DIE GESKIEDENIS VAN WOLMARANSSTAD TOT MET UNIEWORDING 1910
JOHANNES STEPIIANUS COETZER
VERIIANDELING
ter voldoening aan die vereisles vir die graad
MAGISTER ARTIUM (Geskiedenis) in die fakulteil
LETTERS EN WYSBEGEERTE
aan die
POTCHEFSTROOMSE UNIVERSITEIT VIR CIIRISTELIKE IIOeR ONDERWYS
STUDIELEIER: DR. H.D. LONGLAND
POTCHEFSTROOM JUNIE 1986
INIIOUD BLADSY
Lys van illustrasies en foto's Voorwoord
HOOFSTUK
1. Die nie-blanke in Wes-Transvaal tot met die koms van die
Voortrekkers 1 2. Die vestiging van die blanke in die Wolmaransstadse
distrik 9 3. Die geskiedenis van boerdery in die Wolmaransstadse distrik
in die negentiende eeu en die problematiek daaraan verbonde 34 4. Die stigting en ontwikkeling van Wolniaransstad en distrik 98
5. Kerkgeskiedenis in die Wolmaransstadse distrik 151 6. Skoolstigting en ontwikkeling van die onderwys in die
Wolmaransstadse distrik 170 7. Wolniaransstad tydens die twee vryheidsoorloe tussen die
ZAR en Groot Brittanje 195 8. Die era van heropbou vanaf vredesluiting tot Uniewording 241
Bylaes 310 Bibliografie 312 Abstract 319
LYS VAN 1LLUSTRASIES EN FOTO'S TEENOOR CLADSY
Foto van S. Broadbent en T. Hodgson 10
Foto van Lewis Broadbent 11
Kaart van Trekkerkolonies 1838-1850 21
Foto van J.M.A. Wolmarans 101
Foto van H.J. Badenhorst en eggenote 112
Foto van Thos Leask en gesin 148
Foto van Thos Leask se wiivkel 150
Foto van genl. S.P. du Toit 199
Foto van krygsgevangenes op Bermuda 239 Foto van hotel en bank, Wolmaransstad 272 Foto van dorpsraad van Wolmaransstad 278 Foto van CNO-skool te Wolmaransstad 299
VOORWOORD
Die b e l a n g r i k e p l e k w a t Wolmaransstad en d i s t r i k v a n d a g in die b o e r d e r y g e m e e n s k a p v a n W e s - T r a n s v a a l i n n e e m , het s k r y w e r genoop en g e m o t i f e e r om op w e t e n s k a p l i k e w y s e n b i e t j i e d i e p e r in die p i o n i e r s - en v o r m i n g s j a r e van d i e d i s t r i k en sy i n w o n e r s t o t met U n i e w o r d i n g te gaan d e l f . Hieraan het daar beslis 'n b e h o e f t e bestaan aangesien d i e e n i g s t e l i t e r a t u u r w a t nog oor die g e s k i e d e n i s v a n d i e d o r p en d i s t r i k g e p u b l i s e e r i s , naamlik P . H . S . v a n Z y l se " G e s k i e d e n i s van Wolmaransstad", bloot 'n g e l e e n t h e i d s p u b l i k a s i e i s . As s o d a n i g en as s y n d e p o p u l e r e leesstof is d i e i n h o u d d a a r v a n n o o d w e n d i g nie w e t e n s k a p l i k v e r a n t w o o r d n i e . Hoewel d i t w a a r d e v o l l e i n l i g t i n g b e v a t w a t nie in a n d e r s e k o n d e r e b r o n n e o p g e t e k e n is n i e , b e v a t d i t o p s i g t e l i k e leemtes w a a r v a n d i e v e r s u i m om d i e p r e s i e s e d a t e r i n g v a n g e b e u r e w e e r t e gee d i e v e r n a a m s t e i s . G e b r e k aan h i s t o r i e s e k o n t i n u ' r t e i t in d i e o n t w i k k e l i n g s g a n g v a n n bepaalde f a s e t of tema kom op v e r s k e i e p l e k k e v o o r en s k e p h i s t o r i e s e g a p i n g s wat g e b e u r e in d i e l u g laat h a n g . In vele g e v a l l e het v a a g h e i d b y d i e relaas van g e b e u r e d i e n a v o r s i n g s w a a r d e d a a r v a n in 'n hoe mate b e v r a a g t e k e n .
Die o n d e r h a w i g e s t u d i e is d u s nou n p o g i n g om n v a k w e t e n s k a p l i k e s i n t e s e v a n d i e o n t w i k k e l i n g s f a s e s v a n d i e g e s k i e d e n i s v a n d i e Wolinaransstadse d i s t r i k in al sy f a s e t t e aan t e b i e d en bestaande leemtes d a a r i n t e p r o b e e r a a n v u l . S k r y w e r maak e g t e r nie e n i g s i n s d a a r o p a a n s p r a a k d a t d i e w e r k 'n v o l l e d i g e w e e r g a w e v a n genoemde o n t w i k k e l i n g s g a n g b i e d n i e . D a a r v o o r het te veel o n o p g e t e k e n d e k e n n i s v a n d i e wel en wee van die d i s t r i k g e d u r e n d e die n e g e n t i e n d e eeu saam met d i e u i t g e s t o r w e g e s l a g t e v a n d a a r d i e era v e r l o r e g e g a a n .
Die h i s t o r i e s e o n t w i k k e l i n g s g a n g v a n d i e d i s t r i k is weens d i e g r o o t o m v a n g v a n sy s t r e e k s g e s k i e d e n i s net t o t met U n i e w o r d i n g g e v o e r en is d i e p e r i o d e as 'n g e s l o t e e e n h e i d b e h a n d e l . Laasgenoemde h i s t o r i e s e g e b e u r t e n i s is as a f s l u i t i n g s p u n t geneem omdat d i e p e r i o d e v a n h e r o p b o u na d i e A n g l o - B o e r e o o r l o g toe min of meer v o l t o o i w a s , 'n p o l i t i e k e era daarmee a f g e s l u i t is en n t o t a a l nuwe p o l i t i e k e b e d e l i n g toe b e t r e e i s .
Weens die aard van die onderhawige studie is die bespreking van die verskillende temas chronologies en tematies benader. Die temas is dan deurgaans in aparte hoofstukke tot met die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog gevoer. Na die oorlog is die proses van heropbou binne die bestek van een hoofstuk ook weer tematies behandel. Die navorsing ten opsigte van die periode voor 1890 is grootliks bemoeilik deur die gebrek aan primere bronne deurdat die Staatsargiefbewaarplek in Pretoria oor geen dokumente van Wolmaransstad ten opsigte van die periode beskik nie. V i r bronnemateriaal moes daar dus teruggeval word op gepubliseerde argivale materiaal, staatspublikasies soos Volksraadsnotules en staatskoerante, op koerante soos veral De Volkstem en De Potchefstroomer, op proefskrifte en verhandelinge, op sekondere literatuur en op kerk- en onderwysrekords.
As kernbron v i r die navorsing het egter v i r die periode vanaf 1876 gedien die herinneringe van Thomas Spence Leask. Deurgaans is die temas teen die agtergrond van die opset soos dit in die res van die ZAR was, aangebied en is die opset ook v i r die Wolmaransstadse distrik van toepassing gemaak, veral waar inligting ten opsigte van laasgenoemde gebied te karig was om 'n samehangende geheelbeeld van die betrokke tema daar te stel. Gedurende die Anglo-Boereoorlog het 'n groot hoeveelheid kerklike en amptelike rekords ook in die slag gebly waardeur die navorser in n hoe mate van potensiele navorsingsmateriaal beroof is. Die periode tussen vredesluiting en Uniewording is egter relatief goed gedokumenteer en het nie noemenswaardige navorsingsprobleme opgelewer nie. Ter wille van milieu is alle historiese eenhede van geld, gewig, inhoud, mate en afstand behou. Die gemetriseerde weergawe hiervan is deurgaans daarna tussen hakies weergegee.
Hierdie navorsing is moontlik gemaak deur die bydrae van verskeie persone en instansies aan wie ek groot dank verskuldig is. Eerstens gaan my diepe dank en waardering aan my studieleier, d r . H.D. Longland, v i r sy wetenskaplike leiding, raad, aanmoediging en insiggewende kritiek wat nie net onontbeerlik was v i r die betrokke navorsing nie, maar dit ook n genotvolle ervaring gemaak het.
Vervolgens ook my opregte dank en waardering aan die volgende persone en instansies:
Die personeellede van die Staatsargief in Pretoria; die NG-Kerkargief in Pretoria; die NH-Kerkargief in Pretoria, die Gereformeerde Kerkargief in Potchefstroom en die Ferdinand Postma-Biblioteek van die PU v i r CHO in Potchefstroom,
dr. I.L. Firth van Wolmaransstad v i r sy belangstelling, hulpverlening en beskikbaarstelling van dokumentere materiaal,
die Stadsraad van Wolmaransstad v i r finansiele ondersteuning aan die navorsing,
die Departement van Rekenaarsdienste van die PU v i r CHO v i r die beskikbaarstelling van hulle apparaat,
die RGN wie se finansiele bystand tot die navorsing hiermee erken word,
die inwoners van Wolmaransstad en distrik v i r hulle belangstelling in en ondersteuning aan die navorsing,
mnr. Z . L . Pretorius v i r sy belangstelling en waardevolle wenke,
mnr. H.M. Robinson en mej. C.C.E. Koorts wat gehelp het met die taalkundige versorging van die navorsing en aan
Ina, Stefanie en Liezel v i r hulle belangstelling, ondersteuning, geduld, opofferings en die skepping van 'n liefdevolle atmosfeer waarin ek kon werk.
My hoogste dank gaan egter aan ons Skepper deur wie en tot wie alle dinge is.
