Welkom in 't leven: Een beschrijving van het geïllustreerde tijdschrift Eigen Haard 1875-1941

Tilburg University

Welkom in 't leven

van den Berg, P.J.H.

Publication date:

2003

Document Version

Publisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in Tilburg University Research Portal

Citation for published version (APA):

van den Berg, P. J. H. (2003). Welkom in 't leven: Een beschrijving van het geïllustreerde tijdschrift Eigen Haard

1875-1941. Otto Cramwinckel.

General rights

Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain

• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal Take down policy

If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

N ZES-1

BB-UOTHEEK

2 a

==

...3,6

...

-=*4

.--.. .../t -=

--3/+

-- I F.

rf--'4

*JF

0» '%42#59 -

--'Welkom in 'tleven'

luidt

het onderschrift bij dehoutsnede naareentekening

van Ch. Rochussens _{'Premier Bouquet', afgedrukt in het}eerste nummer van

'WELKOM IN

'T

LEVEN'

HET GEYLLUSTREERDE TIJDSCHRIFT

EIGEN HAARD,

1875-1941

Proefschrift

ter verkrijging vandegraad van doctor aandeUniversiteit van Tilburg, opgezag van de rector magnificus prof.dr. EA.

van derDuyn Schouten, inhet openbaarteverdedigen ten overstaan van een door het collegevoor promoties

aangewe-zen commissie in de aula derUniversiteit_{opdinsdag 29 april} 2003 om 14.15 uurprecies

door

PetrusJohannes Hendrikus van den Berg geboren op 26 juni 1947te Zaandam

Promotores: prof. dr. H.J.A.Verdaasdonk

prof. dr.

_J.M.H.J.

Hemels

UNIVERSITEIT 4 VAN TiLBURG

BIBLIOTHEEK

TILBURG

-1

Deze publicatie werdmede _{mogelijk gemaakt door}de_StichtingLucas-Ooms

Fonds (LOF) endeHogeschool

INHOLLAND

teAlkmaar

Van

dit

_{proefschrift is} een_{handelseditie verschenen bij}

Otto

Cramwinckel

Inhoud

Woord

_{vooraf 9}

Inleiding II

De opkomst van gerllustreerde bladen I2 Eigen Haard onder een gunstig gesternte 15

Persbistoriscb onderzoek 17

Communicatieonderzoek I·7

Probleemstelling 20 Onderzoeksuragen 2I Het bronnenmateriaal voor bet onderzoek 13

Indeling van de te bestuderen perioden 23

DEELI

A.C. Kruseman: uitgeveren

_{idealist (I818 - I894) 27}

A. C. Kruseman 17

Kruseman begint een drukkerij 30

Voorzitter van de Vereeniging ter Bevordering van de Belangen des

Boekbandels 31

H.D. Tjeenk Willink: compagnon en opvolger 33

IntellectueleinvloedendieKruseman

onderging 35

Modernisme en liberalisme 38

Kruseman lid van Teylers Tweede Genootschap 39

Kniseman en de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen 41

Kruseman bestuurder en opricbter van scholen 45

Kruseman progressief liberaal en een maatschappelijk bewogen mens 49

Kniseman en Busken Huet, een kritiscbe vriendschap 51

Kruseman uitgever van boeken en bladen 53

Moderne tbeologie en bet fonds van Kruseman 54

Wetenschappelijke informatie voor een groot publiek 58

Eigen Haard de afluiting van een uitgeversloopbaan 61

Gartenlaube als voorbeeld voor Eigen Haard 63

De Katbolieke Illustratie 64

De eerste redactie van Eigen Haard 65

Conclusies 68

DEEL II

Eigen Haard, een geillustreerd

tijdschrift 74

Probleemstelling 74

De redactieleden van I875 tot en met I94I 74

De redacteuren van Eigen Haard 75

Jeronimo de Vries, drijvende kracbt acbter Eigen Haard 77

De redactie in I875 78

Jobann Heinricb Maria Hubert Rennefeld 79

Dr. Henri Franfois Rudolph Hubrecbt 79

H. de Veer predikant en journalist 83

Charles Rochussen 85

Ernst Sigimund Witkamp 87

Dr. Eliza

vander

_{Ven 87}

Dr. E.D. Pijzel, wetenschapper, journalist en componist 88

Jbr. ir. B.WE van Riemsdijk 91

De redactie na I9I4 93

H.G. Cannegieter, dominee en publicist 93

Zo vaders zo zonen 95

De netwerken van Kruseman en de redactieleden van Eigen Haard 95

Vrouwelijke auteurs 99

Marg. W. Maclaine Pont 99

Hetredactionele beleid, debladformule van I875 rot en met I94I IO3

De redactionele verklaring in bet eerstenummer I03

De jaargangen van I875 tot en met I94I 1II '

Inleiding III

Verscbeidenbeid II2

Overl tp II3

Eigen Haard van I875 tot en metISSI II4

Scbetsen, verbalen, gedicbten en andere letterkundige bijdragen II4

Levensscbetsen en_portretten II4

Gescbiedenis, aardrijkskunde, plaats- en reisbescbrijvingen II7 Opstellen van gemengdeinboud II7

Natuur- en_{werktuigkunde} II8 Weersvoorspelling en meteorologie II8

Deauteurs II8

Actualiteit II9

Bijdragen van I875 tot en metISSI II9

EigenHaard I882 I 23

Inleiding I23

De rubrieken in 1882 I24

De jaargang I882 I25

Scbetsen, verbalen, gedicbten en andere letterkundige bijdragen I25

Levensscbetsen en_portretten I26

Gescbiedenis, aardrijkskunde, plaats- en reisbescbrijvingen,

nuttige instellingen, fabrieken, enzovoort I27

Opstellen van natuurkundige en gemengdeinboud I 27 Onze get,leugeldevijanden I 28

Het wezen onzer slag- en blaasinstrumenten I 28

Wiskundige verpozingen I28

Verscheidenbeid I29

Actualiteit I3I

Eigen Haard van I883 tot en metI895 I33

Eigen Haard van I875 tot en metI895 I35

EigenHaard van I896 tot en met ISgR I37 EigenHaard van I898 tot en met I906 I39

Eigen Haard van I906 totI9IJ I41

Eigen Haard van I9I3 tot en met I9IS I42

Hetredactionele_{beleid van IgI9 tot en met I94I} I45

Inleiding I45

Een conflict tussen partijen overjournalistiekevijbeid I49

De economiscbe positie van een 'geestelijkwerker' I49 Eigen Haard vanI92I tot en met I941 I53

Eigen Haard in een nieuwe jas: I935 -_I939 I 57

Het boek van de week 15%

Conclusies jaargangen I92I tot en met_{I939 I59}

Eigen Haard I939 tot en met oktober _I94I I60

Eigen Haard in de jaren _I940-I94I IGI

De ondergang van Eigen Haard 163

Regeling van bet papierverbmik voor nieuwsbladen en tijdscbri»n 163 Eigen Haard en de persreorganisatie 165

Conclusies I67

Het redactionele beleid I67

Eigen Haard van I875 tot en met IQI8 I70

Eigen Haard van I9I9 tot en met I939 I73

Eigen Haard van I939 tot en met_I94I I74

Slotconclusies 175

Noten _I77

Literatuur I89

Archivaliaen gedruktebronnen I93

Lijst

van bladen I94

Lijst

metillustraties _I95

Zusammenfassung I97

'Het wordt tijd dat wij ons ontdoen van de vreemde voorstelling, als zou alleen datgene wat een miniem decl van de totale bevolking leest de moeite van bet bespreken waard zijn:

Godfried Bomans'

Woord vooraf

Het schrijven van een proefschrift

vormt

de_{afsluiting van} eenacademische

studie. Ik hadde keuze er eenteschrijven overeenonderwerp Uitde

neerlan-distiek

ofde

bestuurskunde. Het thema van dit boekisechter noch aan de ene noch aandeandere_{discipline ontleend. Het is}defascinatievoor_{geyllustreerde} tijdschriften die mij leidde naar prof. dr.Joan Hemels.

Een promovendus extra murosisverstoken vanhetkritischcommentaar van vakcollega's; daarom is het kritisch commentaar van de promotores van on-schatbare waarde_{gebleken. Ik dank de hoogleraren} Hemels enVerdaasdonk

voor hun_{raadgevingen; in hetbijzonder prof. dr. Hugo}Verdaasdonk. Ik denk

metveel genoegen terug aan de gesprekken die

wij

hadden in zijn kamer met uitzicht opeenfeeeriekverlichte HerengrachtteAmsterdam. Zonder zijn hulp

zouhetproefschrift in deze vorm niet

zijn

verschenen.

Ik

dank Tom Stam voor

zijn ondersteuning bijhetverwerken vande gegevensdoormiddel van de com-puter.

