R A P P O R T 3 - 1972
DE OPNEMING DOOR P L A N T E N VAN FLUOR UIT DE GROND een l i t e r a t u u r s t u d i e
door
J. P. N. L. R O O R D A VAN EYSINGA
gestationeerd aan het Proefstation voor de Groenten- en Fruitteelt onder Glas te Naaldwijk
1972
Instituut voor B o d e m v r u c h t b a a r h e i d , O o s t e r w e g 92, H a r e n (Gr, )
Verschijnt ook als no. 13 in de Informatiereeks van het Proefstation voor de Groenten- en Fruitteelt onder Glas te Naaldwijk
It was found that triple superphosphate can have an unfavourable in-fluence on fresia, due to its fluorine content. Therefore the
literature was studied. There are many references dealing with this element.
2. Occurence of fluorine 2.1 in minerals
The earth's crust contains 270 to 290 ppm F. The most important fluorine-containing minerals are fluorspar and fluorapatite. 2.2 in soil
Fluorine in soils is found in the crystal lattice of minerals, as Calciumfluoride, as apatite, and in the soil solution or adsorbed : as ions or undissociated fluorine compounds.
In experiments with lysimeters only a small percentage of the fluorine was leached, except in the case where slags of an electric reduction-furnace were incorporated.
2.2.1 Content of water soluble fluorine in the soil
The water soluble F-content in some Belgian soils ranged from 0.1 to 8 ppm F. In Sweden higher values were found when the soil
was extracted in a ratio 1 : 40. In Great Brittain the average content was 0.6 ppm F (extracted with 0.01 M CaCl? in a ratio 1 : 3 ) .
A relation with the pH was observed. 2.3 in water
Seawater contains 1 to 1.4 ppm F. In the Netherlands water normally contains less than 0.5 ppm F. Rainwater contains very small amounts, except in industrial areas. Drainage water contained about 0.2 ppm F. 2.4 in fertilisers
Rock phosphate contains on average 3 to A% F. Fertilisers made from rock phosphate contain about 2% F. Bone meal has about 500 ppm F, basic slag about 150 ppm F or less. Nitrogen and potassium fertili-sers contain less than 25 ppm. Lime contains on average about 300 ppm F; furnace slags up to 1% F.
2.5 in various materials : woodpreservatives, glasscleaners,pesticides. Glasscleaners, some woodpreservatives and a few pesticides contain
fluorine.
3. Fluorine determinations
For the widely used (total) fluorine determination according to Millard & Winter the soil was ignited, treated with perchloric acid and the fluorine distilled with steam. Nowadays fluorine is determined with the specific ion electrode.
4. The crop
4.1 Fluorine content in the crop
Under natural circumstances some exotic crops have a high fluorine
content (e.g. tea). Most crops seldom contain more than 20 ppm F, mostly even less than 10 ppm F of the dry matter. The distribution of fluorine
between aerial and sub-aerial parts of the plant is perhaps an
By means of experiments with uatercultures, in pots or other containers, and some trials in the field it was proved that fluorine can be taken
up by roots. The uptake greatly depends on the pH of the soil. Only in a few cases in trials conducted over a great many years small increased in fluorine content of crops on plots, dressed with super-phosphate, were observed.
Fluorine taken up by roots not only gave a higher fluorine content in the plant, but sometimes also symptoms of excess, dwarfing of growth or plant death. The reaction of the crop depends, in addition to the soil pH, on soil type, clay content, content of organic matter, phosphate status of the soil; the form in which fluorine is applied, and of course upon the type of crop itself.
4.3 Symptoms of fluorine poisining
Symptoms of excess of fluorine taken up by roots are identical with the symptoms following HF-fumigation. Symptoms are necrosis, es-pecially of the leaf margins, with monocots of the leaf tips, and some-times chlorosis.
4.4 The susceptibility of crops to atmospheric fluorine
Bulb crops e.g. gladiolus, some fruit crops e.g. apricots and corn among others are susceptible to atmospheric fluorine. Unsusceptible crops are tobacco, coton, chrysanthemum and strawberry. The
susceptibility is regulated by the degree of translocation of fluorine within the plant.
Unsusceptible crops accumulate fluorine on the surface of the leaves, it can easily washed off.
4.5 Tolerable fluorine content in the crop
For susceptible crops the tolerable fluorine content is 10 to 100 ppm F; for unsusceptible ones 200 to 400 ppm F in the dry matter. Circum-stances, such as climate, nutrient status of the crop are of influence. 4.6 Metabolism and fluorine
Fluorine disturbs important physiological processes in the plant. 5. Control of excess fluorine in the soil
Damage due to air pollution with fluorine can be controlled by
lime sprays or dusts and by sprinkler irrigation. Excess of fluorine in soils can be counteracted by liming,pH 6.5 is mentioned as the optimum one.
2. Voorkomen van fluor 6
2. 1. In m i n e r a l e n 6 2. 2. In grond 6
2 . 2 , 1. Gehalte aan in w a t e r o p l o s b a r e fluor in de grond 10
2. 3. In w a t e r 11 2 . 4 . In meststoffen 11 2. 5. In d i v e r s e n 13 2 . 5 . 1 . H o u t c o n s e r v e r i n g s m i d d e l e n 13 2. 5. 2. G l a s r e i n i g i n g s m i d d e l e n 14 2. 5. 3. B e s t r i j d i n g s m i d d e l e n 14 3. F l u o r b e p a l i n g e n 15 4. Gewas 17 4. 1. F l u o r g e h a l t e in het gewas 17
4. 2. Opneming van fluor door w o r t e l s 21 4. 3. Symptomen van fluorvergiftiging 28 4 . 4 . Gevoeligheid van de g e w a s s e n voor a t m o s
-f e r i s c h e -fluor 29 4. 5. T o e l a a t b a r e f l u o r c o n c e n t r a t i e in het gewas 32
4. 6. M e t a b o l i s m e en fluor 33 5. B e s t r i j d i n g van, via de grond opgewekt,
fluor-o v e r m a a t 36 6. Samenvatting 38 7. L i t e r a t u u r 41
r e a g e r e n op een b e m e s t i n g m e t t r i p e l superfosfaat, d o o r d a t het gewas fluor uit deze m e s t s t o f opneemt (Roorda van E y s i n g a , 1971). D e z e e r v a -r i n g w a s -r e d e n o m de l i t e -r a t u u -r te b e s t u d e -r e n .
H a n t e r e n wij het t r e f w o o r d fluor dan blijkt de l i t e r a t u u r z e e r o m -vangrijk, B r e d e m a n n (1956) b i j v o o r b e e l d , geeft in zijn handboek 1137 l i t e r a t u u r v e r w i j z i n g e n . Wij hebben ons d a a r o m b e p e r k t tot die publika-ties die h a n d e l e n o v e r de opneming door h e t gewas van fluor uit de grond en die w a a r i n het gehalte aan fluor of de g e d r a g i n g e n van fluor in grond of gewas w o r d e n b e s p r o k e n .
P u b l i k a t i e s die a l l e e n i n f o r m a t i e v e r s c h a f f e n over l u c h t v e r o n t r e i niging m e t f l u o r v e r b i n d i n g e n f l u o r w a t e r s t o f i s h i e r b i j v o o r a l van b e t e k e n i s en die over de invloed van fluor op m e n s en d i e r zijn in p r i n
-cipe buiten beschouwing g e l a t e n . O v e r dit l a a t s t e onderwerp» w a a r o n d e r f l u o r i d e r i n g van d r i n k w a t e r valt, willen wij h i e r s l e c h t s o p m e r k e n dat een te groot aanbod van fluor bij de m e n s en de g e w e r v e l d e d i e r e n leidt tot f l u o r o s i s , een a a n t a s t i n g van tanden en botten, bij e x t r e e m hoge d o s e s tot a c u t e vergiftiging, t e r w i j l een t e k o r t aan dit e l e m e n t tandbederf
( c a r i e s ) in de hand w e r k t (Nömmik, 1953; G e r i c k e en K u r m i e s , 1955; zie ook B r e d e m a n n , 1956).
Het handboek van Sauchelli(1969) geeft in k o r t b e s t e k een v r i j v o l l e -dig o v e r z i c h t van het v o o r k o m e n en de r o l van fluor in de n a t u u r . O v e r het g e b r u i k van fluorhoudende fosfaatmeststoffen wordt in dit handboek o p g e m e r k t dat d e z e geen duidelijke invloed heeft op het gehalte aan fluor in h e t gewas of op het r e s u l t a a t van de b e m e s t i n g .
Fluor komt in velerlei verbindingen wijd verbreid in de natuur voor. Het fluorgehalte van de aardkorst bedraagt 270 à 290 ppm
(Robin-son en Edgington, 1964; Ssuchell:, 1969). Omdat het element een zeer sterk reactievermogen heeft wordt het in de natuur niet in zuivere vorm aangetroffen (F? is een zwak groengeel, prikkelend gas).
De belangrijkste mineralen waarin fluor voorkomt zijn:
Vloeispaat of fluoriet CaJP^
Fluorapatiet Ca5(P04)3F of Ca1 Q(P04)6F2
Kryoliet Na^AlF,
Verder in veel silicaten, onder meer topaas en in glimmers, o. a.
biotiet en muskoviet. Voor een uitvoerig literatuuroverzicht zij verwe-zen naar Bredemann (1956).
Landbouwkundig gezien mogen wij (fluor)apatiet de meest belang-rijke noemen. Apatiet - veelal als Ca. _(PO .),(F, Cl, OH)? weergegeven
- is het belangrijkste bestanddeel van ruw fosfaat, de grondstof bij de fabricage van superfosfaat en andere fosfaatmeststoffen. Het fluorge-halte van ruw fosfaat ligt meest tussen 0, 5 en 4, 3% F, hoewel lagere en hogere gehalten voorkomen (Swaine, 1962).
2. 2. In g r o n d
Bij het toedienen van fosfaatmeststoffen aan de grond kan wederom apatiet ontstaan. Van de in totaal aanwezige hoeveelheid fluor in de
grond is echter slechts een deel als apatiet aanwezig (Jahn-Deesbach, 1958), volgens Michael en Blume (1952) slechts 10%. In kalkrijke gron-den is CaF_ een belangrijk fluordepot, terwijl in slibhougron-dende grongron-den
i s de fluor v o o r a l te vinden in h e t colloïdale d e e l van de grond. Volgens deze a u t e u r s b e v a t t e n s o m m i g e gronden fluor v o o r a l a l s a p a t i e t , a n d e r e m e e r fluor in de m i c a - a c h t i g e k l e i .