J.S.COETZER POTCHEFSTROOM JUNIE 1986
HOOFSTUK 1
DIE NIE-BLANKE IN WES-TRANSVAAL TOT MET DIE KOMS VAN DIE VOORTREKKERS
Die ongeveer twee dekades voor die intog en vestiging van die Boere in Wes-Transvaal was die gebied nog die toneel waar naakte barbarisme die botoon gevoer het. In hul onversadigbare bloeddorstigheid en magsbeheptheid het die sterkere swart stamme onverpoosd en onvermoeid op die swakkeres jag gemaak en onder laasgenoemde verwoesting, dood en ellende gesaai. In die nimmereindigende jagtog was daar maar altyd die voortvlugtendes wat hulle iewers, uit vrees v i r hulle lewens, moes skuilhou. Gesogte wegkruipplekke was veral beboste rante en koppies. So het ook die rante oos van die huidige Wolmaransstad as uitstekende wegkruipplek v i r menige vlugtende horde gedien. Tasbare bewys hiervan is byvoorbeeld te vinde op onder andere die plase Blinkklip en Klipfontein waar rotstekeninge, gemaak deur rondswerwende Boesmans en Korannas, nog voorkom. In genoemde rante het onder andere vroeer die Korannas onder Mathlawatsie gewoon totdat ook hulle weer voor sterkere stamme op die vlug moes slaan." Aan 'n Boesman, ene Matloasi of Maqua'si wat ook op 'n tydstip alhier gewoon het, het Makwassie sy naam ontleen.'
Teen die begin van die negentiende eeu het die Tswanavolk n uitgestrekte gebied ten noorde en ten weste van die Vaalrivier bewoon.3
Met die koms van die eerste groep Voortrekkers na Transvaal, nagenoeg vier dekades hierna, het die bevolkingsverspreiding in die gebied egter totaal anders daar uitgesien. In Januarie 1837 het die eerste
P.H.S. van Z y l , Die geskiedenis van Wolmaransstad, p.10.
Wolmaransstad-versameling, verw. 3, p.32.
Voortrekkers Wes-Transvaalse grondgobied betree. Dit was naamlik die kommando onder aanvoering van Hendrik Potgieter en Gerrit Maritz op pad na Mosega om 'n strafekspedisie teen Silkaats uit te voer. Die kommando het die Vaalrivier by Kommandodrif in die huidige Wolmaransstadse distrik oorgesteek.11 In November 1837 het Potgieter en
Piet Uys 'n tweede strafekspedisie teen Silkaats onderneem. Potgieter het berig dat hy tydens die? ekspedisie vanaf die Vaalrivier tot by Mosega
n woeste en onbewoonde landskap aangetref het met slegs n enkele Baharutsi wat by die Wondergat skuilgehou het.5
Uit hierdie verklaring en ook aan die hand van berigte van jagters, sendelinge en reisigers blyk dit duidelik dat met die koms van die Voortrekkers in Wes-Transvaal laasgenoemde gebied, dit wil se die gebied tussen die Vaalrivier, die Kalahari-woestyn en Silkaats se vesting by Mosega, feitlik totaal ontvolk was. So byvoorbeeld het Andrew Bain in hierdie t y d die gebied beskryf as "a great waste, teeming with game, where a few Bechuana hunters might occasionally be seen... Cultivation of the ground had of course ceased and the survivors of the former i n habitants were eking out a miserable existence on the border of the de sert "s
Hierdie toedrag van sake was hoofsaaklik die uitvloeisel van die sogenaamde Dfiqane of verdelgingsoorloe wat ook in onder andere Wes-Transvaal van 1823 af deur eers Mantatisi en haar Bathlokwa en toe deur Silkaats en sy Matebele onder die swart stamme gevoer is. Die Dfiqane het losgebars nadat Silkaats met 'n groep volgelinge van die Zoeloes weggebreek het ten einde aan Tsjaka se tirannieke oorheersing
C. Potgieter en N . H . T h e u n i s s e n , Kommandant-Generaal Hendrik P o t g i e t e r , p . 7 0 .
C. Potgieter en N . H . T h e u n i s s e n , Kommandant-Generaal Hendrik P o t g i e t e r , p . 8 4 .
G.M. Theal, History of South Africa, pp.476-477.
te ontkom. Mantatisi het terselfdertyd in die huidige Vrystaat met haar krygsoperasies begin. Tydens hulle omswerwinge het die twee groepe nie net dood en verwoesting onder die swart bevolkings in veral die Transvaal gesaai nie, maar ook talle lede van die verslane stamme in hulle geledere opgeneem sodat hulle algaande tot twee uiters gedugte en gevreesde krygsgroepe ontwikkel het. Die toestand van ontvolking in onder andere ook die Wolmaransstadse omgewing teen die veertigerjare van die agtiende eeu is ook tydens die era van die Dfiqane teweeggebring. Om die invloed wat die Dfiqane op die verspreiding van die swart stamme in Wes-Transvaal en op die mate van ontvolking van die gebied gehad het, aan te toon, is dit nodig om n kort oorsig te gee van die geskiedenis en verspreiding in Wes-Transvaal van die Barolong, en meer spesifiek van die Barolong-Seleka in die voor-Dfiqane-era, asook van hulle lotgevalle tydens die Dfiqane en hulle verspreiding daarna.
Aan die begin van die negentiende eeu het die Tswanavolk die gebiede noord en wes van die Vaalrivier bewoon.' Een van die Tswanastamme, die Barolong, het die hele gebied tussen die huidige Zeerust en Wolmaransstad bewoon.' Hulle het ryk en magtig geword en teen die middel van die agtiende eeu die toppunt van hulle voorspoed onder die kapteinskap van Tau bereik.5 Tau het horn met sy stam by Taung
gevestig, maar is hier deur die Thlapings vermoor. Hierna het sy stam na die omgewing van die Malopo teruggetrek. ' " Omdat die stam te groot geword het en as gevolg van stamtwiste, is besluit om die stam onder
' W.F. Lye & M. M u r r a y , Transformations on the Highveld: The Tswana and Southern Sotho, p . 3 6 .
* C. Potgieter en N . H . T h e u n i s s e n , Kommandant-Generaal Hendrik P o t g i e t e r , p . 3 6 .
5 P.J. Oosthuizen, Die geskiedenis van Marico tot 1900, p.6.
1 0 W.F. Lye & M. M u r r a y , Transformations on t h e Highveld: The Tswana
die kapteinskap van Tau se vier seuns te verdeel. So het die Baseleka-, die Baratlou-, die Batshidi- en die Barupalanastamme o n t s t a a n .1 1 Die
Baseleka het hulle na vele omswerwinge in 1795 onder kapteinskap van Moreke by Thabeng (tans Buisfontein) naby die huidige Sclioonspruit g e v e s t i g .1 2 Moreke is tydens 'n geveg met die Batlatla gedood en is deur
sy seun Sifonello opgevolg.1 3 In 1823 het hy met sy stam gevlug om aan
die aanrukkende Mantatese-hordes te ontkom. Tydens hulle vlug het hulle die sendelinge Samuel Broadbent en Thomas Hodgson teegekom. Die here was op soek na 'n swart stam om te bearbei en het hulle aldus daar en dan by die Barolong aangesluit. By Makwassiespruit het Sifonello 'n geskikte omgewing gevind waar hy v i r horn 'n stat opgerig het. Later dieselfde jaar het hy en sy stam die stat tydelik ontruim toe die Mantatese digby die stat verbygetrek het sonder om dit aan te v a l .1*
Teen ongeveer hierdie tyd het Silkaats en sy Matebele by die samevloeiing van die Vaal- en die Suikerbosrandrivier aangekom en hulle tydelik hier gevestig. Van hier af het hulle strooptogte op ander stamme wat ten weste van hulle woonagtig was, onderneem.15 Sendeling Broadbent het
in die verband berig dat vanaf 1823 Sotho's en Kwenas weswaarts deur Barolonggebied begin vlug het voor 'n stam genoem die "Matabeles".'6
In April 1824 het die Bataung onder Molitsane Sifonello se stat by
1 1 S.M. Molema, The Bantu - p a s t and p r e s e n t , p p . 4 0 - 4 1 .
1 2 G.M.K. Schiiler, Die BaRolong van Thaba'Nchu, O.V.S. : n Studie
van kultuurverandering, p.28.
1 3 G.W. Stow, The n a t i v e races of South Africa, p.504.
" G.W. Stow, The n a t i v e races of South Africa, pp.509-510.
1 5 R.K. Rasmussen, Migrant Kingdom : M z i l i k a z i ' s Ndebele in South
Africa, p.45.
1 6 G.W. Stow, The n a t i v e races of South Africa, p.511.
Makwassie aangeval, die Barolong verslaan en die stat, asook die woning van Broadbent verwoes. Sifonello en sy stam was verplig om te vlug en is ver langs die Vaalrivier af v e r d r y f tot in die omgewing van Moos, n paar kilometer van die huidige Bloemhof a f .1 7
In Augustus 1825 het die sendelinge Hodgson en Archbell - laasgenoemde het vroeer die jaar uit Kaapstad aangekom - v i r Sifonello en sy volk oorreed om na sy ou woonplek by Makwassie terug te keer. Die verblyf was egter van korte duur, want in die daaropvolgende maand het Sifonello met behulp van 'n groep Bergenaar-Griekwas die Bataung aangeval en toe die aanval afgeslaan is, het hy besluit om die Wes-Transvaalse gebied permanent te verlaat. Hy het hom nou met sy stam by Platberg in die Vrystaat gaan vestig. Hier is hy in die dertigerjare deur sy seun Maroka o p g e v o l g .1' As gevolg van vrees v i r Silkaats se moord- en plundertogte
en ook as gevolg van oorbevolking in die omgewing van die huidige Klerksdorp, het die res van die Baselekastam teen 1830 onder leiding van sendelinge Edwards en Archbell na Thaba'Nchu v e r h u i s .1' In 1829 het
Silkaats se Matebele 'n vergeldingsaanval op die Bataung onder Molitsane uitgevoer en hulle tot by die Modderrivier in die Vrystaat verjaag.2 0
Nadat Mantatisi en haar volgelinge in 1823 uit die Transvaal na die Vrystaat teruggekeer het, was die swart bevolking tussen die Drakensberg en die Molopo grootliks aan die genade van bendes plunderende Griekwas en Korannas oorgelaat. Hulle rol is deur Silkaats en sy Matebele oorgeneem toe hulle teen 1830 met hulle aanvalle op die stamme In Wes-Transvaal begin het.
1 7 G.W. Stow, The n a t i v e races of South Africa, p . 5 1 3 .
1 *• W.G. Mears, Wesleyan Barolong Mission in Trans Orangia 1821
-1884, p . 1 2 .
1 9 C . J . Maritz, Voogbestuur en nasievorming by die Batswana van die
R . S . A . , p.218.