'Tijden en personen bebben dit met elkaar gemeen, dat men, bun dagelijkscben arbeid halfacbteloos voorbijgaande, maar bun werk overziende wanneer zij been zijn,

soms versteld staat over betgeen zij

voortgebracbt bebben: A.C. Kruseman '

Inleiding

'Welkom in 'tleven' luidthetonderschrift bij dehoutsnede naareentekening

vanCh. Rochussens' _{'Premier Bouquet', afgedrukt in} heteerstenummer van

EigenHaard,dat begin I875 verscheen. Het motto slaat op de blijdschap

waar-mee deoudetuinman het kind van

zijn

meesterbegroet, alsdenakomeling hem voorheteerstbezoekt. Het

drukt in

dit

gevaluiteraard de wens vanderedactie

van Eigen

Haard uit dat

hetnieuwe

tijdschrift

positief door het publiek zal worden_ontvangen. 'We_mogenechter niet_{meer vragen dan}een_plaatsje naast deandere', steltderedactie bescheiden.Toch pretendeert ze meer. Zeschrijft dat

ze van plan ismetEigenHaardeenblad op de markt te brengen, dat door zijn

geringeprijs in ieder huisgezingelezen zalworden.3 'Wij

willen

trachten een Hollandsch familieblad vandebestesoort inhet leventeroepen en in het leven

te houden', aldus deredactie inhaar_{'Woord vooraf' in I875·+ De titel van dit}

proefschrift,ontleend aan hetonderschrift bijdehoutsnede naareentekening

van Rochussen, geeft in hetlicht van dedubbele betekenis van hetonderschrift aanleidingidealenteveronderstellen.

Een nieuw blad zag het levenslicht, maar het verschijnen ervan kan ook wordenopgevatalseen'welkom inhet leven' voor die groepen indetoenmalige Nederlandse samenleving, die tot dan toevaninformatieverstoken waren ge-bleven, met name op het gebied vankunst, literatuur, techniekenwetenschap.

Het

was immersdebedoeling vande redactie kennisondergrote groepen Ie

ri

verspreiden. Volgensde redactie zelf inhaar'Woord voorat iser echter ook sprake van een persoonlijk belang om met Eigen Haard opdemarkt te komen: Kruseman koesterdereeds lang de wens eengeillustreerd weekblad opdemarkt

te brengen, datdewetenschappelijke verworvenheden vanzijndagen onder een grootpubliekzouverspreiden. Dat had hij ook getracht te doen met het

de aandacht van_{zijn publiek had gebracht. Grote} bekendheid had Kruseman zichals _uitgeverreedsverworvenmet _{publicaties als het 'Album}der

Natuur',

'De Landbouw-en_{Nijverheidsbibliotheek',}

'De

Kamerbibliotheek', 'De

Prak-tischeVolksalmanak' ende tijdschriften 'DeAarde en haarVolken'en'Kennis en Kunst'.

Zijn

verdienste was het doordezeuitgaveneenbijdrage tehebben geleverd aan het toegankelijkmaken van

ontwikkelingen op

het gebied van

kunstenwetenschap vooreen grootpubliek.6 Het slagen vandeonderneming met_EigenHaard kan als een van _{Krusemans laatste uitgeverswensen}worden

gezien.Eigen Haardwas een publiekstijdschrift van het type dat halverwege het midden vande_{negentiende eeuw}

in

Nederland ontstond.Hetwaren_wekelijks

oftweewekelijksverschijnende, betaalbarefamiliebladen, gericht opde

huise-lijke kring.'

Zewaren gevuld met een keuraanartikelen_ophetgebiedvankunst,

wetenschapenliteratuur, afgewisselddoorportrettenvangrootheden die hun

sporen opdezeterreinen hadden verdiend.

In januari I875verscheen_Eigen Haard.

De

_{exacte verschijningsdatum staat}

niet ophetvoorbladvermeld. VolgensG.W.

Ovink

verscheenhet eerste num-merin_{december I874·}

Hij

schrijft:'EigenHeard dat inI875 verscheen,juister:

in december I874 (···)'·8 Hetdoor

Ovink

genoemdenummer is dooronsechter

in de archieven inHaarlemenAmsterdam

niet

teruggevonden. Zelf zegr de redactie van het blad inhet'Woord vooraf' over_{het verschijnen van het}eerste

nummerdat_{Eigen Haard een van}die bladen is die zich tegen I januari I875

komen melden. IndeadministratievanKruseman die zich inhet archiefvan de Vereeniging terBevordering vande Belangen des Boekhandelsin Amsterdam bevindt, is een rekening aangetroffen die de kosten voor het drukken vanEigen

Haard

over de periode januari 1875 tot en met december I875 verantwoordt.

Mogelijk duidt

Ovink opeen_{proefdrukdie wij, in}dearchievenenbibliotheken niethebbenkunnenterugvinden.9

De opkomst

van

geillustreerde bladen

De geillustreerdepers speelde eenbescheiden'° rol indeNederlandse

samenle-ving, totdat indetweedehelft vandenegentiende eeuwde grotefamiliebladen ofillustraties doorbraken." TotI869 hadden de geillustreerdetijdschriften maar

een_geringsucces_{gekend en waren}de_{oplagenbeperktgebleven. In het} buiten-landrealiseerdenbladenals'Gartenlaube'reeds_{grote oplagen.}DeNederlandse uitgevers gebruiktendiebuitenlandse periodieken als inspiratiebron en

voor-I2 beeld voorhun _{eigen geYllustreerdeuitgaven.}

Als verklaring voorde_{grotepopulariteitvan geillustreerdetijdschriften in de}

tweedehelft vandevorige eeuw, kan volgens Hemelsnietalleenhet afschaffen vanhet dagbladzegel in I869 gelden.uAnderefactorenenactorenhebben daar-bij eveneenseenbelangrijke rolgespeeld.Welke rolspeelde deuitgever

beeld2 Krusemanbracht_{EigenHaard op}de_{markt, nadat hij van het succes en} de _{opvoedkundigewaarde van overeenkomstige} buitenlandse_{geyllustreerde} tijdschriften overtuigdwasgeraakt.

JanRomein noemtalsvoorwaarden voor het ontstaan van_{een massapers de} aanwezigheid vankapitaal,techniekenuiteraardeen grootpubliek. 4

Hij

wijst

crop dat hetsucces van depopulaire pers parallelloopt metdeontwikkeling van

de_grafischeindustrie."Dezemaakte_gebruikvan nieuwedruktechnieken'6 en snellere persen voor massaproductie. Door die ontwikkelingen werd het de

uitgevers mogelijk gemaaktgroteoplagentedrukken. Bovendien

wijst

Romein

op het aannemen vanwetten die hetonderwijs nader regelden,waardoor het

analfabetismewerd reruggedrongen en grotegroepeneenbetere scholing

kre-gen.'7 Hetgaathierbij omgroepen die onderanderehetpotentieel voorbladen

als Eigen

Haard

_{zouden gaan vormen. Wanneer Romein echter over de}

popu-laire_{persspreekt,doelt hij op}de_{krant. Naar zijn mening hebben in}de

Neder-land omringende Neder-landen identieke factoren bij de_{opkomst van}de krant als informatiemedium een rol_gespeeld.

_Hij

_{schrijft: 'De ontwikkeling van de}

po-pulaire persinEngelandverschiltnietwezenlij k van die op hetvasteland van

Europa. Ook hierdeopeenhopingvangrotekapitalen, onmisbaar voor de in-stallatie van dure machines, wiergestadigeverbeteringzegestadig duurder maakten. Ook hiereen massa, dieals_{gevolg van}de_{leerplicht(...) geleidelijk aan}

hadlerenlezen (...).'i8

Ovink

stelt_{in navolging}vanRomein dat voorde_{opkomstvan geillustreerde}

tijdschriften vanafhetmidden vande_{negentiende eeuw socialeen economische}

factoren van belangzijngeweest.

Hij

schrijft: 'In ons land was de tijd in

socio-logisch en economischopzicht wel

rijp

geworden vooreensterke

ontwikkeling

van het_{perswezen. De ondernemingslust en}dewelvaartnamen inde

_vijftiger

enzestiger jaren [vandenegentiende eeuw] snel toe;ergroeideeenlezerspubliek dateen

_uitbreiding,

_verfraaiingen_{versnelling van de}

illustratie

rendabel kon

maken. Er lagen vooreenuitgever mogelijkheden opeenterrein dat noch door

de dagbladen, (...) noch door depopulairegeografischeenbiologischewerken

werd bestreken."9Hemels noemtindustrialisatieenemancipatie indetweede helft vande_{vorige eeuw}alsfactoren voorhetsucces vande_{geillustreerde pers.}

Hij stelt dat een blad alsde 'KatholiekeIllustratie'tezamenmetconcurrerende

uitgaven de _{opkomende middenklasse}

'bedienden:°

Romein, Hemels en

Ovink

_{wijzen op sociaal-economische factoren die bij de opkomst van de}

(geil-lustreerde) pers indevorige eeuweengroterolhebbengespeeld.Dat individue-leideele beweegredenen tezamen metcommerciele motieven eenrotkunnen

spelen bij het uitgeven van boekenen _{tijdschriften}

_{blijkt uit}

de _{uitspraak van}

Kruseman inverband met romans.