In een w a t e r i g e o p l o s s i n g m e t alkalifosfaat + Calciumfluoride of calciumfosfaat + alkalifluoride vond K u r m i e s (1953) v o r m i n g van fluor-apatiet en Calciumfluoride.
Rathje (1957a, b) toonde aan dat z u i v e r fluorapatiet bij a a n w e z i g heid van w a t e r niet b e s t e n d i g i s , m a a r w o r d t o m g e z e t in h y d r o x y l -a p -a t i e t . Bij z e e r l-age c o n c e n t r -a t i e -a-an fluor o n t s t -a -a t een m e n g s e l v-an h y d r o x y l a p a t i e t en h y d r o x y l f l u o r a p a t i e t . Bij hoge c o n c e n t r a t i e wordt h y d r o x y l a p a t i e t en h y d r o x y l f l u o r a p a t i e t o m g e z e t in Calciumfluoride v o l g e n s :
3 C a3( P 04)2. C a ( O H )2 + 20 F ' = 10 C a F2 + 6 P 04" " + 2 O H ' .
Met d e z e s t u d i e s toonde s c h r i j v e r aan dat toediening van CaF~ aan de grond geen invloed heeft op de o p l o s b a a r h e i d van het bodemfosfaat, dat i n t e g e n d e e l bij z w a r e fluorgiften fosfor uit a p a t i e t kan v r i j k o m e n . Een gunstig effect van een b e m e s t i n g m e t fluor w e r d i n d e r d a a d in enkele gevallen w a a r g e n o m e n (Nömmik, 1953; Munk, 1964; B e r t r a n d , 1970; zie ook R a t h j e , 1957b). Volgens Munk (1964) kan toevoeging van n a t r i u m fluoride aan fosfaatmeststoffen de w e r k z a a m h e i d e r v a n v e r b e t e r e n , t o e -voeging van Calciumfluoride had geen effect.
L a r s e n en Widdowson (1969) toonden aan dat toevoeging van k a l i u m fluoride aan superfosfaat de b e s c h i k b a a r h e i d van het fosfaat v e r m i n d e r de, e c h t e r in een landbouwkundig o n b e l a n g r i j k e m a t e . Van het t o e g e voegde fluoride w e r d door deze a u t e u r s s l e c h t s 3, 5 tot 5% t e r u g g e v o n -den in h e t g r o n d e x t r a c t (1:10 m e t 0, 01 M C a C l2) . G a r b e r et a l . (1967)
wijzen e r o p dat een eventueel gunstig effect van Calciumfluoride op de produktie mogelijk een kalkeffect is„
in w a t e r
2. in de v o r m van ionen, of o n g e d i s s o c i e e r d e f l u o r v e r b i n d i n g e n a d s o r p -tief gebonden aan de g r o n d d e e l t j e s , m e e s t bodemcolloi'den
3. in de v o r m van ionen a l s c o n s t r u c t i e e l e m e n t e n in h e t k r i s t a l r o o s -t e r van fluorhoudende m i n e r a l e n
4. a l s b e s t a n d d e e l van levende o r g a n i s m e n in de grond of in r e s t e n h i e r v a n .
De a a n w e z i g h e i d van adsorptief gebonden fluor kan door N ö m m i k niet w o r d e n aangetoond. Het v e r s c h i l m e t de in w a t e r o p g e l o s t e fluor of fluorverbindingen wordt bovendien niet e s s e n t i e e l g e a c h t . De h o e v e e l heid fluor in o r g a n i s c h e stof i s z e e r g e r i n g . O v e r de in de b o d e m a a n -wezige fluor v e r m e l d t N ö m m i k v e r d e r :
"Het feit dat fluorwate r stof zuur een t a m e l i j k zwak zuur is - 4
(K, - 7. 10 ), houdt in dat fluor in de b o d e m o p l o s s i n g g e d e e l t e l i j k in de v o r m van fluorionen, gedeeltelijk a l s o n g e d i s s o c i e e r d e H F of (HF) -m o l e c u l e n v o o r k o -m t .
F l u o r kan in de b o d e m ook v o o r k o m e n in de v o r m van c o m p l e x e v e r b i n d i n g e n m e t F e , Al en Si. De f l u o r c o n c e n t r a t i e in de b o d e m o p l o s
-sing i s e c h t e r v r i j l a a g , wat o n d e r a n d e r e blijkt uit de lage fluorconcen» t r a t i e in het g r o n d w a t e r en de v e g e t a t i e . De lage f l u o r c o n c e n t r a t i e in de b o d e m o p l o s s i n g wordt e n e r z i j d s v e r o o r z a a k t door het feit dat fluorionen m e t Ca en Mg slecht o p l o s b a r e verbindingen v o r m e n en a n d e r z i j d s dat fluorionen o n d e r h e v i g zijn aan een s t e r k e a d s o r p t i e , a a n de o p p e r v l a k t e van bodemcolloi'den.
De fluor, die v r i j k o m t bij v e r t e r i n g of toegediend via m e s t s t o f f e n , zal op d e z e wijze in m e e r d e r e of m i n d e r e m a t e w o r d e n o m g e z e t in m o e i -lijk o p l o s b a r e verbindingen of g e a d s o r b e e r d aan bodemcolloi'den. In z u r e g r o n d kan een b e l a n g r i j k e h o e v e e l h e i d fluor v e r m o e d e l i j k a l s c o m p l e x e v e r b m d i n g e n m e t F e of Al aanwezig zijn.
D e z e twee f a c t o r e n b e p a l e n a l s r e g e l de c o n c e n t r a t i e van fluor in de b o d e m o p l o s s i n g . "
v o r m i n g van c a l c i u m s i l i c a a t f l u o r i d e (Specht en M a c l n t i r e , .1961), In h e t a l g e m e e n i s e c h t e r de uitspoeling van fluor z e e r g e r i n g ( M a c l n t i r e et a l . , I949), Bij een fosfaatrijke l i c h t e k l e i w e r d g e d u r e n d e v i e r j a a r m a x i m a a l s l e c h t s 0, 6% van de a l s HF toegediende fluor in het d r a i n w a -t e r opgevangen. Op enkele a n d e r e l i c h -t e k l e i g r o n d e n spoelde in dezelf-de tijd 0, 9 tot 4, 6% uit bij o p p e r v l a k k i g e toediening en 5, 7 tot 6, 5% bij i n w e r k e n van 200 pounds F a l s HF p e r a c r e (1 pound p e r a c r e = onge-v e e r 1 kg p e r ha), onge-van 800 pounds spoelden 23 à 25% uit. De onge-v a s t l e g g i n g van fluor in deze gronden wordt t o e g e s c h r e v e n aan de v o r m i n g van c a l c i u m f l u o r i d e , m a a r v o o r a l van het nog m i n d e r o p l o s b a r e a l u m i n i u m -s i l i c a a t f l u o r i d e A l ~ ( S i F / ) . (Maclntire et a h , 1955a, b ) . Op zandige grond m e t een laag gehalte aan c o m p l e x A l O , w e r d van de fluor t o e -gediend m e t 30 i n c h e s n e e r s l a g p e r week m e t een gehalte van 0, 8 ppm F , g e m i d d e l d 45% u i t g e s p o e l d (Specht en M a c l n t i r e , 1961).
Aan twee zwak z u r e , lichte k l e i g r o n d e n w e r d in een tijdvak van 6 j a a r t w e e m a a l 200 pounds F p e r a c r e a l s CaF~ of K F t o e g e d i e n d
(Maclntire et a h , 1955a)„ G e d u r e n d e d e z e p e r i o d e van 6 j a a r spoelde 4 à 9% van de toegediende fluor uit. Bij 6 van de 8 c o n t r o l e l y s i m e t e r s spoelde m i n d e r fluor uit dan m e t het r e g e n w a t e r w e r d a a n g e v o e r d . B e -kalking v e r m i n d e r d e de u i t s p o e l i n g .
1 8
R o m n e y et a h (1969) b e s t u d e e r d e n de s o r p t i e van F ( h a l v e r i n g s -tijd 112 minuten) aan k l e i m i n e r a l e n . Zij vonden een s t e r k e s o r p t i e (96, 8 en 98, 4%) bij m i n e r a l e n m e t een g e r i n g e i n t e r n e o p p e r v l a k t e , z o a l s bij i l l i e t en kaoliniet; en een g e r i n g e r e s o r p t i e (3, 2 en 3, 8%) bij m i n e r a l e n m e t een g r o t e i n t e r n e o p p e r v l a k t e , bijv, m o n t m o r i l l o n i e t . Hun r e s u l t a -ten vonden zij in o v e r e e n s t e m m i n g m e t de t h e o r i e van B o w e r en H a t c h e r
(I967) dat F s o r p t i e bij lage c o n c e n t r a t i e s v o o r a l o p t r e e d t door u i t w i s seling m e t de O H g r o e p van Al(OH), of van b a s i s c h e A l p o l y m e r e n , g e a d s o r b e e r d aan de o p p e r v l a k t e van de m i n e r a l e n en niet door u i t w i s s e -ling m e t O H - g r o e p e n uit de k r i s t a l r o o s t e r s .
2 . 2 . 1 . G e h a l t e a a n i n w a t e r o p l o s b a r e f l u o r i n d e g r o n d Gegevens o v e r het gehalte aan in w a t e r o p l o s b a r e fluor zijn
s c h a a r s . Verloo en Cottenie (1969) o n d e r z o c h t e n enkele m o n s t e r s (30 minuten schudden, inzetverhouding 1:5) van w e i d e g r o n d in de omgeving van een g r o o t c h e m i s c h bedrijf. Zij vonden gehalten, uiteenlopend van < 0 , 1 tot 8, 0 ppm F , w a a r b i j de hoge w a a r d e n aan de aanwezigheid van het bedrijf w e r d e n t o e g e s c h r e v e n .
N ö m m i k (1953) b e p a a l d e het in w a t e r o p l o s b a r e fluor in een a a n t a l Z w e e d s e gronden (4 uur schudden, inzetverhouding 1:40). Hij vond g e -middeld 5, 3 ppm F voor l i c h t e r e gronden m e t m i n d e r dan 5% l u t u m en
20, 3 voor z w a a r d e r e , m e t m e e r dan 15% l u t u m . Het l a a g s t r e s p e c t i e v e l i j k hoogst gevonden gehalte was 1 en 48 ppm F . Nog h o g e r e gehalten w e r d e n aangetroffen in m o n s t e r s van boven- en o n d e r g r o n d van een z u r e k l e i , r i j k aan o r g a n i s c h e stof (gyttja). De pH van d e z e m o n s t e r s lag t u s s e n 3, 8 en 6, 7; ze w a r e n rijk aan i j z e r en b e v a t t e n 35 tot 70 ppm F .