Spoedig het hulle die mag van die Bangwaketse-, Bahurutsi-, Bakatla-en die BakwBakatla-enastamme vernietig Bakatla-en hulle uitmekaargejaag. Aanvalle is ook op die Barolong gemaak. Van die stamme is sommige by die Matebele
ingelyf, terwyl ander of oor die Vaalrivier gevlug het of in die Kalahariwoestyn skuiling gaan soek h e t .2 1 So byvoorbeeld is Gontse,
Tawane en Moroko, drie Barolongopperhoofde, en hulle stamme in 1833 deur die Wesleyaanse sendelinge oorreed om na Thaba'Nchu te v e r h u i s .2 2 Ook Matlabe, 'n Barolongkaptein wat deur Silkaats onderwerp
is, en as n vasal van horn opgetree het, het in 1835 voor Silkaats se oorheersing van sy woonplek by Thabeng gevlug en horn by die ander Barolong by Thaba'Nchu gevestig.2 3
Die enigste nie-blankes, sover bekend, wat met die koms van die Voortrekkers na Wes-Transvaal in die Wolmaransstadse distrik woonagtig was, was n groepie Korannas onder Massou wat hulle in 1829 by die huidige Zendelingsfontein tussen Klerksdorp en Wolmaransstad gevestig het en teen 1850 nog daar woonagtig w a s .2" Volgens Paul Kruger was
hulle die enigste stain in Wes-Transvaal wat nie weens die aanslae van die Matebele uit hulle oorspronklike woongebied padgegee het n i e .2 ! Nadat
Silkaats in 1837 voor Potgieter uit oor die Limpopo gevlug het, het baie van die vlugteling-swartes uit hul skuilplekke na hulle oorspronklike woongebiede in Wes-Transvaal teruggekeer. Die vrees v i r Silkaats het
2 1 P.J. Oosthuizen, Die geskiedenis van Marico tot 1900, p.7.
2 2 J . J . Snyman, Die Naturellestamme in Marico vanaf die 18e eeu tot
die verdrywing van die Matebelestam in November 1837, p.17.
2 3 J . J . Snyman, Die Naturellestamme in Marico vanaf die 18e eeu tot
die verdrywing van die Matebelestam in November 1837, p. 17.
2" J . A . Engelbrecht, The Koranna, p.35.
2 5 J . F . P . Moolman, Die Boer se siening van en houding teenoor die
Bantoe in Transvaal tot 1860, p.72.
egter nog tot in die veertigerjare voortgeduur, wat verhinder het dat die stamme die saak van heropbou met erns aangepak h e t .2 6 'n Belangrike
rede v i r vele se terugkeer na Wes-Transvaal was dat hulle hul onder die beskerming van die Boere veilig gevoel het. Hulle getalle alhier het gevolglik vinnig aangewas, sodat dit van n geskatte 10000 teen 1840 na 100000 teen 1853 toegeneem het.
Grond is deur die Boere aan die instromende swartes voorsien, eerste aan veral die wat Boere hulp verleen het in hul s t r y d teen Silkaats. So byvoorbeeld is 'n stuk grond by Makiaong (nou Machaviestad) in 1839 aan Matlabe, n Barolongkaptein wat tydens die Boere se eerste aanval op Silkaats in 1837 as gids opgetree het, gegee. Die opperhoofde en kapteins wat na Transvaal teruggekeer- het, het skynbaar geen beswaar gehad teen die feit dat die Boere nou jurisdiksie oor die gebied uitgeoefen het nie. Hulle het die nuwe gesag erken en selfs verwelkom omdat hulle nou in vrede kon lewe. Matlabe het byvoorbeeld op 12 Oktober 1839 verklaar dat die "verrinneweerde" land wat deur Potgieter van Silkaats verower is, aan die Boere behoort en dat geen swart stam daarop aanspraak kon maak nie.
So ook het Massouw en Moshete van die Barolong die Boere se aanspraak op die verowerde grond erken en dit deur hulle "herhaalden afstand van hunne aanspraken" b e v e s t i g .2 7 Mettertyd het daar egter ontkennings van
sekere swart leiers dat hulle hul aan die gesag van die Boere onderwerp het, gekom. Hierdie verandering in die houding by die swartes jeens die Boere kan hoofsaaklik aan die invloed van d r . Livingstone en sy kollegas van die Londonse Sendinggenootskap toegeskryf word. Die probleem sou vererger word deur die vreemde swartes wat nie voorheen
2 8 R.K. Rasmussen, Migrant Kingdom : M z i l i k a z i ' s Ndebele i n South
A f r i c a , pp.135-136.
2 7 J . F . P . Moolman, Die Boer se siening van en houding teenoor die
in die ontruimde gebiede gewoon het nie, maar nou daarheen begin stroom h e t .2"
Die belangrikste uitvloeisel van die ontvolking wat deur die Dfiqane teweeggebring is, is dat in Wes-Transvaal 'n uitgestrekte niemandsland geskep is. Met die intog van die blankes in hierdie gebied na 1837 was hier dus n bevolkingsvakuum. Uitgestrekte gebiede het braak gele en wag op besetting deur die nuwe inwoners. Dit was dan ook die geval in die Wolmaransstadse omgewing waar die blanke intrekkers v i r hulle plase van hul keuse en na hulle hart kon uitsoek sonder enige vrees dat hulle eiendomsbesitreg moontlik deur die vroeere nie-blanke bewoners betwis sou kon word.
1 *• J . F . P . Moolman, Die Boer se siening van en houding teenoor die
HOOFSTUK 2
DIE VESTIGING VAN DIE BLANKE IN DIE WOLMARANSSTADSE DISTRIK
Die vestiging van die blankes in die Wolmaransstadse distrik het in twee fases geskied, naamlik met die koms van die blanke sendelinge en die Voortrekkerboere in onderskeidelik die twintiger- en veertigerjare van die negentiende eeu. Die eerste fase was hoogs tydelik van aard terwyl die tweede fase in 'n permanente vestiging in die distrik sou oorgaan. Tussen die twee fases sou daar dan meer as n dekade verloop waartydens die genoemde distrik weer totaal van blankes ontvolk was as gevolg van die vertrek van sendelinge uit die gebied teen 1826.
Die eerste sendelinge om hulle in die huidige Transvaal en Wolmaransstadse omgewing te vestig, was Samuel Broadbent en Thomas
Hodgson (kyk foto op volgende bladsy) van die Wesleyaanse Sendinggenootskap. In die jaar 1823 het hulle hul met hulle gesinne onder die Rolong van kaptein Sifonello naby die huidige Makwassie gevestig.1 Hulle bet spesifiek die Rolong uitgesoek, omdat hulle onder
'n stam wou werk wat nog nie deur ander sendelinge bearbei is n i e .J
Hulle aankoms in Wes-Transvaal was egter op 'n baie ongelee en gevaarlike tydstip aangesien die Dfiqane of verdelgingsoorloe toe juis in hierdie rigting begin versprei het. Toe hulle op 13 Januarie 1823 met 'n deel van die Rolongstam kennis gemaak het, was die juis op vlug voor die Mantatisi-hordes.
Op 9 Februarie 1823 het hulle Sifonello opgespoor en 'n t y d lank by horn en sy stam by hulle tydelike vesting gebly. Die sendelinge het toe
J . du Plessis, Christians Missions in South A f r i c a , p.176.
Sendelinge S. Broadbent en T.L. Hodgson (Arpief vir Wes-Transvaalse Gestderienis)
vooruit getrek na Matlwase (Makwassie) waar Sifonello beplan het om sy woonkwartiere in te r i g .5 Aan die gebied is voorkeur gegee omdat daar
'n fontein en waterlope in die nabyheid was en omdat daar volop weiveld vir vee w a s . ' Die terrein is in die Witpoort-omgewing op die noordelike helfte van die plaas Leeuwdoorns in die huidige Wolmaransstadse d i s t r i k .5 Op 8 April 1823 het die sendelinge hier aangekom en dadelik
begin om 'n huis te b o u .s Volgens Broadbent se beskrywing was dit n
regte hartbeeshuis, gemaak van pale, balke, klei, latte en met n g r a s d a k . '
Op 1 Julie 1823 het tnev. Broadbent geboorte gegee aan 'n seun, Lewis (kyk foto op volgende bladsy), die eerste blanke kind om in die Transvaal gebore te word. Op 9 Julie 1823 het die Hodgsons na Griekwastad vertrek om voorrade te gaan haal. Tydens hulle afwesigheid het die Mantatese-hordes digby Makwassie verbygetrek. Sifonello en sy stam het tydelik gevlug, maar die Broadbents het in hulle huis agtergebly omdat mev. Broadbent te swak was om te v l u g . V i r drie dae lank het die Mantatese by die stat verbygetrek sonder om dit aan te v a l .8 Die feit
dat die Broadbents nie voor die Mantatese gevlug het nie, het dadelik
R . L . Cope ( e d . ) , The j o u r n a l s of Rev. T.L. Hodgson, p p . 4 - 6 .
W.A. Venter, Die geskiedenis en invloed van die Wesleyaanse sending in die Transvaal gedurende die I9e eeu, p.23.
J . J . O b e r h o l s t e r , Die l i i s t o r i e s e monumente van Sin'd-Afrika, p . 3 1 2 .
R.L. Cope ( e d . ) , The j o u r n a l s of Rev. T.L. Hodgson, p p . 4 - 6 .
J . J . O b e r h o l s t e r , Die h i s t o r i e s e monumente van Suid-Afrika, p . 3 1 2 .
W.G.A. Mears, Wesleyan Barolong Mission in Trans Orangia 1821-1884, p . 9 .