_Hij

_{schrijft: 'Bij de}

vele_{lectuur, die in de}

romantiek aan de orde is en in den_{regel, helaas,}hetmeeste_{geld oplevert, is het}

vooronslezend

publiek

eenweldaad te _achten, indiende uitgever zich erop

doen. Romans behoorennueenmaal totdeboeken, waarnaarjongenenouden

in hunvelen, soms v661tevelen tijddehandengretiguitstrekken. Inveel gezin-nen zijnze_dagelijkschbrood. En dat

dit

brood gekruid kan zijn met vergifdat

bewijst het tal van schaamteloozelectuur, die onverholen uitden vreemde hier

wordt_{binnengehaald}en_waarbijdeernst zichde_oogen rood schaamt. Maar il

tevaak

wordt

eenromanbeschouwd alseenonschuldigeverpoozing,zelfs in het huisgezin van den eerzamen, deftigen burger. Onschuldig, waar het oog van iongelingen maagd gaatschitterenvanonreinen gloed? Onschuldig waar zij in verbeeldingheengevoerd worden naar toestanden en idealen, waarvoor de werkelijkheidgeenplaats heeft2 Onschuldig, waardromen wordengewekt, die

doorhetnuchterelevenwordenweggeblazen endieontevredenheid,

teleurstel-ling, bitterheid, zoo niet nog

veel ergers achterlaten daar, waar zij gezonde, opwekkende, stalendekrachtmoesten geven voordeiedereen wachtende

prak-tijk in huis en maatschappij Toneel en roman kunnen_{medewerkers zijn aan}

volksopvoeding inden bestenenruimsten zin - hoe vaak zendenzeverspestende

dampen over ons

uit,

opwalmende uit den poelvan

zinnelijkheid

en_logen!

-'2'

Heeftdeuitgever ook in

dit

opzichtgeeninvloedenverantwoordelijkheidi Goldende_{maatschappelijke}'verantwoordelijkheden' zoalsKruseman ze als

uitgever hierboven

formuleert

ten aanzien van romans ook voor zijn geillus-treerde bladen waarvanEigenHaard dslaatste in I875 op de markt kwam2 De

publiekstijdschriften

droegen volgens

Ovink

in belangrijke mate bij aan de

verspreidingvankennis van kunstenenwetenschappenondereengrootpubliek dat van die

informatie tot dan

toeverstokenwas gebleven.22

Ovink

stelt ten

aanzienvan _EigenHaard dathet blad een grote opvoedkundige waarde heeft

gehad." Het konvolgens hem bogen opeen eigen persoonlijkheid,een eigen richting eneen eigenatmosfeer.

_Hij

_schrijft:

'Onder

Krusemans leiding, en na enige jarenonder die van

zijn

compagnon dr.

H.D.

Tjeenk

Willink,

toonde het

eenbrede_{belangstelling,}een _{ruimhartige waardering voor persoonlijke}

ver-diensten,onafhankelijkheid vanpolitieke

of

godsdienstige richting en een

af-keer vanoppervlakkigeffectbejag. Dat maakte het voorde bekwaamsten op ieder gebied aantrekkelijk erin te publiceren'.'4 Totde medewerkers van het

eerste uurbehoren onder anderen auteurs als Hugode

Vries, C.H.D. Buys

Ballot, C.A.J.A. Oudemans,J.A.

Alberdingk Thijm, A.L.G.

Bosboom-Tous-saint,J.J. Cremeren

Allard

Pierson.

Slechts drie jaar was Kruseman verantwoordelijk voor de uitgavevan Eigen

Haard.

In

I878 deed hij de uitgeverij over aan Tjeenk Willink. Vijfjaar had hun samenwerking

geduurd. Op

29 november 1873 waren KrusemanenTjeenk

Willink

eenvennootschap aangegaan; deze werd op I januari I878ontbonden. Bijhetontbinden vandevennootschap werd overeengekomen datdeuitgeverij

zou worden voorgezet onder de naam

'H.D.

Tjeenk

Willink

voorheen

Kruse-manTjeenk

Willink'."

Toen Kruseman op I5 april I894 stierf, droegTjeenk

Willink op zijn beurt de uitgaverechtenvan Eigen Haardeen_{jaar later over aan} deNaamloze Vennootschap

'Het Tijdschrift

EigenHaard'teAmsterdam. Van

dedaadwerkelijkeovergang vanderechten zijngeenofficielestukken

terugge-vonden. Ook in_{het adresboek van I895 dat zich in het Gemeente}

Archiefvan

Amsterdam bevindt, komtde_{Naamloze Vennootschap}

_{'Het Tijdschrift}

_Eigen

Haard' teAmsterdam niet voor. Voorheteerst

wordt

de Naamloze

Vennoot-schap 'Het Tijdschrift Eigen Heard' te Amsterdam, als uitgever vanEigen

Haard

genoemd _{in nummer 27 van} de_{jaargang I895.,6}

Eigen

Haard onder

een

gunstig economisch gesternte

TotI87OverkeerdeNederland indeperiode van het vroegkapitalisme,aldus J.J.

Brugmans.*,De producentwastevreden meteenwinst die heminstaatstelde

in

zijn

levensonderhoud en dat vanzijn familietevoorzien. Hij was niet

driftig

op zoek naar nieuwemethoden omdeproductie aantepassen enevenmin was

hij uit op

hetontsluitenvan nieuwe afzetgebieden.'8 Fabrikanten hadden in

dezeperiode ruimschoots

tijd

beschikbaarvoor liefhebberijen. Menig fabrikant

wijdde zich aan wat toen als hetedelste

tijdverdrijfwerd

beschouwd:de

dicht-kunst.:,Eenindicatie voordestand van zaken opindustrieelgebiedin Neder-land rond I850 geeftdepovere Nederlandse bijdrage aandeLondense expositie van ISSI. Daar was Nederland 'zooellendig vertegenwoordigd,dat iedere

Ne-derlander inhetglazen paleiszijnen naam vanDutchmanverloochende'.,9 Het

was trouwenseenuitzondering als men zichalsondernemerinNederland in die dagen naar herbuitenlandbegafom zich opdehoogtetestellen van de

ontwik-kelingenopindustrieelgebied.1'

Rond I870 wasersprake vaneenommekeer indeNederlandse economie. De producent was nu niet meer tevreden metdewinst diehemslechtsinstaatstelde

in

zijn

eigenlevensonderhoudtevoorzien.

Hij

streefdevoortdurend naar

tech-nische veranderingen, breiddezijn fabrieken uiten pasteinnovaties toe om zo

zijn winstte_vergroten.Het_genoemde

_tijdvak

kanimmers als_{het begin van een}

industriele_{revolutie worden aangemerkt.'* Dat er in diejareningrijpende}

ver-anderingen plaatsvonden, magondermeer

blijken uit

hetartikel'Een

_{kijkje in}

Twente', dat Brugmans

uit'The

Economist' vanI871aanhaalt.Daarinwordt de

volgendevergelijkinggemaakt tussen het jaar IBSI en I87I: 'Toen [in IBSI] geen spoorwegen, nu wel; toengeenindustrieel onderwijs, thans [in IS/I]een

uitste-kende school te _{Enschede; toen} in hoofdzaak slechts fabricage vancalicot en madapolam,ti'lansvervaardigingvanstoffen indemeestdenkbare

verscheiden-heid. En niet indelaaisteplaats: deondernemingsgeest, die in I857 en ook in I860 nog afwezigwas,bleek in I87I te zijn ontwaakt'.,3Techniekenwetenschap warenmetrasseschreden vooruitgegaan.Dezeverandering

blijkt

eveneens uit

periode van 1850 toI en met_I851werden_{slechts I37}naarnloze vennootschappen

voordepatentbelastingl# aangeslagen. Indeperiode van I860 tot en met 186I

was

dit

aantalalgestegen tot 254 en in de jaren I870 tot en met I87I was hetreeds

opgelopen tot456." Deden indejaren vijftig vandenegentiende eeuw enkele buitenlandersenNederlanders nogtevergeefspogingen kredietbanken van de

grondtebrengen,36 in dejarenzestigwerdenvooralmetFrans en

Duits

kapitaal in Amsterdamen _{Rotterdam dergelijke}banken_{daadwerkelijk opgericht. Ze} maakteneensneller_{industrialisatieproces,} een_{grotere productie en een}

voor-spoediger commerciele expansie mogelijk.17 In IBBI werddeTwentsche Bank-vereniging en twee jaarlaterdeRotterdamsche Bank opgerichI. Naar Engels voorbeeldkwamen in die tijd ookdedepositobanken op. Erwas sprake van een

toenamevan investeringenen daarmee vaneen toenemendevolkswelvaart.

Een_{apart fenomeen}vormden de_{Nutsspaarbanken.Tegen het eind van het}

jaar_I85IteldedeMaarschappij tot Nut

van't

Algemeen95spaarbanken. In I862

was

dit

aantalgestegen tot I 25. In 1863kwamen twee

kredietinstellingen in

bedrijf die zichde_bevorderingvan handel,nijverheiden andere

bestaansmid-delen tendoel stelden. Dezeinstellingen, deAlgemeeneMaatschappij voor HandelenNijverheid endeNederlandscheCrediet-enDepositobank,traden

stimulerend op bij de

oprichting

vanondernemingen.* Hetpostverkeer nam

toe.Hetaantalbrieven metportbedroeg in I848 nogslechts6078 exemplaren. In I870 was dat aantal opgelopentoI_33·796stuks.Hetaantalbetaalde telegram-men steeg van I30I in I852 naar I.837·762 in I870·19

Delandbouwsector maakteeen _{periode vanbloei door. Door droogmaking}

van plassen en merenvermeerderdede totale oppervlakteaan bouwland. De droogmaking vande Haarlemmermeerleverde ongeveerI8oooha. bouwland

op. Vooralvoorboeren wasdeperiode van I850 tot en met I870eengunstige tijd. Nederlandontleende in delaatstedecennia vande_{negentiende eeuw zijn}

be-trekkelijkewelvaart aan deexportvan agrarischeproducten, met name naar

Engeland. Geenanderestaatin Europavoerderelatiefzoveel agrarische produc-ten uitalsNederland.40

Hetaantal vissersschepen nam indeperiode van 1856 tot en met I87I toe van

I47 tot 200 en was in I880zelfs gestegen tot 28I. InI856vingen I47schepen 246.000 haringen perschip. In I87I ging het om433·000 haringen.Het gebruik vanzout_{steeg indie periode van}vier

_{miljoen tot}

_{acht miljoen kilo.+' Als gevolg}

vanhet afschaffen vandeRijnvaarttollen in I868 werdhet verkeer opderivieren vergemakkelijkt. De in I872 geopendeNieuweWaterweg vanRotterdam naar

zeekon vrijwel

_onmiddellijk

_goedediensten_{bewijzen, want in Duitsland}

ont-wikkelde zich nadeoorlog van I870 een koortsachtige ondernemersgeest.42

Metdeopkomst vandemoderneindustrie namde vraagnaardrukwerk tOe.