In 98 van 100 g r o n d m o n s t e r s van landbouwgronden uit
GrootB r i t t a n n i ë , g e ë x t r a h e e r d in een inzetverhouding 1:3 m e t een zwakke e l e c -t r o l y -t - o p l o s s i n g (0, 01 M C a C l - ) , vonden L a r s e n en Widdowson (1971) m i n d e r dan 3 ppm F ; 44 m o n s t e r s lagen zelfs beneden 0, 6 ppm F . De a u t e u r s vonden een duidelijk v e r b a n d m e t de pH van de grond. Gronden m e t pH 6 hadden weinig o p l o s b a a r fluor; z u u r d e r e , m a a r v o o r a l de m e e r b a s i s c h e gronden bevatten m e e r o p l o s b a a r fluor. O v e r een e v e n t u e e l v e r -band t u s s e n pH en z w a a r t e van de grond en dus o v e r een v e r b a n d t u s s e n
slibgehalte en fluorgehalte wordt niet g e s p r o k e n . Een duidelijke p H i n -vloed - te weten lage o p l o s b a a r h e i d van fluor bij pH 7 à 8 - vonden a u t e u r s o v e r i g e n s ook bij n a t u u r l i j k e f l u o r a p a t i e t .
B e r t r a n d (1970) vond een stijging van 0, 358 ppm in w a r m w a t e r o p l o s b a a r fluor n a a r 0, 730, door toediening van 600 g a l s N a F p e r h a . De stijging (0, 372 ppm) is g r o t e r dan die, uitgaande van 2. 10 kg bouw-voor, i s t e b e r e k e n e n .
In een potproef w a a r b i j N a F of CaF~ aan een l e m i g e zandgrond wa-r e n toegediend, vonden G a wa-r b e wa-r et a l . (1967) dat het gehalte aan in w a t e wa-r o p l o s b a a r fluor in de grond s l e c h t s l a n g z a a m t e r u g l i e p . Na 8 m a a n d e n w a s de aanvankelijke stijging door toediening van N a F nog niet tot op de helft t e r u g g e v a l l e n ; de aanzienlijk g e r i n g e r e verhoging door C a F? w a s
2. 3. I n w a t e r
In t e g e n s t e l l i n g tot het chloorion, i s fluor niet g e c o n c e n t r e e r d in z e e w a t e r , m a a r blijkt het s t e r k door de grond te w o r d e n g e a d s o r b e e r d . Z e e w a t e r bevat 1 à 1,4 ppm F (Robinson en Edgington, 1946; zie ook
B r e d e m a n n , 1956). O m t r e n t het v o o r k o m e n van fluor in w a t e r van n a t u u r -lijke h e r k o m s t is een o m v a n g r i j k e l i t e r a t u u r aanwezig, zie B r e d e m a n n
(1956). Wij willen v o l s t a a n m e t te wijzen op de p u b l i k a t i e s van Stas (1945) en van N ö m m i k (1953). Stas (1945) o n d e r z o c h t het w a t e r van N e d e r l a n d s e h e r k o m s t e n . D e z e o n d e r z o e k s t e r vond in w a t e r van w a t e r l e i dingbedrijven in een enkel geval 0,45 ppm F , m e e s t e c h t e r l a g e r e g e h a l -t e n . Ook he-t w a -t e r van n a -t u u r l i j k e h e r k o m s -t b l e e k zelden m e e r dan 0, 5 ppm F te b e v a t t e n . De h o o g s t e gehalten (0, 8 1 , 3 ppm F) w e r d e n nog a a n -getroffen in Z e e l a n d bij b o r i n g e n op o m s t r e e k s 60 m diepte.
N ö m m i k (1953) vond in Zweden t o e n e m i n g in fluorgehalten n a a r m a t e de b r o n d i e p e r w a s . Het gemiddelde gehalte van een diepte van 3-5 m
w a s 0, 36 ppm F , t e g e n o v e r 1, 02 ppm F op een diepte van 4 1 - 5 0 m . M e e r fluor ging ook g e p a a r d m e t een h o g e r e pH van h e t w a t e r , m e e r t o t a a l
zout, een h o g e r c h l o r i d e - en sulfaatgehalte. D e z e a a n r i j k i n g w e r d v o o r a l gevonden bij b o r i n g e n uit kleilagen afgezet in het K w a r t a i r .
R e g e n w a t e r w e r d door M a c l n t i r e et a l . (1949) o n d e r z o c h t . Ver van i n d u s t r i ë l e c e n t r a w a s h e t gehalte 0-0, 02 ppm F , t e r w i j l in de in-d u s t r i ë l e c e n t r a gemiin-din-delin-den van 0, 29 en 0, 30 ppm F w e r in-d e n gevonin-den, m e t 1, 23 a l s h o o g s t e w a a r d e . G a r b e r (1967) vond in r e g e n w a t e r g e h a l t e n uiteenlopend van 0, 05 tot 7, 96 ppm F .
G r o n d w a t e r , w a a r o n d e r d r i e m o n s t e r s d r a i n w a t e r , w e r d door O e l s c h l a g e r (1971) o n d e r z o c h t . Gemiddeld w e r d 0, 104 ppm F gevonden, m e t 0, 034 a l s l a a g s t e en 0, 220 ppm F a l s h o o g s t e w a a r d e .
2 . 4 . I n m e s t s t o f f e n
K u r m i e s (I960) en Swaine (1962) geven een o v e r z i c h t van h e t f l u o r gehalte in m e s t s t o f f e n . T a b e l I, een lijst van enkele b e l a n g r i j k e m e s t s t o f -fen is g r o t e n d e e l s uit deze b r o n n e n o v e r g e n o m e n .
TABEL, I. F l u o r g e h a l t e in enkele m e s t s t o f f e n Meststof F - g e h a l t e L i t e r a t u u r S t i k s t o f m e s t s t o f f e n k a l k a m m o n s a l p e t e r k a l k a m m o n s a l p e t e r kalkstikstof z w a v e l z u r e a m m o n i a k F o s f a a t m e s t s t o f f e n ruw fosfaat superfosfaat
dubbel super fosfaat dubb elkalkfo sfaat
14 ppm 10 ppm 580 ppm 3 ppm 3 - 4 % c a . 2 % c a . 2 % f o s f o r z u r e v o e d e r k a l k 3 0 0 - 1 . 0 0 0 ppm f o s f o r z u r e v o e d e r k a l k 1.360 ppm T h o m a s m e e l 10- 140 ppm T h o m a s m e e l guano b e e n d e r m e e l b e e n d e r m e e l K a l i m e s t s t o f f e n kalizout 40 k a i n i e t 20- 160 ppm 4. 400 ppm 270- 500 ppm 306- 660 ppm K u r m i e s , I960 O e l s c h l ä g e r , 1971 K u r m i e s , I960 K u r m i e s , I960; O e l s c h l ä g e r 1971 K u r m i e s , I960 K u r m i e s , I960 K u r m i e s , I960 N ö m m i k , 1953 K u r m i e s I960; O e l s c h l ä g e r 1971 R i e h m e t . a l . , 1954 Swaine, 1962 K u r m i e s , I960; Swaine, 1962 K u m m e r & von Polheim, 1956
25 ppm K u r m i e s , I960 15 ppm K u r m i e s , I960 K a l k m e s t s t o f f e n k a l k m e r g e l dolomietkalk kalk- en dolomietmergel k i e z e l k a l k (Hoogoven-kalk 60- 300 ppm K u r m i e s , I960; Swaine, 1962 220 ppm K u r m i e s , I960 350 ppm J e f f r i e s , 1951 3. 900 ppm K u r m i e s , I960; - 1% O e l s c h l ä g e r , 1971 O r g a n i s c h e m e s t s t o f f e n s t a l m e s t 3- 4 ppm K u r m i e s , I960
De hoogste fluorgehalten w o r d e n gevonden in de fosfaatmeststoffen, v o o r a l in die uit ruw fosfaat vervaardigd« Het gehalte in de m e s t s t o f i s afhankelijk van f a b r i c a g e en u i t g a n g s m a t e r i a a l en kan dus v a r i ë r e n .
De opgaven o m t r e n t het fluor gehalte in T h o m a s m e e l (basic slag) volgens Swaine (1962) lopen s t e r k u i t e e n . Volgens de D u i t s e l i t e r a -tuur (zie o . a . K u r m i e s , I960) ligt het gehalte in T h o m a s m e e l l a a g .
D u b b e l k a l k f o s f a a t w o r d t als meststof, m a a r ook in de v e e -v o e d e r i n d u s t r i e g e b r u i k t . Als -v e e -v o e d e r -v e r h a n d e l d onder de n a m e n d i c a l c i u m f o s f a a t of f o s f o r z u r e v o e d e r k a l k , zal dit produkt weinig fluor mogen b e v a t t e n .
K a l k - e n d o l o m i e t m e r g e l s w e r d e n door J e f f r i e s (1951) o n d e r z o c h t . Van 30 van de 32 m o n s t e r s uit de V e r e n i g d e Staten van A m e -r i k a lag het gehalte t u s s e n 0 en 0, 103% F , m e t 0, 035% a l s g e m i d d e l d e . D e z e auteur b e s c h r i j f t het v o o r k o m e n van de v e r s c h i l l e n d e fluorhouden-de m i n e r a l e n in fluorhouden-de k a l k r o t s e n .
E e n a p a r t e g r o e p v o r m e n de m e s t s t o f f e n - in Z w i t s e r l a n d g e b r u i k t - w a a r i n b o r a a t f l u o r i d e v o o r k o m t . D e z e m e s t s t o f f e n o n t s t a a n door ontsluiting m e t zwavelzuur of s a l p e t e r z u u r van een m e n g s e l van ruw fosfaat, kalizout en b o r a x of b o o r z u u r . Bij deze ontsluiting o n t s t a a n b o r a a t -fluoriden, die door de plant a l s B F , - i o n kunnen w o r d e n o p g e n o m e n
(Bovay et a l . , 1969a, b; Bolay et a l . , 1971a, b ; Quinche et a l . , 1971a, b )« Volgens Quinche et al. (1971b) zijn deze meststoffen of een a a n t a l e r -van - w e e r uit de handel genomen.