Lewis Rroncibenl
die b y g e l o o f van d i e Rolongs gaande geniaak sodat vele v a n l i u l l e v i r lank daarna d i t nie gewaag het om naby die s e n d i n g s t a s i e te kom n i e . '
n T y d p e r k van b e t r e k l i k e r u s en v r e d e het l i i e r n a v i r die Rolongs aangebreek w a a r t y d e n s die sendelinge h u l l e taak met y w e r kon aanpak. I n b o o r l i n g e van v e r a f g e l e e gebiede het kom h a n d e l d r y f . Sommige het y s t e r g e b r i n g w a a r u i t p i k k e , b y l e , spiese en messe gemaak is. Van die stamme wat d e u r die Matebele g e p l u n d e r i s , het by die Rolongs kom s k u i l i n g soek en is toegelaat oin h u l l e daar te v e s t i g .1 0 Sommige v a n die ouers was so arm dat h u l l e h u l k i n d e r s v e r k o o p of v e r l a a t h e t . Om die rede het die s e n d e l i n g e n t i p e van weeshuis v i r die k i n d e r s b y hulle stasie i n g e r i g . Die Rolongs is aangemoedig om lande te b e w e r k en k o r i n g te v e r b o u .1 1 Ook a n d e r gewasse soos mielies, boontjies en pampoene is d e u r h u l l e g e k w e e k . Deur p r o e f n e m i n g s het die s e n d e l i n g e die g e s k i k s t e tye v i r die a a n p l a n t van gewasse p r o b e e r v a s s t e l . Hulle was dus die eerste om te bewys dat mielies, tans die stapelgewas v a n W e s - T r a n s v a a l , daar s o n d e r b e s p r o e i i n g gekweek kan w o r d . '2 Die sendelinge het die Rolongs ook geleer om w a t e r te bekom d e u r p u t t e te g r a w e .1 3
Die g r o o t s t e s t r u i k e l b l o k v i r die s e n d e l i n g e in die v e r k o n d i g i n g van die evangelie te Makwassie was die t a a l p r o b l e e m . " I t must n o t . . . b e e x p e c t e d
' G . W . S t o w , The n a t i v e r a c e s of S o u t h A f r i c a , p . 5 1 0 .
1 0 G . M . K . S c h u l e r , Die BaRolong van T h a b a ' N c h u , O . V . S . 'n S t u d i e van k u l t u u r v e r a n d e r i n g , p p . 3 2 - 3 3 .
1 ' W . G . A . M e a r s , Wesleyan B a r o l o n g M i s s i o n in T r a n s O r a n g i a 1 6 2 1 - 1 8 8 4 , p . 9 .
1 ' W . A . V e n t e r , Die g e s k i e d e n i s en i n v l o e d van die Wesleyaanse s e n d i n g in die T r a n s v a a l g e d u r e n d e die 19e e e u , p . 2 7 .
l ) W . G . A . M e a r s , Wesleyan B a r o l o n g M i s s i o n i n T r a n s O r a n g i a 182 1-1884, p . 9 .
f o r some t i m e " , s k r y f h u l l e , " t h a t t h e Gospel can be made known to t h e m , f o r a l t h o u g h B r o t h e r B r o a d b e n t can c o n v e r s e upon common s u b j e c t s , we have not one i n t e r p r e t e r who can be employed in e x p l a i n i n g the Gospel to t h e m . "1 1' Hulle tolk was 'n s w a r t seun van v e e r t i e n j a a r , maar h y was nie genee om hulle in hul s e n d i n g w e r k b y te staan n i e .1 5 Die s e n d e l i n g e het hulle dus dadelik d a a r o p toegele om die Tswanataal aan te l e e r . Na
n t y d het mev. B r o a d b e n t die Onse V a d e r in Tswana v e r t a a l .1 6 Die sendelinge het n elementere skoolboekie in Tswana opgestel wat die a l f a b e t , die Onse V a d e r , die T i e n Gebooie en die Apostoliese Geloofsbelydenis bevat h e t . Die boekie het Hodgson toe l a t e r in Kaapstad t y d e n s n besoek van horn aldaar laat d r u k .1 7 Met b e h u l p van n e e n v o u d i g e d r u k a p p a r a a t wat A r c h b e l l in 1825 u i t die Kaap s a a m g e b r i n g h e t , kon hy die alfabet en w o o r d e van twee en d r i e l e t t e r s d r u k . Hy kon nou b e g i n om die Rolong te leer lees en s k r y w e . A a n v a n k l i k het die swartes die sendelinge van t o w e r y v e r d i n k wanneer hulle h u l sien s k r y f h e t . Dog m e t t e r t y d het h u l l e die w a a r d e van die g e s k r e w e w o o r d besef. So b y v o o r b e e l d het Sifonello die sendelinge versoek om h u l l e ook die k u n s aan te leer v e r a l om te v o o r k o m dat die b o o d s k a p p e r s b o o d s k a p p e v e r k e e r d aan die a n d e r hoofmanne sou o o r d r a .1 1
W . A . V e n t e r , Die g e s k i e d e n i s en i n v l o e d van die Wesleyaanse s e n d i n g in die T r a n s v a a l g e d u r e n d e die 19e e e u , p . 2 6 .
W . A . V e n t e r , Die g e s k i e d e n i s en i n v l o e d van die Wesleyaanse s e n d i n g in die T r a n s v a a l g e d u r e n d e die 19e e e u , p . 2 6 .
W . J . de Kock ( r e d . ) , S u i d - A f r i k a a n s e B i o g r a f i e s e Woordcboe.k d e e l 1, p . 1 2 7 .
H. G u e s t , V o o r t r e k k e r d o r p , p. 15.
W . A . V e n t e r , Die g e s k i e d e n i s en i n v l o e d van die Wesleyaanse s e n d i n g in die T r a n s v a a l g e d u r e n d e die 19e e e u , p p . 2*11-242.
Deur middel van Hodgson se dagboek k r y ons n k y k i e in die stamlewe van die R o l o n g s . Ons sien b y v o o r b e e l d dat n niisdaad soos d i e f s t a l met die dood s t r a f b a a r was d e u r die s k u l d i g e dood te steek of te v e r d r i n k .1 5 In sy d a g b o e k maak Hodgson m e l d i n g van die talle s t e r f t e s in die stamgeledere as g e v o l g v a n h o n g e r . Dit is e g t e r met totale gevoelloosheid d e u r die a n d e r stamlede b e j e e n . Daar was s k y n b a a r geen simpatie met n o o d l y d e n d e s n i e . D i t s p r e e k b y v o o r b e e l d u i t n i n s k r y w i n g van 8 Desember 1824 in sy d a g b o e k : "From the natives we w e r e g i v e n to u n d e r s t a n d t h a t the woman had d i e d of h u n g e r b u t as usual her a w f u l death (at a time w h e n t h e people a b o u n d in m i l k ) and t h e f a c t of her b o d y b e i n g d i s s e c t e d b y t h e i r own dogs and the c r o w s , e x c i t e d no c o n c e r n of sensation of h o r r o r or p a i n . "2 0 Hy b e r i g ook dat ouers en k i n d e r s s k y n b a a r min v i r mekaar omgegee h e t . '1 Volgens B r o a d b e n t was k i n d e r r u i l h a n d e l n algemene g e b r u i k o n d e r die R o l o n g s .2 2 V r o u e is d i k w e l s v i r a n d e r v r o u e v e r r u i l , v i r vee v e r k o o p of as g e s k e n k e w e g g e g e e .2 3
Op 3 F e b r u a r i e 1824 het s e n d e l i n g E. E d w a r d s van die Wesleyaanse S e n d i n g g e n o o t s k a p v a n u i t Kaapstad b y Makwassie aangekom. Hy was v i r s e n d i n g w e r k o n d e r C h u d h e e p en sy Korannas b e s t e m , maar hy het eers b e r i g g e b r i n g dat Hodgson na die Kaap moes t e r u g k e e r . A r c h b e l l sou horn o p v o l g , en h y , Edwards moes in Makwassie b l y t o t d a t A r c h b e l l daar sou a r r i v e e r . K o r t na Hodgson se v e r t r e k op 9 F e b r u a r i e 1824 en voor
1 9 R . L . Cope ( e d . ) . The j o u r n a l s o f Rev. T . I , . Hodgson, p p . 2 0 1 - 2 0 2 .
2 0 R . L . Cope ( e d . ) , The j o u r n a l s o f Rev. T . L . Hodgson, p . 2 0 8 .
2 1 R . L . Cope ( e d . ) , The j o u r n a l s o f Rev. T . L . Hodgson, p . 2 0 9 .
2 2 J . J . S n y m a n , Die Naturellestamme in Marico vanaf die 18e eeu tot die v e r d r y w i n g van die Matebclestam in November 1837, p. 18,
2 1 W . A . V e n t e r , Die g e s k i e d e n i s en i n v l o e d van die Weslevaanse s e n d i n g in die T r a n s v a a l g e d u r e n d e die 19e e e u , p.346
A r c h b e l l se aankoms, het E d w a r d s Makwassie v e r l a a t en hom by Moos o n d e r die Korannas gaan v e s t i g . Weens sy v e r s l e e g t e n d e g e s o n d h e i d s t o e s t a n d kon B r o a d b e n t nie alleen die w e r k oop die s e n d i n g s t a s i e b e h a r t i g nie en het h y b e s l u i t om na die O o s t e l i k e P r o v i n s i e Le gaan en om daar aan te s t e r k .2 1 1
n Paar dae na sy v e r t r e k u i t Makwassie in Mei 1824 is die Rolongs d e u r die B a t a u n g s a a n g e v a l . Die Rolongs is v e r s l a a n , die s t a t te Makwassie is v e r n i e t i g en die s t a s i e , wat nou onbeman w a s , is v e r w o e s . Die Bataungs het n s a k k i e b u s k r u i t in B r o a d b e n t se huis g e k r y en d i t p r o -beer k o o k , maar met n o o d l o t t i g e g e v o l g e v i r die o m s t a n d e r s . H u u l l e het ook n pistool van B r o a d b e n t in die v u u r p r o b e e r v e r h i t . In die proses is die een wat daaroor toesig gehou h e t , in die o n t p l o f f i n g wat daarop g e v o l g h e t , g e d o o d . 's Sifonello en sy stam het nou s u i d - w e s w a a r t s tot b y Moos u i t g e w y k .7 6 Die stasie b y Makwassie was g e v o l g l i k nou heel v e r l a t e .
Teen die b e g i n van 1825 het Hodgson u i t die Kaap t e r u g g e k e e r en A r c h b e l l met hom s a a m g e b r i n g . H u l l e het Sifonello b y Moos a a n g e t r e f en hom o o r r e e d om na Makwassie t e r u g te k e e r . Op 6 A u g u s t u s 1825 het hulle in Makwassie aangekom en d a d e l i k weer b e g i n h u i s b o u en t u i n e aanle. Hulle v e r b l y f sou e g t e r m i n d e r as twee maande d u u r , want Sifonello het op 18 September 1825 n aanval teen die B a t a u n g s geloods, maar is v e r s l a a n . Uit vrees v i r v e r g e l d i n g d e u r die B a t a u n g s het hy die g e b i e d n paar dae l a t e r v i r goed v e r l a a t en hom l a t e r b y P l a t b e r g , in die h u i d i g e V r y s t a a t , gaan v e s t i g . Die s e n d e l i n g e het geen keuse gehad as om saam met hulle te v e r l i u i s n i e . V i r t i e n maande lank het Sifonello en sy stam aan die n o o r d e r o e w e r van die V a a l r i v i e r r o n d q e t r e k .