In I849 bedroeg het aantal werknemers in de_{grafische sector 4700;}

dir

aantal steeg tot ruim 22.Soo in I909. In I849 was 7,6procent van detotale

beroepsbe-volkingwerkzaam in het grafischbedrijf; in I909 wasdatpercentageopgelopen

rot3,I.Hiermeebehoordedegrafischeindustrie totdesnelst groeiendesectoren

vandeNederlandseindustrie. Alleen indeopenbarenutsbedrijven,de

tabaks-nijverheid, dechemische _nijverheiden fabriekenvan _{bouwmaterialen gaf de} werkgelegenheid_{een grotere groei}tezien.4,

Pershistorisch onderzoek

Hemels

wijst in

zijn artikel overtijdschriftenalshistorische bron op de

voor-oordelen diebestaan_{omtrent publiekstijdschriftenalsobjectvan}

wetenschap-pelijk

onderzoek.Hieronder dienenteworden_gerekendde

publiekstijdschrif-ten die indenegentiende eeuwontstonden en inhetbijzonderde geYllustreerde

tijdschriften.

Hij

schrijft: 'Destereotiepe verrekening vandemaatschappelijke betekenis van publiekstijdschriften is 66n kant vandemedaille,minachting van

degenen diede_{verdacht gemaakte bladen}lezen is deandere kant van dezelfde medaille. Een_{onbevangengebruik vande}

publiekstijdschriften als bron voor

onderzoek

wordt

_{bemoeilijkt, als deze}

in

brede_{kring niet op hun intrinsieke} waardeworden_geschat'.44

Wetenschappelijk onderzoek naar en de_{gebruikmaking}van

publiekstijd-schriftenisvertraagd doordeonderwaardering_{waarmee dit typetijdschriften}

sinds jaar endagheeftte kampen. Hemelsvervolgt dan ook: 'De in het

voor-wetenschappelijke denken werkzame ideeenen_{vooroordelen met betrekking}

tot publiekstijdschriften in het algemeenen bepaalde_{titelS in het bijzonder}

kunnen vruchtbaar worden gemaakt, door ze omtezettenin

probleemstellin-genvoorempirischwetenschappelijkonderzoek.'

Communicatieonderzoek

Na de TweedeWereldoorlog diende zich indecommunicatiewetenschap een

onderzoeksaanpak aan die zich onderscheidde van de tot dan toe gangbare werkwijze.4' Totde_{jarenvijftig van}de_{vorige eeuw lag}denadruk

_bij

onderzoek

op de zenderorganisatie. In de 'uses and

_{gratification'-}

_{benadering kwam de}

nadrukte liggen op_{de ontvanger.46 Decentrale vraag wasnietlanger hoe de}

media opdemenseninwerkten

ofwat

demedia metde_{mensen deden, maar wat}

bepaalde publieksgroepen aan deinhoud beleefden.

Tijdschriften,waaronder geillustreerde, verstrekkeninformatie.Ze stellen de

lezerinstaat zicheen_meningtevormen overde_{behandelde onderwerpen. Deze}

functie ligt ophet niveau vande

'identiteit' van

delezer (waar sta ik, wat vind ik?)._{Tijdschriften hebben ook}een'sociale_functie',zowelwatbetreft het

kun-nen praten overhet aangebodene als wat betreft het'behoren rot'degroep van

Wil menvan_{contemporaine tijdschriften het}

nutvoorde

lezer teweten komen, dan kan men naarde_{mening van}dedesbetreffendelezers_vragen.Bijhistorische

tijdschriften ligt

dat bepalen van het nut een stuk moeilijker,zeker voor die perioden uithet verleden, waarvangeenlezers meer naarhun meninggevraagd

kunnenworden.

De commerciele haalbaarheid en hetsucces van een

tijdschrift

waren (en zijn dat heden ten dage nog) afhankelijk van het beeld dateen redactie van haar

lezers had enheeft. Zijnde keuzes van deredactie niette_{achterhalen, omdat de}

redactionelearchievenverloren

zijn

gegaan, dan kunnen ze toch nog aan de hand vande bladformule zichtbaar worden gemaakt. De bladformule werd

immers doorderedactiezelfontwikkeld en in haar

tijdschrift

gerealiseerd. Het

gaat erdaarbij om vasttestellen welke bladformulederedactie hanteerde om haar boodschapdelezer aantebieden. Bij eendergelijkonderzoekvormt het

gepubliceerde materiaal hetuitgangspunt. Daarbij kunnendeaantallen

artike-len in_{de gegeven}rubriekenonder andereeenindicatie_{geven van de} belangrijk-heid_{per rubriek, naar} de_{mening van}de redactie ofde_{uitgever. In} de

onder-zoeksaanpakvoorEigenHaardisuitgegaan van een actor die verantwoordelijk

is voor het laten verschijnen van het blad,de_{uitgever, maar ook van}eenactor

die verantwoordelijk is voorde inhoud en weI de redactie. Beidekomen in afzonderlijkedelen aan de orde.

De doelstellingen vanuitgeverKruseman met zijn blad zijn voorderedactie van Eigen

Haard

aanleiding geweest een verklaring op te stellen op grond waarvan redactionele doelenworden geformuleerd, die'vertaald'worden ineen

bladfor-mule. Debladformulebestaat uitderubrieken,deinhoudervan qua aantallen artikelen en her percentage dat ze indetotale jaargang vertegenwoordigen.47 De redactionele doelen manifesteren zich indebladformule.Wekunnende

levens-cyclusvan EigenHaardindelen inperioden diezijngebaseerdop momenten dat

een actor(de uitgever ofde redactie) wijzigingen onderging. Daarnaast is het van belangderedenente achter halen dievooruitgever Kruseman van belang

zijngeweestommetEigen Haardopde markt te komen. Mutatis mutandis geldt dat ook voorderedactieleden indeafzonderlijke redactieperioden. Deze

ach-tergrondinformatie overde redactieleden kanin combinatie metdeinhoud van

het blad die uit_{de leggers}wordt_afgeleid,inzicht_{geven in}de_{wijzigingen in de}

redactionele doelen en dus indebladformule. Door middel vanhet

kwantifi-ceren_{van gepubliceerde}artikelen kande_{bladformule in de vorm van grafieken}

zichtbaarworden _gemaakt.

Ideeen. opvattingen. idealen. waarden, normen, etc.

\A

Actor A.C. Kruseman 1848 tot 1878 Plan uitgeversbeleid

doelen

motieven

Tijdschriften

Boeken

4-

Middelen

+

EIGENHAARD

4

Actor:redactie_EigenHaard _4-

Opvattingen,

ideeen,

doelen

Redactioneel

beleid

_{4- Plan}

4

Bladformule

4

Middel/beoogd effect

Rubriek

A

Rubriek B

Figuur I. In deze figuur worden scbematiscb de relatie tussen de uitgever, de

redac-tionele doelen en de bladformule van Eigen Heard weergegeven.

Uitgever Kruseman streefde met het op de markt brengen_{van Eigen}

Haard

doelen nadie_{pasten binnen zijnuitgeversbeleid. Die} doelen waren zowel van materielealsideeleaard. Kruseman moestevenals_{iedere andere uitgever}winst

maken,_{wilde zijn bedrij f niet}

failliet

_gaan. Naast datmateriele doel, had

Kru-semanookideele doelen,_{namelijkhet verspreiden van kennis}ondereen_groot

publiek. Deze materiele en ideele doelen werden door de redactievan _Eigen

Haard'vertaald' in _{redactioneel beleid, uitmondend in een bladformule voor}

de materielealsideele doelen vande_{uitgever. Randvoorwaarden}als_{omvang van}

het blad (aantal pagina's), de aard van het blad(eengeillustreerdtijdschrift), de

prijs,de doelgroep ende onderwerpengerelateerd aande terreinenwaarover men artikelen wilde_{publiceren,bepaalden}de_{redactionele doelstellingen. Deze}

redactionele doelstellingen en de ideele doelstellingen van deuitgever kunnen wordenopgevatalseffecten diederedactie door het aanbieden vanartikelen in

Eigen

Haardbij

delezertrachtte Ie bewerkstelligen.Bijeffectenkan worden

ge-dachtaankennis,inzicht, het verkrijgenvanvaardigheden ofhetontwikkelen

van_{een bepaalde}smaak

of

_{visie bij} de lezer.