2. 5. I n d i v e r s e n
2 . 5 . 1 . H o u t c o n s e r v e r i n g s m i d d e l e n
V e r d u u r z a a m d hout wordt in de tuinbouw onder m e e r gebruikt a l s r a a m l i j s t e n , k i s t j e s voor opkweek en v e i l i n g k i s t e n . O n d e r de m i d d e l e n t e r c o n s e r v e r i n g van dit hout i s Wolmanzout een b e g r i p . Volgens Stas
(1945) zijn Wolmanzouten p r e p a r a t e n m e t uiteenlopende s a m e n s t e l l i n g , w a a r i n o. a. fluorverbindingen v o o r k o m e n . D e z e o n d e r z o e k s t e r kon geen n a d e l i g e gevolgen van m e t Wolmanzout behandeld hout aantonen, indien het op één van de e e r d e r genoemde wijzen w e r d t o e g e p a s t . Het t h a n s in de h a n d e l zijnde S u p e r w o l m a n z o u t C onder druk te i m p r e g n e r e n b e -vat geen fluor. Super wo l m a n z o u t - D , m i d d e l w a a r i n hout wordt g e d r e n k t ,
en enkele a n d e r e in de tuinbouw v e r m o e d e l i j k weinig g e b r u i k t e m i d d e l e n , b e v a t t e n wel fluor (Anonymus, 1970).
2 . 5 . 2 . G l a s r e i n i g i n g s m i d d e l e n
Aan de tuinbouw w o r d e n glas r e i n i g i n g s m i d d e l e n op b a s i s van f l u o r -w a t e r s t o f z u u r te koop aangeboden. De -w e r k i n g van deze stof is zo b r u u t dat a a n r a k i n g m e t levende w e z e n s tot d i r e c t e s c h a d e m o e t leiden. Dijk-h u i z e n en Den B o e r (1964) v e r m e l d d e n een d a m p w e r k i n g bij t o e p a s s i n g van dit s o o r t middelen tot op 200 m . O v e r een eventuele w e r k i n g via de grond zijn geen gegevens bekend.
2 . 5 . 3 . B e s t r i j d i n g s m i d d e l e n
B e s t r i j d i n g s m i d d e l e n w o r d e n s o m s a l s b r o n van fluor c o n t a m i n a t i e genoemd. Volgens de Gids voor Ziekten- en O n k r u i d b e s t r i j d i n g in de tuinbouw (Vlasveld, 1971), die een z e e r u i t g e b r e i d e lijst van m i d d e l e n b e v a t , zijn e r twee z i e k t e b e s t r i j d i n g s m i d d e l e n en éèn o n k r u i d b e s t r i j -d i n g s m i -d -d e l , -die fluor b e v a t t e n . Het -dichlofluani-de, v e r h a n -d e l -d o n -d e r de n a a m " E u p a r e e n spuitpoeder 50%" vindt t o e p a s s i n g bij a a r d b e i e n en h i e r en d a a r in de t o m a t e n t e e l t . Volgens P r i c e (1971) is dochlofluanide b r u i k b a a r a l s fungicide bij de t e e l t van i r i s .
Voor m e e r l i t e r a t u u r betreffende fluorhoudende fungiciden, i n s e c -t i c i d e n , o n k r u i d b e s -t r i j d i n g s m i d d e l e n , inclusief o n -t b l a d e r i n g s m i d d e l e n en g l a s r e i n i g i n g s m i d d e l e n zij v e r w e z e n n a a r B r e d e m a n n (1956).
3. FLUORBEPALINGEN
De a l g e m e e n g e a c c e p t e e r d e fluorbepaling was die volgens W i l l a r d en Winter (1933). Volgens deze m e t h o d e , w a a r v o o r v e r s c h i l l e n d e m o d i -f i c a t i e s zijn b e s c h r e v e n , wordt grond m e t kalk in een nikkelen o-f platina k r o e s j e gegloeid bij 600 900 C, w a a r n a na toevoeging van p e r c h l o o r
-zuur m e t s t o o m wordt o v e r g e d e s t i l l e e r d . De opgevangen fluor w o r d t m e t t h o r i u m n i t r a a t en a l i z a r i n e g e t i t r e e r d . De op deze wijze b e p a a l d e h o e v e e l h e i d fluor wordt in de l i t e r a t u u r vaak aangeduid m e t t o t a a l - F . H i e r t e g e n w o r d e n b e z w a r e n a a n g e v o e r d (Michael en B l u m e , 1952), o m -*dat s o m m i g e m i n e r a l e n o . a . g l i m m e r s en t o p a a s (Hardin, 1952) niet
zouden w o r d e n o n t s l o t e n . I n d e r d a a d vond N ö m m i k (1953) h o g e r e fluorgehalten bij gebruik van zwavelzuur (Hardin, 1952), in p l a a t s van p e r -c h l o o r z u u r .
Plantkundig heeft z o a l s w o r d t o p g e m e r k t door B r e w e r (1966) -een bepaling van t o t a a l - F weinig zin. E x t r a c t i e van grond m e t w a t e r w e r d u i t g e v o e r d door N ö m m i k (1953) en Hall (1968), w a a r n a p e r c h l o o r zuur w e r d toegevoegd en m e t s t o o m g e d e s t i l l e e r d . Door het t e r b e s c h i k -king k o m e n van een i o n - s p e c i f i e k e e l e c t r o d e voor de fluorbepaling zijn de t e c h n i s c h e mogelijkheden s t e r k v e r r u i m d .
V e r l o o en Cottenie (1969) geven een v o o r s c h r i f t voor de fluorbepa-ling in een w a t e r f i l t r a a t van g r o n d m o n s t e r s . R e u s m a n n en W e s t p h a l e n
(I969), Verloo en Cottenie (1970) en Buck en R e u s m a n n (1971) geven v o o r s c h r i f t e n voor de fluorbepaling in g e w a s , R e u s m a n n c. s. v e r a s s e n in een nikkelen k r o e s j e , V e r l o o en Cottenie p l a a t s e n de e l e c t r o d e r e c h t -s t r e e k -s in een m e n g -s e l van gewa-s en -s a l p e t e r z u u r . L a r -s e n en Widdow-son (I97I) g e b r u i k t e n de i o n - s p e c i f i e k e e l e c t r o d e voor bepaling van fluor in een zwakke e l e c t r o l y t - o p l o s s i n g (0, 01 M CaCl~) en voor de bepaling van i s o t o p i s c h u i t w i s s e l b a a r en m e t k u n s t h a r s u i t w i s s e l b a a r fluor. De g e h a l -ten aan i s o t o p i s c h of m e t k u n s t h a r s u i t w i s s e l b a a r fluor, door s c h r i j v e r s l a b i e l fluor genoemd, w a r e n o n d e r l i n g duidelijk g e c o r r e l e e r d (r = 0, 86). Het gehalte aan m e t k u n s t h a r s u i t w i s s e l b a a r fluor lag in 100 m o n s t e r s van landbouwgronden uit G r o o t - B r i t t a n n i e gemiddeld bij 20 p p m F (2 m l grond, 5 m l k u n s t h a r s en 100 ml aqua d e s t . , 16 u u r schudden bij 25 C; H i s l o p en Cooke, 1968).
L a r s e n en Widdowson (1971) v e r g e l e k e n ook A l C l , en KCl a l s e l e c t r o l y t in de e x t r a c t i e v l o e i s t o f . A l C l , gaf in eenzelfde, en ook bij t o e n e m e n d e , c o n c e n t r a t i e aanzienlijk m e e r o p l o s b a a r fluor, v e r g e -leken m e t KCl of C a C l?. Dit afwijkend gedrag van A l C l , wordt t o e g e
4. GEWAS
4 . 1 . F l u o r g e h a l t e i n g e w a s
De gehalten worden s t e e d s opgegeven in ppm F op de droge stof. E r zijn enkele g e w a s s e n m e t een hoog fluorgehalte onder n a t u u r -lijke o m s t a n d i g h e d e n . Een veel genoemde (voor l i t e r a t u u r zie B r e d e m a n n ,
1956) i s gifblaar ( Di chap et alum oymosum Hook), een onkruid uit Zuid-Afrika m e t een fluorgehalte van 73 tot 114 ppm F ( Z i m m e r m a n en Hitchcock,
I 9 5 4 / I 9 5 7 ) . Ook Camslia wordt nogal eens genoemd a l s gewas m e t hoog f l u o r g e h a l t e .
Het gehalte in h a n d e l s g e w a s s e n ligt n o r m a a l t u s s e n 2 en 20 ppm F ( B r e w e r , 1966; Sauchelli, 1969), volgens Bolay en Bovay (1956b) zelfs beneden 10 ppm. Thee v o r m t een u i t z o n d e r i n g m e t gemiddeld 400 ppm F (Sauchelli, 1969)« E r i s een groot a a n t a l publukaties w a a r i n het fluorgeh a l t e van z e e r uiteenlopende g e w a s s e n , geteeld al dan niet in een o m g e ving m e t l u c h t v e r o n t r e i n i g i n g , wordt v e r m e l d . Wij willen v o l s t a a n m e t g e gevens van enkele g e w a s s e n te v e r m e l d e n in t a b e l II. De gegevens zijn -voor z o v e r w a s na te gaan - v e r z a m e l d onder o m s t a n d i g h e d e n w a a r b i j v e r o n t r e i n i g i n g e n m e t fluor via de lucht of de grond niet zijn o p g e t r e d e n . G a r b e r (1967) en ook a n d e r e o n d e r z o e k e r s op het gebied van l u c h t v e r o n t -r e i n i g i n g , s p -r e k e n in dit ve-rband van het n a t u u -r l i j k e fluo-rgehalte van niet bei"nvloede planten.
G a r b e r (1968) in d i s c u s s i e m e t enkele a n d e r e a u t e u r s , stelt dat elke verhoging boven het n o r m a l e gehalte ( N o r m a l w e r t ) aan l u c h t v e r o n t r e i n i -ging moet w o r d e n t o e g e s c h r e v e n . Volgens Schneider (1966) is h e t niet mogelijk l u c h t v e r o n t r e i n i g i n g aan te tonen door a n a l y s e van p l a n t e d e l e n op fluor. S c h r i j v e r b a s e e r t zich d a a r b i j op a n a l y s e van b l a d e r e n van b o -m e n uit D u i s b u r g , w a a r b o -m e n -moeilijk in leven zijn te houden en 11 tot 363 ppm F in de b l a d e r e n w e r d gevonden.
Voor een o v e r z i c h t van het " n a t u u r l i j k e " fluorgehalte van g r a n e n en g r a s s e n wordt v e r w e z e n n a a r B r e d e m a n n (1956), en v o o r b l a d e r e n en n a a l d e n van b o m e n onder a n d e r e n a a r G a r b e r (1967).