2 ** W . G . A . M e a r s , WesJeyan Barolong M i s s i o n in Trans 3rangia 1821-1884, p p . 9 - 1 0 .
1 5 C. N o r t h c o t t , Robert M o f f a t , pioneer i n A f r i c a , p. 93.
! t G.W. Stow, The. n a t i v e races o f South A f r i c a , p . 5 1 3 .
Hy was nog steeds b e g e r i g om na Makwassie t e r u g te k e e r , maar vrees v i r die B a t a u n g s liet hom d a a r v a n w e e r h o u . n G e l e e n t h e i d dat v r e d e moontlik t u s s e n Sifonello en Molilsane v a n die B a t a u n g s gemaak kon w o r d , het horn nou v o o r g e d o e n . H y l i o p , die K o r a n n a h o o f wat met Molitsane v r e d e gemaak h e t , het laasgenoemde se w o o n k w a r t i e r e in die omgewing van Makwassie besoek. Hodgson het horn daarheen v e r g e s e l . Molitsane het Hodgson v r i e n d e l i k o n t v a n g en horn v e r s c k e r dat h y v i r hom en A r c h b e l l nie b y Makwassie sou molesteer nie en v e r k l a a r d a t h y b e g e r i g was om met Sifonello v r e d e te maak. Sifonello het hom e g t e r nie v e r t r o u nie en wou nie sy w o o r d aanvaar n i e . In J u l i e 1826 het Hodgson en A r c h b e l l hulle b y P l a t b e r g n a b y die h u i d i g e W a r r e n t o n gaan v e s t i g . Hiermee is die s e n d i n g a k s i e b y Makwassie finaal b e e i n d i g .2 7 Dit het misluk h o o f s a a k l i k as g e v o l g van die onmag van die Rolongs om h u l s e l f teen die o m r i n g e n d e s w a r t stamme te b e s k e r m .
Hoewel h u l l e v e r b l y f in die Wolmaransstadse d i s t r i k maar van k o r t e d u u r w a s , h e t die Wesleyaanse s e n d e t l n g e se a k t i w i t e i t e g r o o t b e t e k e n i s v i r die o m g e w i n g w a a r i n h u l l e werksaam w a s , i n g e h o u . H u l l e i n v l o e d hot h u l l e oor n b r e e t e r r e i n laat g e l d . Nie net was h u l l e w a r e p i o n i c r s op die g e b i e d van die s e n d i n g en die o n d e r w y s in T r a n s v a a l n i e , maar hulle het ook op a n d e r t e r r e i n e soos die van die l a n d b o u , die m a a t s k a p l i k e en m i l i t e r e lewe 'n beskawende i n v l o e d op die swartes g e h a d . Ook het hulle g e o g r a f i e s e g e b i e d e , wat tot op die stadium aan die b l a n k e o n b e k e i t d w a s , b e k e n d gestel en so t o t die u i t b r e i d i n g van die k e n n i s van d i e l a n d s t r e k e n o o r d van die V a a l r i v i e r b y g e d r a .2* Ook is die d a g b o e k e wat hulle b y g e h o u het v i r ons n u i t e r s w a a r d e v o l l e b r o n van k e n n i s van die wel en wee van die s w a r t stamme in W e s - T r a n s v a a l g e d u r e n d e die t w i n t i g e r j a r e van die n e g e n t i e n d e eeu.
2 7 R . L . Cope ( e d . ) , The j o u r n a l s of Rev. T . I , . Hodgson, p p . 1 1 - 1 2 .
2 1 W . A . V e n t e r , Die g e s k i e d e n i s en i n v l o e d van die Wesleyaanse s e n d i n g in die T r a n s v a a l g e d u r e n d e die 19e e e u , p p . 3'13-3'M.
Die s e n d i n g p o s b y Makwassie het met v e r l o o p van t y d nie slegs totaal * _, v e r v a l n i e , maar sy standplaas het in v e r g e t e l d h e i d g e r a a k . In 1938 het Thomas Leask van K l e r k s d o r p d a a r i n geslaag om die standplaas van die s e n d i n g p o s weer op te s p o o r . Hy is gelei d e u r die i n l i g t i n g v e r k r y van n ou Boesman, wat in 1910 die plek waar die b o u v a l toe nog te sien was, met v i e r k l i p p e gemerk h e t .2 5 Hoewel die r u i n e die e n i g s t e k o n k r e t e o o r b l y w e n d e g e t u i e n i s van die s e n d i n g a k s i e van d e s t y d s i s , het l i u l l e diep genoeg p i o n i e r s p o r e g e t r a p om v o o r t te leef in die annale van die W e s - T r a n s v a a l s e g e s k i e d e n i s .
Na die v e r t r e k van die sendelinge u i t W e s - T r a n s v a a l sou meer as n dekade v e r l o o p v o o r d a t die v o l g e n d e g r o e p blankes hulle o p w a g t i n g h i e r sou maak. Die g r o e p het u i t V o o r t r e k k e r b o e r e bestaan wat h u l l e teen die einde van die d e r t i g e r j a r e van die n e g e n t i e n d e eeu in die omgewing van die h u i d i g e Potchefstrooni kom v e s t i g h e t . Van h i e r af het hulle toe weer v e r d e r b i n n e l a n d toe v e r s k u i f . Sommige het s u i d w e s w a a r t s g e t r e k en in die v e e r t i g e r j a r e plase in die h u i d i g e Wolmaransstadse d i s t r i k b e g i n b e s e t . J ° Die h u i d i g e Wolmaransstadse d i s t r i k was vanaf sy v e s t i g i n g s j a r e as die Makwassiewyk b e k e n d en was deel van die Potchef stroomse l a n d d r o s d i s t r i k . ' ' Waar daar na die d i s t r i k Wolmaransstad v e r w y s w o r d , v e r s k y n daar dus in d o k u m e n t e die benaming Makwassie met sy baie wisselvorme in sy s p e l l i n g . Die benaming sou tot in 1896, toe Wolmaransstad as a f s o n d e r l i k e d i s t r i k v e r k l a a r i s , in swang b l y .1 2
2 5 J . J . O b e r h o l s t e r , Die h j s t o r i e s e monumente van Su i d - A f r i k a , p p . 3 1 2 - 3 1 3 .
1 0 P . H . S . van Z y l , Die g e s k i e d e n i s van Wolmaransstad, p . 2 6 .
! 1 D . J . P . H a a s b r o e k , Die g e s k i e d e n i s van P o t c h e t s t r o o m 1838-1881, p . 2 1 .
1 2 P . H . S . van Z y l , Die g e s k i e d e n i s van Wolmaransstad, p . 4 0 .
B.y n b e s p r e k i n g van die v e s t i g i n g s - en p i o n i e r s g e s k i e d e n i s van n d i s t r i k moet daar n o o d w e n d i g eers min of meer n p e r i o d e a f g e b a k e n w o r d w a a r b i n n e die b e t r o k k e g e s k i e d e n i s lioni v o l t r e k l i e l . In die g e v a l van die b l a n k e boer wat horn in die Wolmaransstadse d i s t r i k g e v e s t i g h e t , kan o n g e v e e r die e p r s t e d r i e dekades na afloop van die Groot T r e k as sy v e s t i g i n g s - en p i o n i e r s j a r e b e s k o u w o r d . Die p e r i o d e rnag d a l k as o n r e a l i s t i e s lank v o o r k o m , maar daar moet besef w o r d dat die t r e k g e e s by die T r e k b o e r na die j a r e v a n r o n d t r e k t y d e n s die Groot T r e k nog so s t e r k aanwesig w a s , d a t hy 'n r u s t e l o s e wese was wat horn maar moeilik permanent aan n s t u k g r o n d laat b i n d h e t . As die t r e k g e e s liom gepak h e t , het by v i r die g e r i n g s t e rede of selfs sonder enige g r o n d i g e rede hoegenaamd weer sy g r o n d v e r l a a t en e l d e r s v i r horn n plaas u i t g e s o e k . S p r e k e n d h i e r v a n was die g e v a l waar die b r o e r s B e ^ u i d e n h o u t P o t g i e t e r s r u s t in 1861 besoek het en w a a r t y d e n s een van die b r o e r s v e r t e l het dat Ity " d o o r b y k a n s v y f t i g h u i s g e z i n n e n van de Makwassie v e r z o g t was om naar e r v e n en g e l e g e n d h e d e n v o o r plaatsen u i t t e z i e n die alien naar b i e r w i l l e n " . ' ' Die een b r o e r het toe aan h u l l e g e s k r y f en aanbeveel dat h u l l e daarheen moes kom. V i r die aansienlike b e v o l k i n g s v e r h u i s i n g wat toe wel p l a a s g e v i n d h e t , is ook geen rede aangegee n i e . '1'
As g e v o l g v a n h i e r d i e t i p e v e r h u i s i n g s en i n d i v i d u e l e r o n d t r e k k e r y is b e v o l k i n s g v a k u u m s g e s k e p wat die voile b e s e t t i n g van plase in die Wolmaransstadse d i s t r i k tot teen die s e w e n t i g e r j a r e van die n e g e n t i e n d e
eeu v e r t r a a g h e t . So b y v o o r b e e l d verneem ons teen 1867 nog v a n 'n k o r r e s p o n d e n t van " M a q u a s s i " wat in n b r i e f aan die T r a n s v a a l Argus b e i i g het van die baie mense wat die v o o r a f g a a n d e maand (Desember 1866] in die d i s t r i k i n g e t r e k h e t .1 5 As die datums van i n s p e k s i e van plase
1 1 r . J . P o t g i e t e r , Die v e s t i g i n g v a n die Blanke in T r a n s v a a l 1837-1886, p . 2 6 2 .