Probleemstelling

Een tijdschriftals _EigenHaard dat een _{algemeen publiek wil informeren over}

ontwikkelingen op uiteenlopendegebiedenvanwetenschap(techniek) en de maatschappij, zaleen bepaaldeverdelingvanbijdragen overrubrieken te zien geven. Dit bepaalt (mede) de formule van het tijdschrift. In het gevalvan_Eigen

Haardisdeze formule goedterelaterenaanoogmerken diedeuitgever met de

publicatiehad: 'beschaving' brengen doorteinformerenover wetenschappelij-ke, maatschappelijkeenculturele ontwikkelingen. Aanvankelijkvertoont deze formule een aanzienlijkestabiliteit; er zijn betrekkelijkgeringeschommelingen

in de verdeling vanbijdragen overderubrieken. Ook de aard vanderubrieken

enhet aantalzijn redelijkstabiel. Naarmate de

tijd

vordertnemende

schomme-lingen indeformuleechter sterk toe. Na I9IS iserreden omteconcluderen dat

de formulevan_EigenHaard_{diepgaand is gewijzigd. Ons onderzoeksprobleem}

is deradicaleverandering indeformule van EigenHaardna19IS.Door beschrij-vend onderzoek te doen naar de formuledie _Eigen

Haardin

de verschillende

perioden van

zijn

bestaan vertoont, proberenwe aannemelijkte maken dat

Eigen HaardnaI9I8 sterker op het actuele nieuws is gericht dan in de tijd

daar-voor. Na I9dwerd Eigen Haard eentijdschrift dat in hoge mate lijkt op andere

algemenetijdschriften die inNederland opdemarkt wordengebracht. Werden

deauteursaanvankelijk gerekruteerd uitherpersoonlijknetwerk vande

uitge-ver en uitdebeoefenaren van wetenschapenkunst, na I9I8werden

medewer-kers_{vooral gekozen vanwege}de_{reputatie die zij op grond van}hun publicistische

activiteitenhaddenopgebouwd,eerder danalsbeoefenaar van enige vorm van

kunstofwetenschap. Ookdezeverschuiving wijst opeenveranderde positie van

EigenHaard.

Onderzoeksvragen

WatdreefuitgeverA.C. Kruseman drie jaar voor hij zijnuitgeverij in I878 van

de hand deed aan H.D. Tjeenk Willink, het geillustreerde

_tijdschrift

Eigen

Haardopde_{markt te brengen Noopten financiele problemen hem een graantje}

vandegroeiende lezersmarkt meetepikken enhergunstige economische tij aan het einde vandenegentiende eeuwin Nederlandtebenutten voorhet lanceren

van

dit

blad2Ofwarener_{maatschappelijke}ofideelemotieven in het_spe12Welke opvattingenbrachten Kruseman er toeeenriskant projecttestarten,terwijl hi j tot dan toemaatschappelijk en als uitgever zoveel succeshad gekend1 Welke andere dan commerciele doelen streefde hijmetEigenHaardmisschien na2

KendeKruseman succesvolle_{geillustreerde tijdschriften uit zijn tijd en}

ston-den deze hemals_{voorbeeld voor ogen oflanceerde hij het}

_tijdschrift

_{opbasis van}

een_{idiosyncratische bladformulei Als die bladformule er al was, was die dan} gebaseerd op eenexplicietgeformuleerdredactioneelbeleid datvoortvloeide uit

zijn beleidals_{uitgevedWelke doelen streefde hij dan metzijnuitgeverij nog na}

in de herfst van zijnzo_{succesvolle uitgeversloopbaan?}

Zelf

zou Kruseman slechts drie jaar actief betrokken zijn bij het

tijdschrift

EigenHaard datvan I875 tot I94I bleef bestaan. In die drie jaar nam hij de

beslissing dat het bladermoest_{komen, maar ook wie er in}de eersteredactie plaats zouden nemen en wat in EikenHaardgepubliceerdzouworden.Daarmee zette hij de toon en kwam ereenblauwdrukteliggen vooreentijdschrift dat 66

jaargangen zou gaan tellen. Van I875 tot I94I heeft de redactie van_EigenHaarcl

verschillende samenstellingen gekend en is het bladinhanden van verschillende eigenaren geweest. Als er aleen_explicietebladformule aan heteerstenummer

van het blad in I875tengrondslag heeft gelegen, is die dan doorde achtereen-volgende eigenaren van EigenHaardovergenomen en door de afzonderlijke

redacties tot het verdwijnenvan_Eigen HaardinI94I gehanteerd2

In

heteerstedeel besteden weaandacht aandebeweegredenen vandeuitgever. We gaan in opdemaatschappelijke,politieke en theologischeopvattingen die hij aanhing.We proberenaannemelijktemaken datdezeopvattingen ingrote

mate gebaseerd zijn op het ideedatmensen kennis en_{beschaving verwerven}

door zichals

_individu,

zelfstandigenonderzoekend op testellen. Scholing en

lectuur zijndeinstrumentendie

individuen

_{helpen om}hun_{maatschappelijke,} maar vooral hun intellectuele positie te verbeteren. Krusemans _{uitgeverij wil}

dergelijke_{instrumenten aanbieden. Krusemanonderhieldintensievecontacten}

met degenen die in zijn

tijd

spraakmakendebijdragenleverden aande

ontwik-kelingvanliteraire,maatschappelijke,politieke,theologischeen

leverdedeze institutie hemeenuitgebreid netwerk op, dathemhielp bij het

rekruteren vandeauteurs voor_zijnboekenfonds, maarvooral bijhetaantrekken

van redacteuren voorzijn tijdschriften.

Eenuitgeverfaciliteert: hij zal inderegel nier zelfin zijn tijdschriften schrijven. De specifieke vorm ofde bladformule is het project vanderedactie en van de

medewerkers. Uiteraard zaldeformule

-opgevat als eenaantal specifieke

rubrie-ken ende_{verdeling van}artikelen overdezerubrieken -_{schommelingen}

verto-nen. Gezien dezeersterke_regiedie_{Kruseman voerde bij de}inhoudelijkeopzet van_{EigenHaard en bij}het aantrekken van redacteurenenmedewerkers, is het interessant na te gaan of debladformule,ondanksdeonvermijdelijke schom-melingen, aanleiding geeft om teconcluderen_{dat Eigen Haardop de beginkoers}

bleef. De_{overwegingen om}dezevraagbevestigend

of

ontkennend te

beant-woorden zijnvolgens onsvan tweetrlei aard.

A. Wanneer er_geennieuwerubrieken worden_aangetrokkenvormt

dit

aanlei-ding om vasttestellen datdebladformule

wordt

gecontinueerd.Het

introdu-cerenvan nieuwe rubriekenen_paralleldaaraan het eliminerenvanbestaande

rubriekendaarentegen, geeft aanleiding vaneenverandering vande

bladformu-le te spreken. Zulkebeweringen kunnen naderonderbouwd worden door de verdelingvanartikelen over dedesbetreffende rubrieken in ogenschouw te

nemen. Wordt ereenaanzienlijke hoeveelheid artikelen in eennieuw toege-voegderubriekgepubliceerd en is ereendrastischevermindering vanhet aantal artikelenin rubriekendie sinds lang indeformule voorkomen,dan trekken we de conclusie dater_{wezenlijkeveranderingen optreden in}debladformule van

EigenHaard.

B.Wanneer nieuwe redacteuren enmedewerkersworden gerekruteerd uit

de-zelfde

of

_soortgelijkenetwerken alsdie waaruiteerderemedewerkerskwamen,

dan vormt

dit

aanleiding omdeformule in hogematestabieltebeschouwen. Van veranderingen indebladformule

lijkt

daarentegensprakewanneer

redac-teurenenmedewerkers

uit

andere_{netwerken afkomstig zijn dan hun}

voorgan-gers. De deskundigheid vandezeauteurs

blijkt uit de

maaischappelijke

erken-ning die zij voor hun kennis wisten te wekken. Die erkenning

blijkt uit het

beroep, en insamenhang daarmee, uithet functioneren in organisaties die

deskundigheid opeenbepaald gebied

willen

bevorderen. Wezullen

aanneme-lijk proberentemaken datderekruteringvan redacteurenenmedewerkers van

EigenHaardaanvankelijk plaatsvond uit netwerken als geleerde ofeducatieve

genootschappen. Daarna, rond I9IS,

uit

netwerken van publicisten - dus uit

groepenmensendieerkenninghadden gevonden voorhun kennis entegelijk voor hunvermogen opleesbare en interessantewijze te schrijven, tendienste

van een algemeenpubliek.

We_{veronderstellen samenhang. Tot slot wordt, zo is}degedachtedestelling, dat de bladformulevan _Eigen

Haard

_{geen ofjuist wel ingrijpende veranderingen}

onderging, onderbouwd,wanneerwe_{aannemelijk kunnen}makendat wanneer

deformulestabiel

_blijft,

de_rekruteringvan auteursenmedewerkers

uit

dezelfde netwerken_{plaatsvindt, dat daarentegenwijzigingen in} deformule_samengaan met veranderingen van de netwerken waaruit medewerkers

uit

_Eigen Haard

werdenbetrokken.