Gewas F , ppm (op de droge stof) L i t e r a t u u r Boon peulen blad w o r t e l B l o e m k o o l blad kool K omko m m e r blad v r u c h t Kool blad e e t b a a r deel P e e n blad w o r t e l b l a d •wortel w o r t e l blad w o r t e l S l a Spinazie blad w o r t e l T o m a a t v r u c h t v r u c h t v r u c h t < 0 , 2-4, 8 1,3-4, 1 3, 2-4, 8 19 15 0 , 5 - 0 , 9 2 , 7 1,0 10-21 1 0 , 4 1 , 4 - 1 , 8 0, 7 - 1 5 , 4 4 , 1 1-8 0 , 9 3 , 4 7 , 5 0, 2 6 , 7 2 , 2 8 , 4 36, 1-44, 0 1,5 0 , 4 - 1 1 , 3 1 1 , 3 2, 0-2, 3 16 1, 1-28,3 20, 6 - 2 2 , 9 2 8 , 3 3, 7 - 1 1 , 8 9 , 6 13-19 15-23 4 9 21 0 0 3 , 5 M c C l u r e , 1949 G e r i c k e en K u r m i e s , 1955 Robinson en Edgington, 1946 D a i n e s et aL , 1952 D a i n e s et aL , 1952 M c C l u r e , 1949 O e l s c h l ä g e r et al. , 1967a O e l s c h l ä g e r et a l . , 1967b S t a s , 1949 O e l s c h l ä g e r et a l . , 1967a O e l s c h l ä g e r et aL , 1967b M c C l u r e , 1949 G a r b e r et aL , 1967 K u r m i e s , I960 O e l s c h l ä g e r et aL , 1967a, b Robinson en Edgington, 1946 G a r b e r et aL , 1967 G a r b e r et aL , 1967 G a r b e r , 1967 G a r b e r , 1967 Robinson en Edgington, 1946 G e r i c k e en K u r m i e s , 1955 G e r i c k e en K u r m i e s , 1955 M c C l u r e , 1949 Robinson en Edgington, 1946 G e r i c k e en K u r m i e s , 1955 S t a s , 1949 M c C l u r e , 1949 G e r i c k e en K u r m i e s , 1955 Robinson en Edgington, 1946 G a r b e r et aL , 1967 O e l s c h l ä g e r et aL , 1967a, b S t a s , I945 S t a s , I949 D a i n e s et aL , 1952 D a i n e s et aL , 1952 M c C l u r e , 1949 Robinson en Edgington, 1946 O e l s c h l ä g e r et aL , 1967b
T o m a a t (vervolg) scheuten b l a d b l a d w o r t e l b l a d w o r t e l (zonder stengel) b l a a d j e s halfwas b l a d oude blad e r e n d i v e r s e b l a d e r e n b o v e n s t e b l a d e r e n t o p s t e n g e l v r u c h t b l a a d j e s s t e l e n s t e n g e l v r u c h t Gladiool b l a d b l a d b l a d A a r d a p p e l b l a d knol (trish) knol loof knol knol s c h i l van knol M a i s b l a d b l a d b l a d w o r t e l de knol s t e n g e l + b l a d e r e n kolven 5 , 4 8,4 2-14 22 10-38 10-23 13 10 9 8 8 2 2 0 - 3 , 5 0-6, 0 0 - 1 , 7 0 7-10 2-28 1,5 2-10 0, 7-22 1 , 0 - 3 , 5 0 . 7 - 1 , 1 19-27 4 - 1 7 1,4 4, 6-11 3 0, 1 2 - 1 , 12 0, 6 3 - 2 , 17 0 , 5 - 0 , 6 0 , 4 - 1 1 , 0 7 , 9 8, 0 8 5 2, 2 - 6 , 3 0 , 9 - 2 , 4 Robinson en Edgington, 1946 O e l s c h l ä g e r et a l . , 1967a D a i n e s et a l . , 1952 D a i n e s et a l . , 1952 B r e n n a n et al. , 1950 B r e n n a n et a l . , 1950 Z i m m e r m a n en Hitchcock, 1954/57 Z i m m e r m a n en Hitchcock, 1954/57 Z i m m e r m a n en Hitchcock, 1954/57 Z i m m e r m a n en Hitchcock, 1954/57 Z i m m e r m a n en Hitchcock, 1954/57 Z i m m e r m a n en H i t c h c o c k , 1954/57 Z i m m e r m a n en H i t c h c o c k , 1954/57 P a c k , 1966 P a c k , 1966 P a c k , 1966 P a c k , 1966 D a i n e s et a l . , 1952 B r e w e r , 1966 McCune et a l . , 1966 J o h n s o n et a l . , 1950 M c C l u r e , 1949 G e r i c k e en K u r m i e s , 1955 K u r m i e s , I960 B r e w e r , 1966 B r e w e r , 1966 Robinson en Edgington, 1946 G a r b e r et a l . , 1967 G a r b e r et a l . , 1967 N ö m m i k , 1953 N ö m m i k , 1953 O e l s c h l ä g e r et a l . , 1967b M c C l u r e , 1949 R o b i n s o n en Edgington, 1946 B r e w e r , 1966 D a i n e s et a l . , 1952 D a i n e s et a l . , 1952 K u r m i e s , I960 K u r m i e s , I960
In het a l g e m e e n b e v a t t e n b l a d e r e n m e e r fluor dan s t e n g e l s , en s t e n g e l s m e e r dan v r u c h t e n of zaden (Robinson en Edgington, 1946; Z i m m e r m a n en Hitchcock, 1954/1957; G a r b e r et a l . , 1967). Of z o a l s G e r i c k e en K u r m i e s (1955) h e t uitdrukten: v e g e t a t i e v e o r g a n e n b e v a t t e n m e e r fluor dan g e n e r a t i e v e . Ook bij toediening van fluor w e r d weinig fluor in de v r u c h t e n gevonden ( Z i m m e r m a n en Hitchcock, 1954/1957; B r e w e r et a l . , 1957; Bolay et a l . , 1971a).
Een punt van d i s c u s s i e v o r m e n de w o r t e l s . G a r b e r et a l . , (1967) vonden w o r t e l s rijk aan fluor (37 ppm) m a a r knollen a r m (0, 2-2 ppm F ) . Ook N ö m m i k (1953) trof bij een a a n t a l G r a m i n e a hoge gehalten in de w o r t e l aan (17104 ppm F ) . D a i n e s et a l . (1952) vonden bij een a a n t a l g e w a s
-sen in de w o r t e l s van c o n t r o l e - p l a n t e n 5 tot 90 ppm F ; en 5 tot 49 p p m F in het blad» H F - b e g a s s i n g had geen duidelijke invloed op het gehalte in de w o r t e l s , wél op dat in het blad (110-830 ppm F ) . Toediening van N a F via de grond gaf een verhoging in h e t blad (232-857 ppm F ) , m a a r nog veel s t e r k e r in de w o r t e l s (429-12. 750 ppm F ) . Deze a u t e u r s m e n e n dat de v e r d e l i n g van fluor over de plant k a r a k t e r i s t i e k i s voor de h e r k o m s t van de fluor: uit de lucht of uit de grond. Ook B r e n n a n et a l . (1950) en B r e w e r et a l . (1959) vonden bij gebruik van voedingsoplossing m e t t o e -voeging van fluor z e e r hoge fluorgehalten in de w o r t e l s . B r e n n a n et a l .
(1950) v e r o n d e r s t e l l e n dat fluor, bij gebruik van een v o e d i n g s o p l o s s i n g m e t hoog c a l c i u m g e h a l t e , a l s C a F in of op de w o r t e l s w o r d t n e e r g e s l a -gen.
Bij gladiool - in h e t a l g e m e e n bij m o n o c o t y l e n . - w e r d m e e r fluor aangetroffen in de top van de b l a d e r e n dan in l a g e r gelegen delen ( Z i m m e r -m a n en Hitchcock, 1954/1957; Co-mpton en R e -m -m e r t , I960; Co-mpton
1970). J a c o b s o n et al. (1966) vonden bij t o m a a t en Compton (1970) in het a l g e m e e n bij dicotylen, m e e r fluor in de r a n d e n dan in h e t midden van het blad. J a c o b s o n et a l . (1966) toonden bij b l a d e r e n van Kalanohoë daigremontiana H a m e t et P e r r i e r v e e l fluor aan in de e p i d e r m i s , v o o r
-al aan de bovenzijde van het blad, en weinig in het m e s o f y l .
L e d b e t t e r et a l . (I960) vonden bij Sedum speotabile B o r e a u ook v e e l fluor in de e p i d e r m i s , m a a r d e z e a u t e u r s o n d e r z o c h t e n a l l e e n na H F - b e g a s s i n g .
Het gehalte in h e t gewas kan door v e l e r l e i uitwendige o m s t a n d i g h e d e n w o r d e n beïnvloed. Een a a n t a l h i e r v a n wordt in de volgende p a r a g r a -fen behandeld. B e n e d i c t et a l . (1965) vonden bij H F - b e g a s s i n g van enkele
g e w a s s e n , o n d e r m e e r r o m e i n s l a , een l a g e r fluorgehalte in h e t gewas indien de
gehouden.
indien de voeding s oplos s ing op 30 C in p l a a t s van op 25 of 20 C w e r d
Niet g e h e e l p a s s e n d in deze p a r a g r a a f evenmin in de a n d e r e n o c h t a n s belangwekkend zijn de e r v a r i n g e n m e t radioactief fluor, w a a r -uit b l e e k dat door de b l a d e r e n -uit de lucht opgenomen fluor ook n a a r de w o r t e l s v e r p l a a t s t w e r d (Ledbetter et a l . I960; R o m n e y et a l . 1969). De C o r m i s (1968) liet b l a d e r e n fluor in o p l o s s i n g o p n e m e n en c o n s t a -t e e r d e da-t e r vrijwel geen v e r p l a a -t s i n g w a s n a a r de w o r -t e l s .
4 . 2 . O p n e m i n g v a n f l u o r d o o r w o r t e l s
De mogelijkheid dat de planten fluor via de w o r t e l s opnemen w o r d t door enkele a u t e u r s s t e r k in twijfel g e t r o k k e n of geheel afgewezen
(Briedemann en Radeloff, 1933; S t a s , 1945; G i s i g e r , 1966). Soms wordt a a n g e n o m e n dat fluor d o o r d r i n g t tot in de w o r t e l s en d a a r w o r d t o p g e s l a -gen ( M a c l n t i r e , 1952), s o m s dat fluor a l l e e n tot in de e n d o d e r m i s kan d o o r d r i n g e n (Stas, 1949; zie ook B r e n n a n et a l . , 1950). De s t u d i e s van M a c l n t i r e et a l . (1942) en Munk (1964) o n d e r s t e u n e n deze m e n i n g .