' * F . J . P o t g i e t e r , Die v e s t i g i n g van die B l a n k e in T r a n s v a a l 1037-1886, p . 2 6 2 .
as maatstaf geneem w o r d , kan tot die slolsom gekom w o r d dat die v e s t i g i n g s p r o s e s in die Wolmaransstadse d i s t r i k teen o n g e v e e r 1870 a f g e r o n d w a s . Die a f l e i d i n g w o r d g e g r o n d op die s t a t i s t i e k dat daar tussen die j a r e 1850 en 1870 159 plase in die d i s t r i k ge'i'nspekteer is teenoor die slegs een plaas t u s s e n 1870 en 1880. ' fi
n B e l a n g r i k e s t a b i l i s e r e n d e f a k t o r in die v e r b a n d was gewis die i n v l o e d wat die K i m b e r l e y s e d i a m a n t v e l d e op die b o e r d e r y in o n d e r a n d e r e ook die W e s - T r a n s v a a l gehad h e t . Die b e v o l k i n g s a m e t r e k k i n g op die d i a m a n t v e l d e het n goeie mark v i r b o e r d e r y p r o d u k t e g e s k e p . V i r die e e r s t e maal het d i e boer nou d i e ekonomiese potensiaal van i n t e n s i e w e b o e r d e r y in v e r g e l y k i n g met die van die t i p e o n d e r h o u d s b o e r d e r y wat hy b e d r y f h e t , i n g e s i e n . Die w a a r d e van g r o n d is ook nou eers ten voile besef en n g r o o t a a n v r a a g d a a r n a het o n t s t a a n .3 7 Die boer het ook besef dat i n t e n s i e w e b o e r d e r y van horn sou v e r e i s om een s p e s i f i e k e plaas op te bou en d a a r o p g e v e s t i g te r a a k . Waar h i e r d i e besef d a n ook eers b y n boer d e u r g e d r i n g h e t , sou die t r e k g e e s g r o o t l i k s d a a r d e u r geblus wees.
Samevattend kan dus gese w o r d dat die v e s t i g i n g s g e s k i e d e n i s van die Wolmaransstadse d i s t r i k horn g e r e d e l i k tot a f b a k e n i n g l e e n . Om e g t e r aan h i e r d i e v e s t i g i n g s p e r i o d e v o l d o e n d e h i s t o r i e s e i n h o u d te gee sodat d a a r u i t n s i n v o l l e geheelbeeld van die g e s k i e d e n i s van die p e r i o d e v e r k r y kan w o r d , is nie in dieselfde mate m o o n t i i k n i e . Die rede h i e r v o o r le o p g e s l u i t in die f e i t dat die doen en late van die Boere t y d e n s h u l l e p i o n i e r s j a r e in die Wolmaransstadse d i s t r i k in 'n r e d e l i k e mate v i r die n a v o r s e r 'n geslote boek is en wel as g e v o l g van die g e b r e k k i g e d o k u m e n t a s i e van g e b e u r e in die g e b i e d vanaf die aankoms van die T r e k k e r s a l h i e r tot in die jaar 1876. Van die j a a r af k r y ons aan die hand van die dagboek van Thomas Spence Leask v i r die eerste maal w e r k l i k n o o r s i g t e l i k e beeld
1 6 A . R . F l e i s c h a c k - v e r s a m e l i n g , v e r w . 10, leer ( a ) 2 , lys n o . R6817/82.
' ' P. A . Naude. B o e r d e r y in die S u i d - A f r i k a a n s e R e p u b l i e k , 1858-1899, p.139.
van die g e b e u r e en m e n s l i k e a k t i w i t e i t e in en om die h u i d i g e Wolmaransstad.
I n l i g t i n g oor die g e s k i e d e n i s van die Wolmaransstadse d i s t r i k voor 1876 is u i t e r s s k r a a l en is b e p e r k tot amptelike s t u k k e soos b y v o o r b e e l d die V o l k s r a a d s n o l u l e s en die Locale Wetter en tot enkele k o e r a n t b e i i g t e . Selfs die S t a a t s a r g i e f in P r e t o r i a het b y v o o r b e e l d geen d o k u m e n t e oor Wolmaransstad r a k e n d e die p e r i o d e v o o r 1890 n i e . V e r s k e i e f a k t o r e het tot die t o e d r a g van sake b y g e d r a . Die b e l a n g r i k s t e was seker dat d i t a a n v a n k l i k y l b e w o o n d en so afgelee van die h o o f d o r p P o t c h e f s t r o o m w a s , dat die doen en late v a n die d i s t r i k se boere b y implikasie o n g e r a p p o r t e e r d sou v e r b y g a a n . V a n die boer se k a n t af sou daar ook geen b o e k s t a w i n g v a n g e b e u r e wees n i e , aangesien d i t nie j u i s in sy aard was om so n t i p e s e l f o p g e l e g d e taak u i t te voer n i e . Die m o o n t l i k l i e d e om b r o k k i e s i n l i g t i n g van g e s k i e d k u n d i g e b e l a n g aan die hand van k o r r e s p o n d e n s i e van die boere aan n k o e r a n t te bekom, w o r d die n a v o r s e r g r o o t l i k s o n t n e e m , omdat die boere in die Wolmaransstadse d i s t r i k nie j u i s van die medium g e b r u i k sou kon maak om hul mcnings te lug nie en wel as g e v o l g van h u l a f g e s o n d e r d e l i g g i n g ten o p s i g t e van Potchefstroom waar liulle naaste k o e r a n t uitgegee i s .
Die d i s t r i k het v e r d e r so lank u i t die k a l k l i g g e b l y omdat d o r p s t i g t i n g so lank a g t e r w e e g e b l y h e t . Geskiedenis k r y eers w e r k l i k i n h o u d en sy beslag waar mense in n gemeenskap saamgegroepeer w o r d en daar i n t e r a k s i e tussen hulle g e s k i e d wat dan as g e s k i e d e n i s o p g e l e k e n knn w o r d . In die geval van Wolmaransstad sou die g e l e e n t h e i d tot i n t e r a k s i e en g r o t e r kommunikasie eers w e r k l i k g e s k e p w o r d met die koms van Thomas Spence Leask na M a k w a s s i e s p r u i t in die jaar 1 8 7 6 .1 8 Die w i n k e l wat h y daar o p g e r i g h e t , het die slagaar van die d i s t r i k g e w o r d , die v e r g a d e r p l e k van die b o e r , die smous, die j a g t e r en t r a n s p o r t r y e r . D ' Dit het dus die g r o n d s l a g g e v o r m v i r die o n t w i k k e l i n g tot en die latere
1 9 Wolmaransstad- v e r s a m e l i n g , v e r w . 3, p . 52 .
t o t s t a n d k o m i n g van n d o r p a l d a a r . Ditige het op n g r o t e r skaal en teen n v i n n i g e r tempo b e g i n g e s k i e d en het die nodige stimulasie en r e g v e r d i g i n g v i r die b o e k s t a w i n g van g e b e u r e van die dag v e r s k a f .
Hoewel die b e s k i k b a r e i n l i g t i n g oor Wolmaransstad se w o r d i n g s j a r e b e p e r k is, is d i t nogtans van so n a a r d dat ons aan die h a n d d a a r v a n n idee kan k r y van die v e s t i g i n g s p a t r o o n en - p r o b l e m e van die p e r i o d e . Dit stel ons ook in staat om n h i s t o r i e s e o n t w i k k e l i n g s g a n g te o n d e r s k e i en die p e r i o d e g e s k i e d k u n d i g te o o r b r u g .
n A a n k n o p i n g s p u n t met die p i o n i e r s - en v e s t i g i n g s g e s k i e d e n i s van die Wolmaransstadse d i s t r i k v i n d ons in P . H . S . van Z y l se g e s k i e d s k r y w i n g oor Wolmaransstad waar hy b e r i g dat die T r e k k e r s se waens na 1840 n algeniene gesig in die omgewing van Makwassie g e w o r d h e t .1" " Die s t e l l i n g kan o n g e l u k k i g nie veel g e w i g d r a n i e , aangesien d i t nie d e u r meegaande data g e r u g s t e u n w o r d nie en d i t ook nie d e u r d o k u m e n t e r e bewys gestaaf w o r d n i e . Volgens P o t g i e t e r het die eerste i n t r e k k e r s eers teen 1845 in die d i s t r i k a a n g e k o m . ' *1 Die eerste d o k u m e n t e r e bewys wat d u i op die aanwesigheid van b l a n k e boere in die Wolmaransstadse d i s t r i k d a t e e r uit die jaar 1849 en is in die V o o r t r e . k k e r - A r g j e f s t u k k e te v i n d e . In dokument R165/49 w o r d daar v e r w y s na ene " F r a n s H e n d r i k C a m f e r " van " U i t k y k g e l . aan de Noord z y d e van V a a l r i v i e r t u s s c h e n de Makwaggies ( M a k w a s s i e b e r g e ) en V a a l r i v , op het Hooge v e l d " . ' '2
Veel meer i n s i g g e w e n d e i n l i g t i n g ten o p s i g t e van v e r a l die omvang wat die v e s t i g i n g in die d i s t r i k reeds aangeneem h e t , v i n d ons in die dagboek van d s . A . M u r r a y waar hy b e s k r y f hoedat hy op 30 November 1850,
'' ° P . H . S . van Z y l , Die g e s k i e d e n i s van Wolmaransstad, p. 26
1 , 1 F . J . P o t g i e t e r , Die v e s t i g i n g van die B l a n k e in T r a n s v a a l 1837-1886, ongenommerde b y l a e . ( K y k s k e t s k a a r t op v o l g e n d e b l a d s y . )
u 3 H . S . P r e t o r i u s e . a . ( s a m e s t e l l e r s ) , V o o r t r f k k R r - A r g i ^ f stukke
1829-1849, p.355.