Het bronnenmateriaal voor

het

onderzoek

Bijhet beantwoorden vande_{vraag welkeoverwegingen voor}de_{uitgever een rol}

hebben gespeeld bij het opdemarkt_{brengen van}ElgenHaardgebruikenwe de

volgendebronnen: wetenschappelijkeStudies,primaire bronnen,zoalsbrieven

enzovoort, maar ook_religieuze en _{politiekegeschriften, essays,}memoires en biografieen. Dezebronnenstellen ons instaat eenreconstructiete maken van de ideeen die rond I875 bijdeuitgeverenredactie van het blad hebben geleefd.

Bij het onderzoek naar de schommelingen in de bladformulevan_EigenHaard

zalvooral_{gebruikgemaakt}wordenvan_{primairebronnen in devorm van de} leg-gers van het blad ende_{correspondentie} vanKruseman.

Indeling van de

te

bestuderen

perioden

Eigen Haard werd indeperiode I875 tot en met188Izonder inhoudsopgave op

demarkt gebracht. In I882 werddeze toegevoegd. Omdeschommelingen in bladformule ookvoordeperiode 1875 tot IBBItekunnenbestuderenisuitgegaan

van de_{inhoudsopgave van I882 en het overzicht vande}gepubliceerdeartikelen

in de periode I875 toi en met I88I dat aan het einde vandejaargangISSI

wordt

N°.1.

4/ .3 6 , 1 tal'5 - .-,Sr . . -t™. 1,Il 3 :'. 01 i.. w „. n. .-! I. 111« L '111 1. ' ." Ar . ' 1i J:.,DI" ., '' 1 - · .·-... 4- · 1 . - ...,- . '*=*i . 1. .4 . , 1.1,-..A. .- . -,-"4 ,.4,f#.,... ...3.r, V ... . f .'. '. -:· . .: ....(P.tnj '4; t '4 4,2- . -4

/ tr • I I . . 1 :*:1:I,A-·'92'1_{9.Y ..2 &}

7.5:3: :)4':. fr, 7.:,!1 A €1:- .- .r... , Mmmf,FmR m . , .,4 , 11, 9: . . Mli

: I '4' .

9

..$ '1

1 - = 9.

3

-

_{.e51#: . »}

9," 11 -'r ! ·17#.

m 4 1 0, fle_{- - C ... - 511.}-; 1 1 . .'4LZETI-ii-i & i

,&.,1r 'ft'.-, 'R·21,1, 1 -'.9:1- I 'll„, -1:411'le 5. 1-9.-, 44 ..f..11· "€: .,1. e.. ...€:* 1-'11 . . . . 4 A..1 . 9, t.. :''fli +1 _{. 4}

4 fri

4 1 1 '1 - _'1 a-#W

Versch Jnt wekel jks. - Prlis perbladfranco per post10 Cents

ninw 10¥en, tor,r51 Iii zich boroopen op hottudperk 't dk

1

EEN WOORD VOORAF. achter haar ligt.... _{Uen, Ef}mtwintig, dortig jaar

mis-scltien.... er is zatu eone ent.Ble, die al orer de vijf mi zeranlig of honderd telt, m toch nog elk jaar har, grlizo krillon om den yinger windt alsof ze een jong meisje vas. Naar aanteiding ran do plaat, reiko dit eerst#nommer "Eigen haa d" heeft hot plan ie.U sdiouat M wewn. oplaistort?... Noon, niot naar aanloiding, maar toch wol in Maarer bostaan reeds onderscheidon tijdgchriften waarin nog rerband met doze reproductia van Ch. Rochassen's Prattli,r nooit ven woord van vreomde hAnd of een Yertaal,1 :tuk

804.d, door ons mot con ]Iollandgchoo naam gedoopt, verscheen ; die met Trumoedigheid mogen zeggen, dat zij

welko ona toeschont de gedac],to ian den kunstonaar nog betor hun stoontjo aandrotgon roor bet Zeboow Tan onwn

nder-1 :2 de franzhe wcar to Keven. IVol is

domplaat nit rele geko- landxhon telterknndigen room. Ook in hot roproduceeren van

, omdat er workelijk eenige Toriantschip is, lu 't dan de incesterst,tkken der o do an nienwore Nedortandscbo

Schil-ook een zoer verritdorde, tns,clien de blijdschap wairmoo de derschool staan wij niet alleen.

oude tninman het kind lUM mmearesso bogroet, als do De omstandigheid, dat Te door den matigon prils un On8

kleine roor'teerst op zu# grondgibied komt, en do geroe- tU,ischrift tol alle huisgezinnen wonschen door to driapn,

1 tens, welke wil mden wonschon to ontmoeten bij het No- gieft on, ook al goen

bilzondere unspraken. Er ion pon 11 derhndsche pablick ten opzichta van ons nieowe tiidschrift; tijdschriften, die rich niet bet goheclo land als jachtnld

11 doch hier gluiten 4, om niomand vat te ge·rnn, otimiddel- ¥oorstetdon toon zij

begonnon. Ook is er Ran dezon onzen

1 -uk de Teeks dr, pergegkingl)n, ton *di de und: clit tich wenicli werke'Uk to reel persoonlik belang wbonden om het

on·rerdoeld to laton ricliton op de plaat zelro. 1(en bewondore publick aan 't ganscljoluk belanglooze van onze poging te

daarin do grestige orvatting, rermeng,1 met diep ge,oel voor docn gelooven.

natnar en knnst boide, men remimo ook niet dekaraktoris- En dots mogen 4 in boginsel niot meer Fragon d in m 'eke grocpeering on bet l,ezinldo in elk figunfo op to merken. plialsjo naast de anderi. Docli bclmudon, hot volle rocht

Int rns nu over ons tii,lschrift 't eon onandermogen ran do concirrentio.

zeggen Wil wilton ernslig tracht(,n een KIollaildsch familieblad r:ln

Wat Bl dat ziin 7 "Eigen IInard" is con van do veto uit- do best* soort in het loren to roepon en in

het loren ta

I _{gaven die zich tegen 1 e Jannari konien annlnrelen. Wil spreken hooden. Wij geloo,en rast, dat Kinst, Wetenschap crl I tter.}

de rotte wa:trheid alswezeggen,goedevoornemers te hebben, knode voreenigd in knon band wolkom milen zijn niot sloclits

p raar wie onder de znsters , zoowel oudere 119 jongem, heeft in do talen der leoncreenigingen en de kaston der

leesbiblio-die niet; 0011 do conten toch beginnen elk jair weer een thiken, maar in elken liciselijken kring, bij den haard en

L-

I

-Het voorblad van het eerste nummervan _EigenHaard. januari I875

DEEL I

A.C.

_{Kruseman: uitgever}

en

idealist

'4 ..,

_."t ./'. . • 4. 1 .Al j 6 L

A.C. Kruseman, I862 naareenlithografie van_A.J.EhnleteHaarlem. In: Nieu-wenhuijzen, Krusemanen Haarlem. 'Een_{rondleiding door} het_{familiealbum',}

'Ik acbt bet mijn maatscbappelijken pligt, op bet gebied van geloof wetenscbap en hunst,

als uitgever, als middenpersoon,

ganscb onzijdig te zijn en te blijven'. A.C. Kruseman '

A.C.

_{Kruseman: uitgever}

en

idealist

ISIS - I894

A.C. Kruseman

Arie CornelisKruseman werd opIIoktober IBIBteHaarlemgeborenalsjongste

in een _{gezin met}zes kinderen.

_Zijn

vader dr.

Hendrik

Dirk

Kruseman was

apotheker enzijnmoeder stamde uiteengeslacht vanmetselaars ensteenkopers.

Nadat hijde lagereschool had_{doorlopen, ging hij naar}deLatijnse school die

hij na twee jaar weer verliet.' De reden vanzijnvroegevertrek is nietbekend.

Als vijftienjarige kwam hij in de leer bij

deErven Bohn, boekhandelaren Ie

Haarlem. Tijdens zijn leertijd bij Bohn, werd hij lid vanhet Haarlemse

dicht-lievend genootschap Democriet.' Opde Latijnse school had hij aldeel

Uitge-maakt van hetletterkundigkransie Legendo crescit humanitas,waIaangeeft dat

hij

vanjongs afinliteratuur gdnteresseerd was.

In 1836vertrokKruseman naarAmsterdam om tegaanwerken bij defirma

Sybrandi boekhandelarenenlater

bij

boekhandelWesterman & Zoon. Onder leiding G.RWesterman zette hijde eersteschreden op het pad van

boekhande-laar. In Amsterdam leerde

_hij

Eduard Douwes Dekker kennen en

_{sloot hij}

vriendschap met Frederik

Muller.4 Dit zou

een vriendschap voorhet leven worden. Muller hadeenboekhandelteAmsterdam enwas evenalsKruseman lid

vandeVereenigingterBevordering van deBelangendesBoekhandels. Na zijn opleiding aanherGymnasiumteAmsterdam enzijnstudie aan hetAtheneum

E-7...Pmwi:.

..,,. .9,9=- -..." /4-.P -.

\BL ' f

- 3 3

9 45 - 't

:* /1 \

1 *P.

0

f i / le

_b. 5 . > 1' i 4 9 '1, 1

₂

4

. 'Ii: f 1. 4' T.

