37)

met 't frissche lint op hoofd en borst: - allen, alleen wij niet!

Maar alle smarten slijten en alle tranen droogen op. Dat is ten minste één troost voor menschen en kinderen, de laatsten vooral. Ik had anders van zulke ontzettende rampen, als deze geweest was, minder vlugtige indrukken dan menig ander kind, omdat ik gaarne peinsde op mijne smart, en mijn klein hoofdje afpijnde met de vraag, waarom de dingen toch zijn, gelijk ze nu eenmaal zijn. Toch was ik ook daarin kind als andere (kleine en groote) kinderen, dat afleiding 't spoedigst mijne tranen droogde, of zelfs nog door 't kristal der ongedroogde tranen henen nieuwe idealen deed zien.

En die afleiding kwam van de andere, de linksche zijde der straat. In die afdeeling van 't dubbele spionnetje keken wij anders minder: daar was in den regel onze speelplaats niet, en 't gezigt verloor zich aan die zijde in eene donkere kromming der straat. Maar juist in die donkerte stond het vervallen spookhuis, waar wij met zeker geheimzinnig respect voorbij gingen; en aan dit huis heeft de lezer het te danken, dat de naam van JufvrouwNANNYin ons opschrift vereenigd is met een woord, dat hare jonkvrouwelijke lippen vóór anno 1813 nog nooit hadden uitgesproken:KOPEKKEN.

Dat uitgewoonde en verwelooze huis toch werd in die dagen van den grooten Europeeschen worstelstrijd, tot barak of kazerne ingerigt. Mijne nijvere vaderstad Rotterdam was van ouds her niet voorzien van zulke lokaliteiten. Voor alles zijn er pakhuizen en bergplaatsen: niet alleen voor wijn, tabak, koffij enz. enz., maar ook voor matrozen en landverhuizers, die er in een onbegrijpelijk klein bestek (natuurlijk vóór de geboorte van het

(38)

zeemanshuis) werden zamen gepakt. Alleen pakhuizen, zolders en magazijnen voor soldaten waren er niet, omdat dit artikel in den handel niet gangbaar was, dan alleen tot leverantie aan de marine en verzending naar de Oost. Het Rotterdamsche volk houdt zich zelf in orde. Hoe krachtig en heftig soms de individuën zijn, de massa weet, hoe ver zij gaan kan en mag. In eene koopstad heeft ieder belang bij rust, orde en veiligheid. Maar nu trokken er afdeelingen van de groote legers ook onze stad door, en maakten wij kennis met de Russen en de k o p e k k e n . Zij - niet de kopekken, maar de Russen - werden dus bij de burgers ingekwartierd. Ook ons huis kreeg zijn aandeel. Ik weet niet, hoe veel; maar wel weet ik, dat er een geheele opkamer tot bedstede werd ingerigt, en wij dagelijks met zekeren afschuw de zoogenaamdevivres bekeken, bestaande in een' graauw linnen zak met grof meel, dat men al heel ligt met fijn zand had kunnen verwarren, eenige onverteerbare beschuiten of brooden, en nu of dan een gedroogde spier van een paard, buffel of olifant, of van een rendier misschien, waar onze kinderboekjes zoo veel goeds van zeiden.

Nu! mijn vrome moeder, die in haar christelijk hart altijd nog eene plaats open had voor Russen, Kozakken, Samojeden en alle menschenstammen, liet het den ingekwartierden aan beter' kost en eene goede toebereiding van den slechten niet ontbreken. Nog zie ik ze, die ijzeren mannen met een lederen keel, en dito maag en ingewand. Zonder deze laatste eigenschap toch, - zoo oordeelden wij als jongens:

- konden zij onmogelijk steenen verteren en ze met 't gloeijend vuur van sterke dranken zoo rijkelijk besprengen. En hierbij waren zij geene laffe, vuile, ondragelijke dronkaards, zoo als helaas! velen onzer volksgenooten. De goedhartigheid en onderdanigheid schenen hun aangeboren. Kinderen vooral trokken hen aan, en wij zaten hun gaarne

(39)

op de knieën en trokken hen aan den baard. Zelfs mijne bezorgde moeder was gerust, als wij maar ‘bij de Russen’ waren. Over dag moesten zij dikwijls naar 't spookhuis, tot hoofdwacht of depôt of ik weet niet wat ingerigt. 't Zal mij nooit van voor de oogen weg gaan, dat rumoer van menschen, wapens en poetsgoed in de uitgebroken binnenkamers en op de kleine plaats. Het beeld is er ook sterk ingedrukt:

want eens wilden zij 't schuchteren knaapje, dat met zijn klein woordenboekje in de hand hun volk en taal bestudeerde, eens 't volle genot daarvan gunnen en sloten mij achter in de poetskamer op. 't Was voor mij, terwijl die goedhartige reuzen het uitschaterden, reeds eene halve Siberische ballingschap. Ik schreeuwde niet, maar huiverde van die gespierde naakte armen, dien krachtigen arbeid en al die blinkende wapens. Ik zag de brits, waarop, naar de strenge Russische discipline, de delinquent op de buik vast gebonden lag en met de platte sabel geteekend werd op den ontblooten rug...Ik heb als kind altijd geloofd, dat ik die parate executie, waar 't bloed langs liep, met eigen oogen heb gezien; en toch was 't misschien alleen mijne levendige verbeelding, die het naar 't verhaal van ooggetuigen zag. Zonderling, dat 't geheugen soms later niet meer weet te onderscheiden, wat men lang geleden met of zonder oogen zag. Maar ééne proeve van Russische discipline weet ik zeker, dat ik gezien heb, omdat zij in verband stond met de geliefde k o p e k k e n .

De lezer moet dan weten, dat onze vrienden de Russen, even als onlangs de Japannezen, zich goed voorzien hadden van groote koperen stukken, waar onze duiten maar leelijke dwergjes bij waren. Wij kinderen waren daarbij hunne

geldwisselaars; en daar wij de enkele bekende woorden uit 't boekje met gebaren aanvulden, ging de handel voorspoedig, en met voordeel aan beide kanten.