Gebiede deur die blankes betrek voor 1840
Gebiede deur die blankcs betrek von 1840-1845
Gebicde deur die blankes betrek von 1845-1R5tl
Die pyle dui die herkoms en be= stemming aan vnn die vernaamste trekbewegings vanaf 1838 t o t 1850 DIE T R E K K E R K O L O N I E S 1 8 3 8 - 1 S 5 0 S U I D - E N W E S - T R A N S V A A L MA RICO pMOI,OI>0 MAOAUIiSHP.IU; AAPJESRIVIKK f O T C J I F K S T H OOM K i . K K K S D O R I ' H A K W . i S S l j ; SUIKIUIHOSIMNI)
nadat hy t i e n u u r lank te p e r d , v e r s p r e i o o r twee d a e , v a n a f K l e r k s d o r p langs d i e V a a l r i v i e r a f g e r y h e t , n k l e i n gemeente van o n g e v e e r 150 mense besoek het en v i r huMe n k e r k d i e n s gehou h e t .1* ' V o l g e n s P o t g i e t e r se b e r e k e n i n g e kon h i e r d i e b e t r o k k e b e v o l k i n g s k o n s e n t r a s i e nie sover as die h u i d i g e Bloemhof of C h r i s t i a n a gewees h e t n i e , maar moes d i t i n d e r d a a d naby die h u i d i g e Wolmaransstad t u s s e n d i e V a a l r i v i e r en die M a k w a s s i e s p r u i t gele h e t . ' ' ' ' In 1852 het d s . M u r r a y , v e r g e s e l van d s . J . H . N e e t h l i n g , weer h i e r d i e g e b i e d besoek wat h y genoem het "de
k e r k p l a a t s voor de menschen aan O n d e r - V a a l r i v i e r " . "5 V o l g e n s horn was
daar t y d e n s die besoek baie mense b y die k e r k d i e n s .b E
Van 1851 af kry ons aan d i e h a n d van d i e T r a n s v a a l s e A r g i e f s t u k k o meer g e r e d e l i k d o k u m e n t e r e bewys v i r d i e a a n w e s i g h e i d en doen en late van die b l a n k e boere in d i e M a k w a s s i e w y k . So b y v o o r b e e l d het daar in 1851 n v e r k l a r i n g v a n ene Sameel ( s i c ) J . de Beer v a n V a ( a ) l r i v i e r voor die V o l k s r a a d g e d i e n . In die v e r k l a r i n g het h y beswaar gemaak teen die o p t r e d e van M a l l e r e i , n s w a r t k a p t e i n , teenoor horn op sy plaas in die " M a k w a s s e i b e r g " . ' ' Op 20 Mei 1852 het k o m d t . P . C . B e z u i d e n h o u t van " M a k w a z i e b e r g t " p e r b r i e f aan die l a n d d r o s v a n P o t c h e f s t r o o m d i e lot van
u ' J . du Plessis, Hel 1 even van Andrew Murray, p . 1 3 1 .
* * F . J . P o t g i e t e r , Die v e s t i g i n g van d i e Blanke in T r a n s v a a l 1837-1886, p. 58.
145 C. S p o e l s t r a , Het k e r k e l i j k en g o d s d i e n s t i g loven der Boeren na den Grooten Trek, p . 1 2 8 .
a 6 C. S p o e l s t r a , Ifet k e r k e l i j k en g o d s d i e n s t i g Jcven der Boeren na den Grooten Trek, p . 1 2 8 .
1 , 1 D.W. Krynauw en H . S . P r e t o r i u s ( s a m e s t e l l e r s ) , Transv.ialse Argicfstukke 1850-1853, dokument R3A7/51, p.l'»5.
die boere in sy omgewing b e k l a . *1 8 !n die Transvnnlse A r g i p f M . u k k e van 1853 verneem ons v i r die eerste keer van die t e e n w o o r d i g h e i d van v e l d k o r n e t t e in die Makwassiewy k, naamlik v a n Jan van Wyk wat aan die w e s t e k a n t van die ' M a k w a s s e s p r u y t " " ' en van V r e d r e k de Beer en nog d r i e a n d e r wat b y " M a k w a t s s e i b e r g " aangestel i s .5 0
Probleme met swartes tiet D. V e r w e y van " M a k w a s s i e s p r e y t " beweeg om op 20 A p r i l 1853 n b r i e f in die v e r b a n d aan die l a n d d r o s van P o t c h e f s t r o o m te r i g .5' Makwassiewyk het in 1857 weer amptelik in die nuus gekom d e u r n s k r y w e op 6 A p r i l van die jaar van ses b u r g e r s van " M a k w a s i b e r g " aan v e l d k o r n e t De Beer w a a r i n hulle die a a n s t e l l i n g van T . F . D r e y e r as k o m m a n d a n t - g e n e r a a l in die plek van Schoeman b e v r a a g t e k e n .5 7 In die d a a r o p v o l g e n d e s e s t i g e r j a r e was daar n toename in die aantal b r i e w e en v e r s o e k s k r i f te wat aan die l a n d d r o s van Potchefstroom of aan die V o l k s r a a d g e r i g was. Daar w o r d slegs n.i enkele v e r t e e n w o o r d i g e n d e v o o r b e e l d e van sodanige d o k u m e n t e v e r w y s . Op 8 A p r i l 1864 is v e l d k o r n e t J . G . Waldck van "Makwoase" beboet omdat hy
u ' D.W. K r y n a u w en U . S . P r e t o r i u s ( s a m e s t e l l e r s ) , Tratisvnalse A r g i e f s t n k k e 1850-18.53, dokument R402/S2, p.205. H ' D.W. K r y n a u w en M.S. P r e t o r i u s ( s a m e s t e l l e r s ) , Transvaalse A r g i e f s t u k k e 1850-1853, dokument R530/S3, p.340. 5 0 D.W. K r y n a u w en H . S . P r e t o r i u s ( s a m e s t e l l e r s ) , Tronsvaalsc A r g i e f s t u k k e 1850-1853, dokument R529C/53. pp . 338-339 . 5 1 D.W. K r y n a u w en H . S . P r e t o r i u s ( s a m e s t e l l e r s ) , Trnnsvan Ise A r g i e f s t u k k e . J850-1853, dokument R51.8/53. p.329.
J . H . B r e y t e n b a c h ( s a m e s t e l l e r ) , K u i d - A f i ikaanse A r g i ct's tukke deel 3, 185i-1858, d o k u m e n t R1439/57, p.478.
nie n s i t t i n g von die V o l k s r a a d te P r e t o r i a b y g e w o o n het n i e .5' In 1865 net n p e t i s i e , g e d a t e e r 17 Maart 1865 en o n d e r t e k e n d e u r 48 b u r g e r s van Makwassiewyk en w a a r i n geklo is oor die o p m e t i n g van plase en die aanteken van g r o n d r e g t e , voor die V o l k s r a a d g e d i e n .5"
Teen 1866 was daar s k y n b a a r sodanige behoefte aan die s t i g t i n g van n d o r p v i r die d i s t r i k , dat daar op 22 O k t o b e r 1866 n niosie van die " i n w o n e r s van M a k w a s i " , w a a r i n daar v e r l o f g e v r a is v i r die aanle van
n d o r p , v o o r die V o l k s r a a d gedien h e t .5 5 Aan die h a n d van die datutns van i n s p e k s i e van plase k r y ons n v e r d e r e a a n d u i d i n g v a n a f w a t t e r j a r e die e e r s t e b l a n k e boere die d i s t r i k b i n n e g e t r e k en g e o k k u p e e r het en ook teen w a t t e r tempo d i t g e s k i e d h e t . So b y v o o r b e e l d was die plaas I j z e r s p r u i t , die eiendom van G e r t Swanepoel en wat d e s t y d s b i n n e die Makwassiewyk geval h e t , die eerste in die d i s t r i k om gei'nspekteer te w o r d . Die i n s p e k s i e is naamlik op 20 November 1850 d e u r J . F . D r e y e r g e d o e n .5 5 Die v o l g e n d e plase in die d i s t r i k om gei'nspekteer te w o r d , was Z e n d e l i n g s f o n t e i n op 24 Oktober- 1851 en K l i p f o n t e i n en Palmiettantein op 25 O k t o b e r 1851. *7 Daar was nie n v o o r g e s k r e w e p e r i o d e w a a r b i n n e n plaas na o k k u p a s i e ge'inspekteer moes w o r d n i e . Daarom kan o n g e l u k k i g nog nie van die datums van i n s p e k s i e afgelei w o r d wanneer
n plaas g e o k k u p e e r is n i e . T o g lewer die datum wel afdoende bewys
s ! J . H . B r e y t e n b a c h en D . C . J o u b e r t ( s a m e s t e l l e r s ) , S u i d - A f r ikaanse Argip.fstukkp. deel 5, 1864-1866, d o k u m e n t V R . 5 7 3 / 6 4 , p p . 155-156. 5 ' J . H . B r e y t e n b a c h en D . C . J o u b e r t ( s a m e s t e l l e r s ) , S u i d - A f r ikaanse A r g i e f s U j k k e d e e l 5. 1864-1866, d o k u m e n t E . V . R . 1 0 8 , p p .320-321 . 5 5 J . H . B r e y t e n b a c h ( s a m e s t e l l e r ) , S u j d - A f r i k a a n s e A r g i e f s t u k k e deel 6, 1866-1867, p . 5 7 . 5 6 S t a a t s a k t e k a n t o o r , L a n d r e g i s t e r , v e r w . LG 2 4 0 / 6 3 , DB 198, Folio 46, 19.11.1853. 5 7 A . R . F l e i s c h a c k - v e r s a m e l i n g , v e r w . 10, leer ( a ) 2 , R5817/82 23
dat die b e t r o k k e plaas op die b e t r o k k e t y d s t i p wel reeds beset w a s . Die i n s p e k s i e d a t u m s toon ook aan dat daar teen die j a r e I860 en 1870 o n d e r s k e i d e l i k 58 en 159 plase in die Makwassiewyk g e i n s p e k t e e r was.
Tussen 1870 en 1880 is slegs een v e r d e r e plaas g e i n s p e k t e e r wat d a a r o p dui dat s k y n b a a r alle p l a a s g r o n d e in genoemde d i s t r i k teen 1870 reeds g e o k k u p e e r w a s .5'
In die v e s t i g i n g s g e s k i e d e n i s van die Wolmaransstadse d i s t r i k het die groncJbesitstelsel wat d e s t y d s in die ZAR in swang w a s , n i n t e g r a l e rol gespeel v e r a l ten o p s i g t e v a n v e s t i g i n g s - en b o e r d e r y p a t r o n e en v e r d i e n dus om v o o r t s van n a d e r b y beskou te w o r d . n F a k t o r wat die f u n k s i o n e r i n g en i m p l e m e n t e r i n g van d i e g r o n d b e s i t s t e l s e l a a n v a n k l i k in n hoe mate beYnvloed bet en in die v e r b a n d b e s l i s t e v e r m e l d i n g v e r d i e n , was die f e i t dat daar met die koms van die eerste blankes na die Wolmaransstadse d i s t r i k a l l i i e r f e i t l i k n staat van totale o n l v o l k i n g gebee; s h e t . Die e n i g s t e swartes wat in die d i s t r i k w o o n a g t i g w a s , was 'n g r o e p i e Korannas o n d e r Massouw wat hulle b y die l i u i d i g e Z e n d e l i n g s f o n t e i n b e v i n d h e t .s s As g e v o l g van die a f w e s i g h e i d van swartes was d i t dus nie n o d i g om b y die uitsoek en t o e k e n n i n g van plase r e k e n i n g te moes hou met moontlike b o t s e n d e g r o n d a a n s p r a k e van n p l a a s l i k e s w a r t b e v o l k i n g n i e . Die eerste b l a n k e i n t r o k k e r s het dus v o o r w a a r n a b s o l u t e v r y hand gehad om v i r hulle g r o n d na l i u l smaak en keuse te kon u i t s o e k .