A.C. Kruseman, foto van Jacques Chits te Haarlem. In: _Eigen Haard_I894,

pagina 297.

De belangstellingvanFrederik Muller ging inhetbijzonder uit naar het an-tiquariaat. Omzichhierin tekunnen specialiseren nam hij na zes jaar ontslag

bij zijn oom en trad hij

in

dienst bijJacobusRading.WatKrusemanintrigeerde wasdatFrederik Muller, afkomstig uit een intellectueelgezin, op26jarige

leef-tijd

zijn boekhandel ineenkelder in Amsterdamwasbegonnen en zichvanuit die positiehad ontwikkeld tot een autoriteit van internationaal niveau op het

gebied van hetantiquariaat. Het catalogiserenvanbelangrijke

bibliotheken

werd aan de zorg van

Muller

toevertrouwd.Reisverslagenvan beroemde Neder-landers werdeninarchieven opgespoord en door hem gecatalogiseerd.

Muller

wasdeontdekker van het handschriftvan Spinoza's'Tractatus de Deo'enbracht verlorengewaandebrievenvan Descartes bovenwater.

Hij

catalogiseerde alle

toi dan toeverschenen dissertaties,waardoor hij deze

literatuur

overzichtelijk en_{toegankelijk maakte. In zijn} 'Essaid'une Bibliographie Nedrlando-Russe,

Cataloguedeslivres, atlas, planches hollandais et dtrangers' uit I859,bracht hij

alles_{bijeen dat verspreid}envergeten was overdehandelsrelaties met Rusland en de landen van

noordelijk

Europe.'

Deze activiteitenvan

Muller

maaktengrote

indruk

op Kruseman. In I878 nam Mullerhet

initiatiefom tot

eenNederlandsebibliografietekomen, een

ini-tiatief

datKruseman tothet schrijven vanzijn 'Bouwstoffen' inspireerde. Veel eerder namelijk in 184I, had

Muller

blijk

gegeven vanzijnpassievoor

bibliogra-fieen. Ineen

briefvan

20augustus van dat jaarnodigt

hij

Kruseman uit zitting te nemen ineen leesgezelschapdat bijeen komt met als doel Nederlandse en in

hetbuitenlandverschijnendejournaalstebespreken. BehalveFranse en Engelse

journaalszoals

'Bulletin

deBibliografie' ende'Literaryadvertiser'zouden ook

bladenals'De Gids'

en'De

Recensent'worden_{besproken. Bovendien kwam het}

gezelschap iederetWeede donderdag vandemaand bijeen omover 'zaken de boekhandel betreffende' metelkaar van gedachtentewisselen. Kruseman ging

in op het verzoek en werdlid. TegelijkmetKruseman werden diensvriend J.H. Gebhart en RN.vanKampen lid vanhetleesgezelschap.De vriendschap met Gebhart en decontacten metVan _Kampenzoudeneveneens een leven lang

duren.

Op I januari I840 tradKrusemanindienstbijKoenraadFuhri,boekhandelaar in Den Haag. Hier deed hijzijneersteervaringen opalsuitgever.De verbintenis

zou slechts drie eneenhalve maand duren.Ondanksdiekorte periode zou

Kru-seman 'daar vannabij zienwaI uitgeven indebestebetekenis van hetwoord

eigenlijkwas',aldus Enschedd.6_{Krusemanzelf meende dat hij in}die beperkte

tijdbij

Fuhrizoveelkennis had opgedaan, dat hijeenboekhandelkonbeginnen.

Die gelegenheid deed zich voor op 4 april I840, toen inde'Opregte Haarlem-sche Courant' eenadvertentieverscheen,waarinde_{boekdrukkerij, boek- en}

papierwinkel vanJ.J. Beets te koop werd aangeboden. Op I mei I840 nam Kruseman de zaak over en

hij

vestigde zich 21 jaar oud, in Haarlem.7 Ter

positief

commentaar van RE Bohn opeen_{circulaire die hij van plan was te}

versturen. K. Fuhri Stuurde Kruseman enig'commissiegoed' om op _deplank

vanzijnnieuwewinkelte_{leggen. G.J.}WestermanwensteKrusemanveel succes

metdestart van_zijnzaak. 8

De idealen van Krusemanreiktenechter verder dan hetvakvanboekverkoper alleen, aldusEnschedE.

_Hij

richttenaast de boek-en_papierwinkeleen_beperkte

leesbibliotheek inen_{organiseerde daar regelmatig boekbesprekingen, zodat zijn}

klantensteedsvan_{nieuwe werken op de hoogrebleven. Methet organiseren van} deze activiteiten laat zichreeds deboekhandelaaren_{uitgever met}eeneducatief oogmerkkennen.

Kruseman

_begint

een

_drukkerij

In I850 werddeboekwinkelvan Krusemanuitgebreid meteendrukkerij en een

binderij. De zaakverhuisde naareen_{ruimer onderkomen. Zoals bijhet begin}

vanzijn boekwinkel in₁₈₄₀wisselde Kruseman ook bij deopening van zijn drukkerijideeen uitmetvrienden/vakgenoten overdekeuze van detechnische

outillagedie nodig was omeenoptimaal product opdemarkttekunnen

bren-gen.Krusemanwilde daarbij voorop lopen.

Hij

orienteerde zichvaak interna-tionaal en koos voor moderne technieken. Over dekeuze vandematerialen

voerde hij met_{zijn vriend Gebhartcorrespondentie die op}

25februari I850 werd afgesloten meteenverzoek vanGebhartaanKruseman omhemzinkplaten te

doen toekomen, zodat

hij

zelfkonbeoordelen

ofhet

gebruikervan toteenbeter resultaat zouleiden dan de tot dan toe door hem_{gehanteerde methode9.} Kru-seman zou in

_zijn

leven als _uitgever veel waardehechten aan de keuze van materialenen machines die totdemodernste van zijn

tijd

behoorden.

InISSI bezocht hij in Londendeeerste_{wereldtentoonstelling. Het}

_initiatief

voordezetentoonstellingwasuitgegaan vande Engelseprins-gemaal Albert van Saksen-Coburg. De _{tentoonstelling werd door}

_{koningin Victoria}

_geopend. Kosten noch moeite waren gespaard om op_{dezetentoonstelling telaten zien}

hoe de Engelseindustrie zichtenopzichte van dieinandere landen had

ontwik-keld. In Hyde Park werdeen_{imposantgebouw}

_uit

_{staal en glasopgetrokken dat}

al sneldebijnaam Crystal Palacekreeg. Hetwasontworpen doordearchitect

JosephPaxton. In de pers werdinlovendewoordengeschreven over_de

tentoon-stelling. Hetis_{kenmerkend voor Kruseman dat hij het belang vandeze}

wereld-tentoonstollinginzag en zichnaarLonden_{begaf.Tijdens zijnbezoek aan}

Lon-den las hij'The Illustrated London'. Doorhet succes van het blad raakte

Kru-semanervan overtuigd datgeillustreerde

tijdschriften

aantrekkelijkerwaren dan niet_{geYllustreerde.} Ze zoudende_{boodschapkrachtiger kunnen}

overbren-gen.Hetvoorbeeld

van'The

Illustrated London'sterkte hem in_{zijnmening dat}

verspreidkon worden.Enscheddbeschrijfthet bezoek van Kruseman aan Lon-denals_volgt:

'In

prachtigekasten haddendevoornaamste uitgevershun

fonds-werken,schitterend gebonden, tentoongesteld en

in

bijgelegen cataloog om-schreven. Maar er was meer'. (...)

'Hij

kreeg het oog op nieuweondernemingen;

hij

werd verrastdoornieuwe_{vormen; hij}werdverrukt doorde_{keurigheid van}

uitvoering; hijwerdverbaasd doortoepassing vanallerlei vinding.

Hij

hoorde met wellust het ratelen derpasontdektesnelpers;

hij

bewonderde den

vooruit-gangder lettergieterij ender zetkunst;

hij

staardemetgenot opdewonderen der houtsnijkunst;

hij

kreegachting voordekleurendrukderlithographie; hij werd

meegesleept door hetfabrieksmatigengoedkoop vervaardigen van het keurigste

bindwerkenkeerde (...)terug omzijneigenaandeel, hoegering ook,tenemen

aan eenalgemeenehervorming'.'° Ineenbriefaan

j.E.

Potgieter uitI857schreef

Kruseman dat

_hij

lieverliteratuurvangoedekwaliteit drukte,danmiddelmatig

werk en dat hij zich bijdekeuze van hettedrukken werk nietslechtstier leiden

doorcommerciele belangen."

In I858deed Krusemandeboekwinkel en in I861dedrukkerij van de hand,

zodat hij van afdatmomentnog alleendeuitgeverij over had.Deredenen voor het afstoten vandeboekwinkel ende_{drukkerij zijn}onbekend._Mogelijk

onder-vond hij teveelconcurrentievan drukkers alsA.W. Sijthoff.Als uitgever met een educatieve missiewilde Kruseman met

zijn

boekenen

tijdschriften

ontwikke-lingen indewetenschapenletterkundeonder grote groepenverspreiden:' Hij

wasvanmening dat dat vooruitgevers inheralgemeenzou dienen tegelden.