M a c l n t i r e et a l . (1942) voegden superfosfaat, f o s f o r z u r e s i l i c a a t -kalk (phosphate furnace slag) en C a F _ toe aan de grond in potten en bak-ken. De g e w a s s e n r e a g e e r d e n n i e t . Zelfs 112.000 pounds s u p e r f o s f a a t
(16% P2O1-) p e r a c r e (1 l b / a c r e = c a . 1 k g / h a ) toegevoegd aan een l i c h t e k l e i m e t pH 7 w a s niet van invloed op het g e w a s . Munk (1964) m e n g d e h y d r o x y l a p a t i e t m e t C a F2 of N a F en voegde deze m e n g s e l s toe aan een
zwak z u r e , l e m i g e zandgrond in potten. Ook deze a u t e u r vond geen v e r -hoging in fluorgehalte van het gewas ( z o m e r g e r s t ) , wel een duidelijke invloed op de p r o d u k t i e , m a a r dit w a s een fosfaateffect.
In de m e e s t e p u b l i k a t i e s w o r d t h e t een v a n z e l f s p r e k e n d e z a a k g e -acht dat planten b e s c h i k b a a r fluor via de w o r t e l s uit de grond o p n e m e n . De b e t e k e n i s van deze wijze van opneming wordt v e e l a l wel van o n d e r g e
-schikt belang g e a c h t . Ook blijft de mening gehandhaafd, dat via de g r o n d opgenomen fluor v o o r a l in de w o r t e l s wordt opgeslagen. (McCune, 1969) of door de w o r t e l s niet w o r d t d o o r g e l a t e n n a a r a n d e r e p l a n t e d e l e n (De C o r m i s , 1968). Dit idee wordt o n d e r s t e u n d door de z e e r hoge f l u o r g e h a l
ten in w o r t e l s m e t een weinig verhoogd gehalte in het b o v e n g r o n d s e g e -w a s , bij planten -w a a r a a n fluor via grond of -w a t e r cultuur is aangeboden
(zie ook onder 4. 1)»
In een a a n t a l publikaties w o r d e n w a t e r c u l t u r e s b e s c h r e v e n . S t e i n e r (1969) v e r k r e e g f i u o r s c h a d e bij f r e s i a op w a t e r c u l t u u r bij 1 ppm F in de o p l o s s i n g . B r e w e r et a l . (1959) vonden dat s i n a a s a p p e l b o o m p j e s binnen 24 u u r slap gingen bij 100 ppm F en g r o e i r e m m i n g v e r t o o n d e n op een oplossing m e t 25 ppm,. De C o r m i s (1968) vond een v e r h o g i n g in fluor-gehalte in w o r t e l en b o v e n g r o n d s e delen van t o m a a t op w a t e r c u l t u u r m e t 10 ppm F a l s K F of N a F , Een d u i d e l i j k e r bewijs nog voor de opneming van fluor via de w o r t e l s geven R o m n e y et al. (1969). Deze a u t e u r s p l a a t
-18 sten t o m a a t , boon en l u z e r n e g e d u r e n d e 2 u u r op een o p l o s s i n g m e t F . Het r a d i o a c t i e f fluor w e r d opgenomen en door de plant v e r p l a a t s t , v o o r a l n a a r de b l a d e r e n .
Ye-O Cheng et a l . (1968) g e b r u i k t e n een v o e d i n g s o p l o s s i n g m e t 95 ppm F a l s N a F of N a - a c e t a a t f l u o r i d e en v e r k r e g e n schade s y m p t o m e n bij sojaboon. In de f r a c t i e van o r g a n i s c h e z u r e n uit het blad w e r d e n c i t r a a t -fluoride en a c e t a a t f l u o r i d e aangetoond.
Quinche et a l . (1971b) ontwikkelden een methode o m b o r a a t f l u o r i d e (tot 0, 1% K B F . ) in m e s t s t o f f e n aan te tonen. Deze m e t h o d e b e r u s t op het g e d u r e n d e 2 weken op w a t e r c u l t u u r p l a a t s e n van Coleus . Toevoeging van de te o n d e r z o e k e n m e s t s t o f geeft dan een verhoging van het b o r i u m -en fluorgehalte in het g e w a s . In e e r d e r g-enom-en p r o e v e n k r e g e n Collet et a l . (I969) m e t 19 ppm F in de o p l o s s i n g , gegeven a l s KBF ., n a a s t N a F en enkele a n d e r e fluor zouten, een t o e n e m i n g in fluorgehalte van h e t g e w a s en f l u o r v e r g i f t i g i n g s v e r s c h i j n s e l e n bij a b r i k o z e en m i r a b e l b o o m p -j e s , d r u i v e s t e k en Chenopodium album L .
Volledigheidshalve zij h i e r nog v e r m e l d , dat enkele o n d e r z o e k e r s een verhoging in fluorgehalte in afgesneden plantedelen opwekten door d e -ze te p l a a t s e n in fiuorhoudend w a t e r ( L e d b e t t e r et a l . , I960; De C o r m i s , I 9 6 8 ; S p i e r i n g s , 1969b, 1970)* Woltz et a l . (1971) vonden d a t de duur van het v a a s l e v e n van g l a d i o l e b l o e m e n m e t 20% v e r m i n d e r d e p e r ppm F , aan h e t w a t e r toegevoegd. Bij 0, 25 ppm F in h e t w a t e r w e r d r e e d s enige s c h a
-de van blad en b l o e m g e c o n s t a t e e r d .
V e n k a t e s w a r l u et a l . (1965) w e r k t e n m e t stukjes w o r t e l van g e r s t
o£ 1 ft
( Hordeum vulgare L. ) die in een o p l o s s i n g m e t Cl of F w e r d e n g e -p l a a t s t . F l u o r w e r d z e e r snel o-pgenomen, het evenwicht w e r d binnen
enkele minuten b e r e i k t . De c o n c e n t r a t i e in de w o r t e l b e d r o e g 0, 3 à 0, 35 van die van de o p l o s s i n g . Het wel of niet d o o r l e i d e n van lucht door de op-l o s s i n g had geen invop-loed op de F - o p n e m i n g . De d e s o r p t i e d a a r n a in wa-t e r of zouwa-tenoplossing v e r l i e p z e e r snel en v r i j volledig, s l e c h wa-t s 0, 3 à
1, 4% van de g e a d s o r b e e r d e fluor bleef bij d e s o r p t i e in de w o r t e l a c h t e r . E e r d e r hadden B ö s z ö r m é n y i en C e s h (1961) de opneming van h a l o g e e n -ionen door w o r t e l s van w i n t e r t a r w e b e s t u d e e r d . F < J < C l < B r w e r d e n in 24 u u r in t o e n e m e n d e m a t e opgenomen. F l u o r s t i m u l e e r d e de a c c u m u l a -tie van Cl in de w o r t e l m a a r r e m d e de totale h o e v e e l h e i d opgenomen c h l o o r .
Een a a n t a l p u b l i k a t i e s b e s c h r i j v e n het gebruik van zand of g r o n d -c u l t u r e s w a a r b i j voedingsoplossingen m e t t o e n e m e n d e hoeveelheden fluor over de grond w e r d e n gegoten. Leone et a l . (1948) v e r k r e g e n bij 10 ppm F en m e e r in de voedingsoplossing, die continu w e r d gebruikt, schade bij boekweit en p e r z i k op zand in 13 dagen; bij t o m a a t in 48 dagen. D a i n e s et
al. (1952) vonden bij eenzelfde proefopzet dat 5 tot 50 p p m F en m e e r , schade gaf bij d i v e r s e g e w a s s e n . Hitchcock et a l . (1963) voegden 15 m a a l 190 ppm of 370 ppm toe aan grond. Milo s o r g u m (Sorghum sp. ) v e r t o o n d e geen g r o e i r e m m i n g , wel enkele s y m p t o m e n ; gladiool (Snow P r i n c e s s ) g r o e i r e m m i n g . H a a s en B r u s c a (1955) k r e g e n bij 50 ppm F en m e e r g r o e i r e m m i n g en bij 400 ppm in de voedingsoplossing b l a d s c h a d e bij c i t r o e n -b o o m p j e s op zand. Mulder en Den B o e r (1961) goten êén m a a l m e t 365 ppm F . Gladiool gaf binnen 5 dagen f l u o r o v e r m a a t v e r s c h i j n s e l e n te z i e n . Van deze vijf publikaties geven de e e r s t e d r i e gehalten in g e w a s . T o e n e ming in fluorgehalte van de o p l o s s i n g ging s t e e d s g e p a a r d m e t een v e r h o -ging in fluorgehalte van het g e w a s .
A r n o l d Bik (1964) gebruikte w a t e r m e t t o e n e m e n d e hoeveelheden fluor, m a x i m a a l 10 ppm F a l s H ^ S i F / , bij de t e e l t van vijf s o o r t e n pot-planten. E r w e r d geen z i c h t b a r e r e a c t i e van h e t gewas op de f l u o r i d e r i n g van het w a t e r w a a r g e n o m e n . F l u o r g e h a l t e n in gewas w e r d e n niet b e p a a l d .
18 19 L e d b e t t e r et a l . (I960) gebruikten o p l o s s i n g e n m e t 0, 1% Na F en Na F
bij t o m a a t op g e c o m p o s t e e r d e (?) grond (composted soil). Zij vonden de r a d i o a c t i e v e fluor t e r u g in de w o r t e l s en b o v e n g r o n d s e delen.
B r e n n a n et a l . (1950) t e e l d e n t o m a t e n op zand en v a r i e e r d e n de c o n c e n t r a t i e aan stikstof, fosfaat en c a l c i u m van de v o e d i n g s o p l o s s i n g , bij gelijk fluorgehalte, 50 ppm F a l s N a F . De fluoropneming b l e e k afhan-kelijk van de v o e d i n g s t o e s t a n d van de plant.
P r o e v e n i n p o t t e n e n b a k k e n w o r d e n door een g r o o t aan-t a l a u aan-t e u r s b e s c h r e v e n . M a c l n aan-t i r e eaan-t a l . (1947) voegden 1.520 en 3. 040 pounds F p e r a c r e t o e a l s k o o l z u r e kalk, s i l i c a a t kalk of C a F _ , aan een zwak z u r e , lichte k l e i . Enkele v e e v o e d e r g e w a s s e n r e a g e e r d e n gunstig in produktie (kalkeffect). E r w e r d een aanzienlijke verhoging in f l u o r g e -h a l t e in gewas g e c o n s t a t e e r d .