By die uitsoek van n s t u k g r o n d waarop die boer sy plaas wou aanle, moes sekere f a k t o r e in g e d a g l e gehou w o r d . Seker die b e l a u g r i k s t e f a k t o r in die v e r b a n d was n v o l d o e n d e w a t e r v o o r r a a d op die g r o n d , h e t s y in die v o r m v a n f o n t e i n e of s p r u i t e . Wolmaransstad val in die s o m e r r e e n v a l g e b i e d en daarom was die a a n w e s i g h e i d van 'n w a t e r v o o r r a a d v i r die w i n t e r n b e l a n g r i k e o o r w e g i n g s p u n t b y die uitsoek van n plaas.
5* A . R . F l e i s c h a c k - v e r s a m e l i n g , v e r w . 10, leer ( a ) 2 , R5817/82.
5 5 J . P . F . Moolman, Die Boer se s i e n i n g van en b o n d i n g teenoor die Bantoe in T r a n s v a a l tot 1860, pp.5^-f>G.
S t a n d h o u d e n d e strome was s k a a r s . In die somer Met die s p r u i t e wel s t e r k g e v l o e i , maar het gou weer a f g e l o o p . Die V a a l r i v i e r se w a t e r kon nie v i r b e s p r o e i i n g s d o e l e i n d e s g e b r u i k w o r d n i e , maar het wel v e e s u i p w a t e r v o o r s i e n .5 0 Die vleie en s p r u i t e het e g t e r op baie p l e k k e s t a n d h o u d e n d e w a t e r k u i l e g e h a d . Ook was o n d e r g r o n d s e w a t e r in vleie en s p r u i t e volop en kon cnaklik v e r k r y w o r d d e u r p u t t e te g r a w e . Die w a a r d e wat die T r e k b o e r aan w a t e r b r o n n e geheg het en sy noue v e r b o n d e n h e i d daarmee en a f h a n k l i k h e i d d a a r v a n , w o r d d u i d e l i k weerspieel d e u r die plaasname wat in d i e Makwassiewyk toegeken i s , soos b y v o o r b e e l d D o o r n f o n t e i n , D r i e f o n t e i n , K l i p f o n t e i n , J a k k a l s f o n l e i n , L e e u f o n t e i n , L e e u p a n , K a r e e p a n , V l a k p a n , B o s k u i l , K a r e e b o s k u i l , R i e t g a t , S y f e r g a t ensomeer. W a t e r b r o n n e en die r e g t e d a a r o p het selfs t w i s t e v e r o o r s a a k , soos in die geval van die plaas S t r y d f o n t e i n wie se naam sy o o r s p r o n g te d a n k e het aan 'n twis t u s s e n twee boere oor die b e t r o k k e f o n t e i n .6 1
Die b e s k i k b a a r h e i d van genoegsame hoeveelheid b r a n d h o u t6 3 en g e s k i k t e en v o l d o e n d e hoeveelheid w e i v e i d was v e r d e r e bepalende f a k t o r e b y die uitsoek van 'n plaas. Weiveid was daar wel in o o r v l o e d . Oor die algemeen was d i t soet en met n goeie d r a k r a g . H i e r v a n g e t u i g die aanwesigheid van g r o o t t r o p p e w i l d wat d i e e e r s t e i n t r e k k e r s alhier a a n g e t r e f h e t .6 3 V r u g b a r e g r o n d was seer s e k e r l i k ook n bepalende f a k t o r , maar was o n d e r g e s k i k aan die a n d e r f a k t o r e omdat die T r e k b o e r b y u i t s t e k tog veeboer w a s . Die swartes het spoedig 'n b r o n van a r b e i d v i r die b l a n k e boer g e w o r d en daarom beskou P o t g i e t e r selfs d e s t y d s die aanwesigheid
c° P.A. N a u d e , B o e r d e r y in die S u i d - A f r i k a a n s e Republiek 181)8-1899, p p . 3 - 4 .
8 1 P . U . S . v a n Z y l , Die g e s k j e d e n i s van W o l m a r n n s s t a d , p p . 2 6 - 2 7 .
1 2 F . J . P o t g i e t e r , Die v e s t i g i n g van die B l a n k e in T r a n s v a a l 1837-1886, p.220.
t J P. A . N a u d e , B o e r d e r y in die Suid - A f r i k a a n s e R e p u b l i e k 1858-1899, p p . 3 - 4 .
van swartes as n a a n b e v e l i n g v i r n b e t r o k k e g e b i e d .s l' Dit kon e g t e r a a n v a n k l i k slegs as f a k t o r in die Wolmaransstadse d i s t r i k se g r e n s g e b i e d e g c l d e n d gewees h e t , aangesien d'e s e n t r a l e dele van die d i s t r i k nog van swartes o n t v o l k was
V r a e wat v e r v o l g e n s o p d u i k en die aandag v e r g , is o n d e r a n d e r e vvie almal op g r o n d g e r e g t i g w a s , op lioeveel elke b u r g e r g e r e g t i g was en op w a t t e r wyse en basis ptase uitgesoek en b e s i t r e g d a a r v a n g e k r y i s . Om oor die v r a e u i t s l u i t s e l te v e r k r y moel ons die g r o n d b e s i t s t e l s e l wat vanaf die v r o e g s t e j a r e in die ZAR in swang w a s , van nader t o e l i g . Die klem sal dan v e r a l val op die a f b a k e n i n g , t o e k e n n i n g en o p m e t i n g van plase en die t o e k e n n i n g van g r o n d r e g t e . Die v o o r u i t s i g om goeie en genoegsame hoeveelheid g r o n d te b e k o m , was een van die g r o o t d r y f v e r e van die G r o o t T r e k . Dit is dus b e g r y p l i k dat die T r e k k e r s wat hulie na vele o n t b e r i n g e ten noorde van die V a a l r i v i e r g e v e s t i g h e t , op genoegsame g r o n d aanspraak sou maak. Daar was t e r s e l f d e r t y d ook geen s p r a k e dat die T r e k k e r die g r o n d wat. h y v i r sy b o e r d e r y v e r k r y h e t , van die staat sou koop n i e . Die b e g i n s e l dat elke T r e k k e r v a n s e l f s p r e k e n d r e g gehad het op d i e b e s i t v a n g r o n d , het allerwee g e g e l d . Die s i e n i n g van die T r e k k e r s is v e r d e r v e r s t e r k d e u r hulle o o r t u i g i n g dat die Boer n geroepene was om die C h r i s t e l i k e b e s k a w i n g n i t te d r a en d a t die g r o n d in T r a n s v a a l ook tot sy b e s k i k k i n g was in die u i t v o e r i n g van sy r o e p i n g . Met h i e r d i e g e d a g t e het die T r e k k e r sy nuwe v a d e r l a n d b e s e t .6 5
Die b e s l i s s i n g oor g r o n d r e g t e het b y die V o l k s v e r g a d e r i n g of V o l k s r a a d b e r u s . H i e r d i e liggaam het van die s t a n d p u n t u i t g e g a a n dat alle b u r g e r s wat aan die Groot T r e k deelgeneem h e t , g e r e g t i g was om kosteloos g r o n d
s" F . J . P o t g i e t e r , Die v e s t i g i n g van die B l a n k c in T r a n s v a a l 1837-1886, p. 303
5 5 P . A . Maude, B o e r d e r y in die S u i d - A f r i k a a n s e R c p u b l i e k 1858-1899, pp . 61 -63
of plase in b e s i t te n e e m .S 6 Hoewel min oan ons b e k e n d is oor die uitgee van plase in die w o r d i n g s j a r e , kan met s e k e r h e i d aangeneem w o r d dat eike T r e k k e r ten minste een plaas in b e s i t mog n e e m .5 7 Spoelstra stel d i t dat eike b u r g e r , d i t vvil se eike manspersoon bo die ouderdom van sestien j a a r , twee plase v i r horn kon u i t s o e k , naamlik een v i r s a a i g r o n d en een v i r w e i v e l d .6 8 Sommige boere het selfs clrie plase bekom soos in die geval van G e r t P e t r u s Jacobs wat die plase U i t k y k , Rooipoort en R i e t k u i l , elk o n g e v e e r 6000 m o r g g r o o t , in b e s i t geneem h e t .6' In 1853 het die V o l k s r a a d e g t e r b e s l u i t dat niemand wat na 1842 oor die V a a l r i v i e r g e t r e k h e t , op meer as een plaas r e g sou he n i e .7 0 Die 1 8 5 8 - g r o n d w e t het v e r d e r bepaal d a t g r o n d wat teen die jaar nog nie u i t g e g e e was n i e , die eiendom van die staat g e w o r d h e t . Met toestemming van die staat kon b u r g e r s hulie wel d a a r v e s t i g . " In 1858 het die V o l k s r a a d ook b e s l u i t dat b u r g e r s ook een of meer " l e n i n g s p l a s e " kon b e s i t . H i e r d i e i n s t e l l i n g moes as b r o n van inkomste v i r die staat d i e n .7 3
1 5 P . A . N a u d e , B o e r d e r y in die S u i d - A f r i k a a n s e R e p u b l i e k 1858-1899, p. 63.
5 7 P . A . N a u d e , B o e r d e r y in die S u i d - A f r i k a a n s e R e p u b l i e k 1858-1899, p. 64.
£" B. S p o e l s t r a , Ons V o l k s l e w e , p . l .
5 5 P . H . S . van Z y l , Die geskie.denis van Wolmaransstad, p . 2 7 ,
" Locale Wetten der Zuid-Af r Lkaansche R e p u b l i e k , 18i"l-JR99, V o l k s r a a d s b e s l u i t e 2 3 . 9 . 1 8 5 3 , a r t i k e l 70, p . 2 5 .
7 1 Locale Wetlen der Z u i d - A r r i k a a n s c h e R e p u b l i e k , 1849-1899, a r t i k e l 7 van die 1 8 5 8 - g r o n d w e t , p . 3 5 .
72 P.A. Naude, B o e r d e r y in die S u i d - A f r i k a a n s e R e p u b l i e k 1858-1899, p . 6 7 .