Aan het einde vanzijntoespraakalsvoorzitter vandeVereenigingter

Bevorde-ringen van de Belangendes Boekhandels formuleerde hij

zijn

visie: '(...) de ernst, omonszelvenenelkandergedurigtewijzen op de, hoe nederig ook, toch

zoo gewichtige post die ons op hetmaatschappelijke arbeidsveld is toever-trouwd: bij onsdebewustheidteverscherpen dat wij voor een deeldeleiders

zijn van dat zegenrijkste enregelijkgevaarlijkste allerwerktuigen,dedrukpers, en ons met alle besefvanonze_{verantwoordelijkheid te}doen streven naar het

no-bele vanonsbedrijf: verspreidingvan

licht,

beschavingenveredeling'."

Verhe-ven doelstellingen vaneenbevlogen mens.

Voorzitter van

de

Vereeniging

ter

Bevordering van

de

Belangen des

Boekhandels

In de inleiding van 'Bouwstoffen'geeftKruseman aan hoe hijdepositie van een uitgever ziet.

Hij

schrijft daar:'Geen beroep, dat ernstiger is; geen vak dat vaak

lichtvaardiger

wordt

opgenomen, lichtvaardig allereerst in den degelijksten zin:

teallentijde_{slechte handelaren geweest. Er zoumenigdroevendvoorbeeld zijn}

aantehalenvan_{uitgevers, die, toegevendeaaneigenneigingen ofzich}

opoffe-rende voordeheilige wetenschap, hunstoffelijkbelang met voeten traden en

meteen bankroeteindigden. Derwetenschap dienst te doen, isdes uitgevers

plicht; zich haartenbelieve uittekleeden, iseenmaatschappelijke zonde. Wie

of

uit

zwakheid, of

uit

ijdelheid, afgetrokken boekenter_perselegr met de

be-wustheid, dat zijgeengenoegzaam debietkunnenhebben, is meerte beschul-digen dantebeklagen'.

Hij

wijsterverder op dateenuitgever goedmoet

besef-fen wat hij als_{handelaar te doen en te laten heeft.}

Kruseman begonzijn uitgeverij meteennieuwe

lichting

auteurs.

De'Heiloo-sche school"+metonderanderen_{J.R Hasebroek, NicolaasBeets, W.J. Hofdijk}

enA.L.G. _{Bosboom Toussaint, publiceerdeschetsen ennovellen die}

bij

Kruse-man werden uitgegeven. De voorkeurvanKruseman voor uittegevenboeken

ging in die tijd uitnaarletterkundigewerkenmettheologische onderwerpen." Hij koos zijnauteurs met zorg enzijnuitgaven waren van hogekwaliteit. Daar-door maakte hijalsuitgeversnelnaam:6Reeds in_{zijn leertijd bij Fuhri in Den}

Haag was hij in contactgekomen metde_{schrijvers Sam. J. van den Bergh en}

W.J. van Zeggelen:7 Beiden waren oprichters van het

literair

genootschap

'Oe-feningkweekt_{Kunst' in Den Haag.}

Hun

_{intensieve vriendschap met Kruseman}

komt ooktot

_{uitdrukking in}

_deomvangrijkecorrespondentie die ze met hem voerden.Geen_{onderwerpwerd daarin gemeden.}

OfschoonKrusemanaljaren lid was vandeVereenigingterBevordering van de Belangen desBoekhandels'R, bezocht

hij

nauwelijksde jaarvergaderingen.

Die_{vergaderingen waren echterniet onbelangrijk. Er werd doorhet bestuur} verantwoordingafgelegd van hetfinanciele_{beleid van het afgelopen jaar en bij}

dergelijke gelegenhedenwerden commissies uit deleden van de_Vereeniging

samengesteld, terbestuderingvan onderwerpen die voor_{deVereeniging van}

belang waren. Eerder ingestelde commissies deden verslag van hun

bevindin-gen.Nieuweledenwerden voorgestelden_{actuele kwesties die van belang waren}

voor her_{boekenbedrij£ werdenbesproken. Kruseman werd inde}

jaarvergade-ring van_I871gekozen inhetbestuur vandeVereeniging. Bij deopening van de

SssteAlgemeene Vergadering van deVereeniging een jaar later, op _I4augustus

I872, hield

hij,

omdat

hij

inmiddels voorzitterwasgeworden, eentoespraak.

Daarinschetste Krusemaneen

_positief

beeld vande_{branche van uitgevers en}

boekhandelaren.

_Hij

_{herinnerde eraan dat in tien jaar}

_tijd

vrijwel alle

drukke-rijen opde snelperswaren overgegaanen_{vroeg zich}

_af:'Zijn

de_{oplagen van onze}

editieennietminstensverdubbeld en_{(...) 'Hebben wij niet nog onlangs}

ver-baasdgestaan toen wij, ten _{behoeve van onzeTentoonstelling in Londen de}

ongelooftijklange

lijst

onzertijdschriften onder hetoog kregen '11' Hij wees bovendien opde_{gevolgen die}de _{afschaffing van}de_{zegelwet voor}de

ontwik-keling van dekrant had.2(j

Kruseman wasvanaugustus I87I tot augustus_I875voorzitter vanhet bestuur

vandeVereeniging. In

zijn

openingstoespraak bij gelegenheid van de 57STE jaarvergadering vandeVereeniging in I874kondigt hil

zijn

vertrekalsvolgt aan:

'Zalhetmijnentwege voordelaatste maal zijn - het istochalleszins goed, dat

veteranenbijtijds naarden achtergrondwijken en detaak overgeven aan

jeug-diger enfrisscher krachten'." Vandepositieve toon van zijnspeech in I872 is weinig meer over als

hij

besluit mette constateren: 'Inderdaad,alleandere re-denen tot ingenomenheidenvoorliefde daargelaten, op het gebied van den handel isonzeboekhandel _{in menig opzicht} een

stiefkind'.--H.D.

_Tjeenk

Willink

_compagnon

en

_opvolger

In₁₈₇₃associeerdeKruseman met dr. H.D. TjeenkWillink (I843 - I9I7),zodat

hij zich in I878 uithetbedrij f kon terugtrekken. Tjeenk Willink wasdezwager

van de zoon van Kruseman,JanNieuwenhuijzenKruseman.Tjeenk

Willink en

Kruseman stonden zowel qua theologische opvattingen als quapolitieke

denk-beelden

dicht bij

elkaar.Tjeenk

Willink werd in

I843 geboren in Zwolle en studeerde nazijnmiddelbare schooltheologie in Amsterdam.

Hij

promoveerde in dat vak in I867 aandeLeidseuniversiteit., waarna hij indat zelfde jaar werd beroepeninTjalleberd en in 187IinVlissingen.

Hier

werkte

hij

slechts twee jaar.

In I873 gaf hij zijn predikantschap op.

Kruseman_{was gezienzijnleeftijd en}de_{omvang vanzijn uitgeverij}al_{enige tijd}

op zoek naareenmedewerker ofeencompagnon. Die vond hij in Tjeenk Wil-link, iemand die in alle opzichten een medestander werd: maatschappelijk, politiek en zakelijk. VincentLoosjespubliceert opI2maart IgI7 eenartikel in

EigenHaard, dat aan Tjeenk Willink is gewijd. Over zijn theologische

opvat-tingen merktLoosjesop: 'OngetwijfeldheeftookTjeenk

Willink,

evenals zoo veleanderemodernepredikanten(Busken Huet e.a.) in dien

tijd,

grootemoeite

gehad een gemeentetevinden,welke voldoende aanpassingsvermogen voor die nieuwe denkbeelden bezat'.

_{Ook politiek}

stemden Kruseman en

_Tjeenk

Wil-link

overeen. Progressieveliberalenbehoorden tot het netwerkvanKruseman,

terwijl

Tjeenk

Willink

alsliberaal inde_{gemeente raad van}Haarlem_{zat. Loosjes} merkt opoverTjeenk

Willink

alsgemeenteraadslid: 'Daar behoorde hij tot de

meestvooruitstrevende liberalen en zijndegelijke adviezen over taIvan onder-werpen vanuiteenlopendenaardwerden zeer opprijsgesteld'. Ten slotte heeft

Tjeenk

Willink

evenals Krusemaneenvooraanstaande rol indeboekenwereld

gespeeld. Loosjesschrijft daarover: 'Ook inhet vereenigingsleven nam hij een

eerste plaatsin; meermalen is hij bestuurslid geweest vandeVereeniging ter

bevordering vandeBelangendesBoekhandels en in I892 en in I896 was hij haar

voorzitter. In 188I was hij medeoprichter van denNederlandschen

Uitgevers-bond,

terwijl

beide vereenigingen hem, nadat hij zich

uit

zakenhad

boek-handelgehad,maar stamde wel uiteengeslacht van uitgevers.

Zijn

vader, W.E.J.

Tjeenk

Willink,

dreef met grootsucces_gedurendeeen_{veertigtal jaren een}

uit-gebreide boekhandelen uitgeverszaakteZwolle.

Het overnemen van de zaak van Kruseman betekende voor

H.D. Tjeenk

Wil-link dat hij in de voetsporen trad van een man die indeNederlandse uitgevers-wereld_grootaanzien_{had genoten. Kruseman had gedurendebijnaveertig jaren}

metgrotekrachten energieeen fundstotstand gebracht,waarindebeste

au-teursvertegenwoordigd waren en datklonk als een klok.