M a c l n t i r e et a l . (1951) dienden tot 800 pounds p e r a c r e a l s H F , oppervlakkig toe aan een zwak z u r e , lichte k l e i . De 100-pounds gift had vrijwel geen invloed. G r o t e r e giften gaven een p H v e r l a g i n g , g r o e i r e m -ming en een verhoging in fluor gehalte van het g e w a s . Bekalking w a s
gun-stig.
Woltz (1964b) voegde 500 tot 4.250 pounds superfosfaat ( F - g e h a l t e niet opgegeven) toe aan een zandgrond m e t pH 6, 0. De hoogste gift gaf bij gladiool een h o g e r fluorgehalte in gewas en m e e r f l u o r s c h a d e . B e k a l -king w e r k t e gunstig.
Z e s p u b l i k a t i e s geven de fluortoediening op in p p m op de d r o g e grond, of gegevens w a a r u i t deze d o s e r i n g i s af te leiden. In het a l g e -m e e n w e r d een stijging in fluorgehalte in gewas gevonden bij h o g e r e
do-s e r i n g e n , enkele gegevendo-s volgen h i e r o n d e r .
P r i n c e et al. (1949) vonden tot 100 ppm F a l s N a F toegediend, w e i -nig invloed; 360 ppm F gaf schade bij t o m a a t op een zandige klei m e t pH 6, 5.
De C o r m i s (1968) vond een verhoging in fluorgehalte bij t o m a a t door toediening van 400 ppm F of m e e r a l s N a F of HF aan een m e n g s e l van grond en veen. De pH van dit m e n g s e l wordt niet v e r m e l d . H u r d K a r r e r (1950) gaf 50 ppm F a l s H F , N a F en CaF., aan enkele g r o n d s o o r -t e n . De H F - -t o e d i e n i n g gaf schade aan knolle-tjes (collard) en boekwei-t. Bekalking w a s gunstig en r e m d e de fluoropneming. N ö m m i k (1953) vond een p r o d u c t i e v e r h o g i n g bij 500 ppm F , a l s NaF toegediend aan een klei m e t pH 6, 7; op een lichte k l e i gaf 400 tot 800 ppm F a l s N a F een v o l l e -dige m i s o o g s t . Op zand m e t pH 7, 2 was 250 ppm F schadelijk, 14. 000 ppm F a l s CaF~ had weinig of geen invloed.
G e r i c k e en K u r m i e s (1955) dienden 100 ppm F a l s N a F en C a F?
toe aan zand m e t pH 5, 8. B e i d e fluor zouten gaven een verhoging in fluor-gehalte bij sla en s p i n a z i e , m a a r niet bij peen. H a n s e n et a l . (1958) vonden een verhoging in fluorgehalten bij toediening van 200 tot 1. 600
ppm F a l s N a F of N a?S i F , aan een v i e r t a l gronden ( m i n i m a a l 0, 3%
C a C O , en pH 7, 4). Tot en m e t 400 ppm F was e r geen duidelijke invloed op de produktie van l u z e r n e en knolletjes ( t u r n i p s ) .
Bovay et a l . (1969a en 1969b) v o e r d e n potproeven uit m e t K B F . en b o r a a t f l u o r i d e - h o u d e n d e m e s t s t o f f e n . Zij vrinden bij w i n t e r r o g g e , w i n t e r g e r s t e n chenopodium albumin, een verhoging in b o r i u m - , m a a r v o o r a l in fluorgehalte van h e t g e w a s .
Uit de b e s p r o k e n potproeven kunnen we c o n c l u d e r e n dat fluor via de w o r t e l s uit de grond kan w o r d e n opgenomen. De opneming i s van een a a n t a l f a c t o r e n afhankelijk. Eén van de b e l a n g r i j k e f a c t o r e n v e r m o e -delijk zelfs de b e l a n g r i j k s t e - is de k a l k t o e s t a n d van de grond. Volgens vele a u t e u r s wordt door een bekalking - of bij een h o g e r e pH - m i n d e r fluor opgenomen en het o p t r e d e n van schade v o o r k o m e n . De pH is van dusdanig g r o t e invloed dat wij ons afvragen of f l u o r o v e r m a a t niet één van de f a c t o r e n kan zijn bij het " s o i l acidity c o m p l e x " , het v e r s c h i j n s e l van een s l e c h t e g r o e i op z u r e grond. B e h a l v e de pH van de grond zijn mogelijk van invloed het o r g a n i s c h e - s t o f g e h a l t e (Hansen et a l . 1958), de fosfaattoestand ( P r i n c e et a l . 1949; Jung, 1953) en het s l i b g e h a l t e . G a r b e r et a l . (1967), H u r d - K a r r e r (1950) en P r i n c e et a l . (1949) vonden dat lichte gronden g e v o e l i g e r w a r e n dan z w a r e , slibhoudende g r o n d e n . H a n s e n et a l . (1958) m e n e n dat een s l i b r i j k e grond m e e r fluor kan fixe-r e n en dus een l a g e fixe-r gehalte in gewas geeft, bij een zelfde fluofixe-rgift.
Van invloed op de fluoropneming is ook de v o r m w a a r i n fluor w o r d t t o e g e d i e n d . H u r d K a r r e r (1950) c o n s t a t e e r d e dat van de r e e k s H F N a F -C a F2 de e e r s t e de g r o o t s t e en de l a a t s t e de k l e i n s t e verhoging in
fluorgehalte in gewas v e r o o r z a a k t . G a r b e r et a l . (1967) vonden h i e r m e e o v e r -e -e n k o m s t i g in d-e m -e -e s t -e g-evall-en m i n d -e r invlo-ed van C a F - , v -e r g -e l -e k -e n m e t N a F . G e r i c k e en K u r m i e s (1955) n a m e n e c h t e r geen v e r s c h i l in fluor-opneming w a a r bij toediening van N a F of CaF2» H a n s e n et a l . (1958)
von-den m e e r invloed van N a F v e r g e l e k e n m e t N a ^ S i F , . Collet et a l . (1969) vonden een t o e n e m i n g in fluoropneming bij a c h t e r e e n v o l g e n s : F ; B F . ~ ; S i F6" .
Aanwezigheid van b o r i u m v e r s t e r k t e de fluoropneming m a a r gaf ook v e r m i n d e r i n g in giftigheid, m i n d e r z i c h t b a r e s c h a d e . V e r s c h i l in opneming b e s t a a t er ook t u s s e n de g e w a s s e n . G e r i c k e en K u r m i e s (1955) vonden geen stijging in fluorgehalte van peen bij een b e p a a l d e f l u o r d o s e
J a c o b s o n et a l . (1966), die de invloed van fluor via de grond - m a a r v o o r a l via de lucht - b e s t u d e e r d e , n o e m e n katoen een s n e l l e , t o m a a t een m a t i g e , en gladiool een t r a g e f l u o r - a c c u m u l a t o r (rapid, m o d e r a t e and low F - a c c u m u l a t o r ) . B e h a l v e de v o r m w a a r i n fluor wordt t o e g e d i e n d is ook de h o e v e e l h e i d van b e l a n g . Dit lijkt een v a n z e l f s p r e k e n d h e i d , m a a r e r i s in de l i t e r a t u u r nog weinig a a n d a c h t a a n b e s t e e d .
Soms vertoonde de r e l a t i e o p n e m i n g t o e g e d i e n d e d o s i s een o n r e g e l -m a t i g v e r l o o p , s o -m s w e r d bij h o g e r e giften de fluor in v e r s t e r k t e -m a t e opgenomen (Daines et al. 1952; N ö m m i k , 1953). Gezien de o u d e r d o m van deze publikaties mag een m i n d e r b e t r o u w b a r e a n a l y s e van het gewas niet a l s b r o n voor de w a a r g e n o m e n o n r e g e l m a t i g h e d e n w o r d e n u i t g e s c h a -keld.
Quinche et a l . (1971a) vonden een r e c h t l i j n i g v e r b a n d t u s s e n de h o e v e e l h e i d toegediend K B F . en het f l u o r - ( e n b o r i u m - ) g e h a l t e in g e w a s .
Specht en M a c l n t i r e (1961) vonden een r e c h t l i j n i g v e r b a n d t u s s e n de l o g a r i t m e van de g r o e i d u u r en de l o g a r i t m e van h e t f l u o r g e h a l t e van g r a s .
V e l d p r o e v e n , s p e c i a a l aangelegd o m de w e r k i n g van fluorhoudendem e s t s t o f f e n te b e s t u d e r e n , zijn s c h a a r s . In Z w i t s e r l a n d w e r d e n een a a n -t a l v e l d p r o e v e n u i -t g e v o e r d m e -t b o r a a -t f l u o r i d e h o u d e n d e m e s -t s -t o f f e n
(Bovay et al. , 1969a, b; Bolay et a l . 1971a, b ; Quinche et a l . , 1971a). Uit deze p r o e v e n b l e e k dat b o r a a t f l u o r i d e snel w o r d t opgenomen. Het ge-w a s ge-w e r d r i j k e r aan b o r i u m , m a a r v o o r a l aan fluor.
De C o r m i s (1968) b e s c h r i j f t s u m m i e r een veldproef w a a r b i j HF en K F , voor en tijdens de t e e l t , aan de grond w e r d e n toegediend. E e n a a n -tal g e w a s s e n op dit proefveld geteeld, vertoonde een g e r i n g e stijging in fluorgehalte onder invloed van genoemde behandelingen.
V e e l j a r i g e proefvelden w e r d e n in studie genomen door G e r i c k e en K u r m i e s (1955) en Kudzin en P a s h o v a (1970).
G e r i c k e en K u r m i e s (1955) o n d e r z o c h t e n d r i e v e e l j a r i g e proefvelden: (a) G e t t i n g e r , E F é l d . „ B e m e s t i n g , irieïgeiriiddeld 280 kg s u p e r -fosfaat p e r ha p e r j a a r (= 1 80 kg F p e r ha in 40 j a a r ) gaf geen verhoging in fluorgehalte in g e w a s , afgezien van a a r d a p p e l s w a a r b i j een g e r i n g e verhoging w e r d w a a r g e n o m e n .
(b) D a u e r d ü n g u n g s v e r s u c h D a r m s t a d t N r , 7 3 9 . Op dit proefveld op z u r e zandgrond t r a d bij h a v e r geen duidelijke verhoging op in f l u o r g e h a l t e op m e t s u p e r f o s f a a t b e m e s t e veldjes (2 80 en 560 kg F p e r ha in 40 j a a r ) . Opvallend w a s dat bij h a v e r de hoogste fosfaatgift
(128 kg P - O r per ha p e r j a a r ) , in wat voor v o r m ook gegeven, h e t fluorgehalte in gewas v e r l a a g d e v e r g e l e k e n m e t de l a g e r e fosfaatgift. Bij a a r d -appel w e e r s p i e g e l d e de toegediende b e m e s t i n g zich in een verhoging in fluorgehalte in g e w a s .
(c) D a u e r d ü n g u n g s v e r s u c h W e i h e n s t e p h a n . Op dit 17 à 18 j a a r oude proefveld w e r d een g e r i n g e verhoging in fluorgehalte van w i n t e r t a r w e en koolzaad gevonden na toediening van in t o t a a l 110 kg F p e r h a a l s superfosfaat.
Kudzin en P a s h o v a (1970) vonden op een l a n g j a r i g proefveld op z w a r t e a a r d e ( c h e r n o z e m ) een d u i d e l i j k e verhoging in fluorgehalte bij m a i s en s u i k e r b i e t . Op de d e s b e t r e f f e n d e veldjes w a s in 35 j a a r in t o t a a l 2, 120 kg P . O r gegeven.
Een punt van b e s p r e k i n g in de l i t e r a t u u r i s de invloed die a t m o s f e -r i s c h e fluo-r, via de g-rond op h e t gewas kan uitoefenen ( M a c l n t i -r e et a l . 1949). O m deze v r a a g t e b e a n t w o o r d e n moet bekend zijn h o e v e e l fluor op deze wijze op de grond t e r e c h t k o m t .
Volgens O e l s c h l ä g e r (1968, 1971) i s de a a n v o e r via de lucht 2, 1 kg F p e r j a a r in een i n d u s t r i e g e b i e d ; 7, 3 - 2 1 , 9 kg F p e r ha bij een hoogoven en in d o o r s n e e 10, 3 kg F p e r ha bij een a l u m i n i u m f a b r i e k .
M a c l n t i r e et a l . (1951) n o e m e n e c h t e r een a a n v o e r via de lucht van 100 pounds F p e r a c r e p e r j a a r mogelijk (possible); een a a n v o e r van 400 pounds onwaarschijnlijk (improbable) en een a a n v o e r van 800 pounds F p e r a c r e p e r j a a r ondenkbaar (unthinkable). Uitgaande van 100 pounds F p e r a c r e p e r j a a r i s een verhoging in fluorgehalte b e s l i s t niet ondenkb a a r . O v e r i g e n s i s de v r a a g s t e l l i n g wat a c a d e m i s c h , omdat de r e c h t
-s t r e e k -s e invloed van de fluor uit de lucht op het gewa-s vele m a l e n g r o t e r zal zijn. Van dit l a a t s t e geeft McCune (1969) een o p m e r k e l i j k v o o r b e e l d . Deze a u t e u r v e r m e l d t een gehalte van 243 ppm F bij gladiool bij een fa-b r i e k , na het sluiten e r v a n w e r d 4 ppm F gevonden.
4 . 3 . S y m p t o m e n v a n f l u o r v e r g if t i g i n g
De s y m p t o m e n die door vergiftiging m e t fluor - h e t z i j afkomstig uit de grond h e t z i j uit de lucht w o r d e n opgewekt kunnen in twee g r o e -pen w o r d e n v e r d e e l d ( B r e w e r , 1966), te weten:
(a) c h l o r o s e van het b l a d m o e s ;
(b) n e c r o s e , v o o r a l van de b l a d r a n d e n , s o m s voorafgegaan door g r i j z e , licht g r o e n e , w a t e r i g e plekken, die l a t e r r o o d b r u i n of t a a n k l e u r i g w o r d e n .
Het o p t r e d e n van n e c r o s e wordt in v r i j w e l a l l e p u b l i k a t i e s v e r m e l d , c h l o r o s e in een b e p e r k t e r a a n t a l . Een u i t v o e r i g e b e s c h r i j v i n g van de a a n -t a s -t i n g van n a a l d e n en b l a d e r e n van onder a n d e r e hou-tige g e w a s s e n geef-t B o s s a v y (1965).
D a i n e s et a l . (1952) m e r k t e n op dat bij n i e t - l i j n v o r m i g e b l a d e r e n de in n e c r o s e o v e r g a a n d e a a n t a s t i n g zich van de r a n d uit n a a r de hoofdn e r f u i t b r e i d t , of z o a l s M u l d e r ehoofdn Dehoofdn B o e r (1961) opgavehoofdn voor p e r z i k -k r u i d : de a f s t e r v i n g gaat s o m s t u s s e n de n e r v e n v e r d e r . L i j n v o r m i g e b l a d e r e n v e r t o n e n volgens D a i n e s et a l . (1952) een afwijkend p a t r o o n , bij m a i s b i j v o o r b e e l d t r e d e n l a n g w e r p i g e l e s i e s op. Z i m m e r m a n en H i t c h c o c k ( I 9 5 4 / I 9 5 7 ) s p r e k e n bij m a i s van een mozai'ek-achtig of gevlekt u i t e r l i j k ( m o s a i c o r m o t t l e d a p p e a r a n c e ) .
B o r s d o r f (I960) m e r k t e op dat zwakke s y m p t o m e n van f l u o r s c h a d e bij m o n o c o t y l e n m o e i l i j k t e o n d e r s c h e i d e n zijn van s c h a d e door d r o o g t e .
In een a a n t a l p u b l i k a t i e s w o r d t h e t o p t r e d e n van een s c h e r p b e g r e n s de zone (ligne de d é m a r c a t i o n ) t u s s e n gezond en a a n g e t a s t w e e f s e l b e n a -drukt (Johnson et a l . , 1950; Bolay en Bovay, 1965b; S p i e r i n g s , 1969a).
Bij e r n s t i g e a a n t a s t i n g t r e e d t v e r d e r g r o e i r e m m i n g op en kan h e t gewas s l a p g a a n en a f s t e r v e n , s o m s w o r d t g r o e i r e m m i n g w a a r g e n o m e n z o n d e r dat s y m p t o m e n w o r d e n v e r m e l d ( H u r d - K a r r e r , 1950).
Ook op v r u c h t e n kunnen ingezonken, n e c r o t i s c h e delen v o o r k o m e n ( B r e d e m a n n , 1956; Holte, 1961; Bolay en Bovay, 1965a). A a n t a s t i n g van de v r u c h t e n van a b r i k o o s , p e r z i k , p e e r , k e r s , druif e t c . w o r d e n b e s c h r e ven door Bolay et a l . (1971b) en Bovay en Z u b e r (1971). P e r z i k kan v o o r -al op de v r u c h t n a a d zacht w o r d e n , rood v e r k l e u r e n en splijten (Benson, 1959).
Bij t o m a a t op k w a r t s z a n d vertoonden de v r u c h t e n m e e r n e u s r o t bij toevoeging van 10 ppm F of m e e r aan de voedingsoplossing (Leone
et al„ , 1948). P a c k (1966) k r e e g e c h t e r m i n d e r n e u s r o t bij b e g a s s i n g m e t H F , de v r u c h t e n w a r e n ook k l e i n e r (dus m i n d e r gevoelig). Het b e e l d van de a a n t a s t i n g kan v a r i ë r e n . De a a n t a s t i n g wordt beiiivloed door de h o e v e e l h e i d fluor t o e g e v o e r d en de duur van de i n w e r k i n g .
Woltz (1964a) en J a c o b s o n et a l . (1966) w e r k e n d e m e t gladiool m e n e n dat de m a t e van t r a n s p i r a t i e en de p l a a t s e l i j k e s t o m a t a i r e a c t i -viteit b e l a n g r i j k zijn. J o n g e r e delen zijn gevoeliger (Brennan et a l . ,
1950; Bolay en Bovay, 1965a, b ; P a c k , 1966). Ook de v o e d i n g s t o e s t a n d speelt een r o l (Bolay en Bovay, 1965a, b ; P a c k , 1966; M a c L e a n et a l . , 1969; McCune, 1969).
Volgens Hitchcock et al. (1962) i s de k l e u r van het n e c r o t i s c h e w e e f s e l bij v e r s c h i l l e n d e g l a d i o l e c u l t i v a r s l i c h t e r of d o n k e r d e r o v e r e e n k o m s t i g de b l o e m k l e u r van de betreffende c u l t i v a r s . T u s s e n de s y m p t o -m e n van f l u o r s c h a d e bij l u c h t v e r o n t r e i n i g i n g en die bij f l u o r o v e r -m a a t via de grond vinden de m e e s t e a u t e u r s geen v e r s c h i l l e n (Brennan et a l . ,
1950; D a i n e s et a l . , 1952; M u l d e r en Den B o e r , 1961; J a c o b s o n et a l . , 1966; Ye-O Cheng et a l . , 1968). Bij gladiool vond Woltz (1964a, b) dat fluoropneming via de grond een a n d e r a a n t a s t i n g s p a t r o o n geeft, n a m e -lijk m e e r n e c r o t i s c h e plekken op de bladschijf en weinig op de b l a d r a n d (zie ook McCune, 1969).
Door een a a n t a l a u t e u r s w e r d e n b r u i n e of a f g e s t o r v e n w o r t e l s w a a r -genomen bij hoge f l u o r d o s e r i n g e n .
4 . 4 . G e v o e l i g h e i d v a n d e g e w a s s e n v o o r a t m o s f e r i s c h e f l u o r
P u b l i k a t i e s w a a r i n de gevoeligheid van de v e r s c h i l l e n d e g e w a s s e n voor f l u o r o v e r m a a t via de grond w o r d t b e s p r o k e n zijn s c h a a r s , h e t a a n -tal g e w a s s e n dat wordt v e r g e l e k e n i s b e p e r k t . Dit in t e g e n s t e l l i n g tot de gegevens over gevoeligheid voor a t m o s f e r i s c h e fluor. Lijsten m e t g e v o e -lige en ongevoe-lige g e w a s s e n w o r d e n gegeven door Z i m m e r m a n en
Hitchcock (1954/1957), B o r s d o r f (I960), Bolay en Bovay (1965b) en G u d e r i a n (1971). Volgens deze l i j s t e n en ook volgens a n d e r e l i t e r a t u u r -b r o n n e n (Spierings, 1969a) zijn -b o l - en k n o l g e w a s s e n -bijzonder gevoelig.
