Lapilli

AFZETTINGEN WTKG23 _(3), 2002 58

Lapilli

Larsvanden Hoek+Ostende

Missing

links in China

De twee Chinesevondstenwaarikhet hieroverwil

heb-ben,

worden door deauteurszelf dan ook niet als

_missing

links beschreven. Maarze

zijn

wel een mooie illustratie vanhoemethettoenemen van onze

kennis,

determ ont-brekende schakel wordt _vervangen door

_(adaptieve)

ra-diatie.

De eerste vondst_komt, hoe kan het ook

anders,

uit de Chinese

_{provincie Liaoning.}

Destroom

_{primitieve vogels}

en

gevederde

dinosauriërs uit het

_Vroeg-Krijt

_van de Yinxianen

_Jiufotang

Formaties

_lijkt

nietop tehouden. Datze

allang

nietmeer zo

bijzonder zijn, blijkt

wel uit het feit datnunietmeeriedere vondst Nature of Science haalt. De

onlangs

beschreven Yanornis verscheen ineenander blad

_(lit.

_1),

evenals

_Sapeornis,

de

grootste vogel

dietot Een paar

Afzettingen terug

had ik hetoverde

fossil

record. Zo’n

_Engelstalige

termdie zich wat

_lastig

laat vertalen. Fossiele

_overlevering

klinkt meteen weer zo zwaar.

Missing

link is ook zo’n term die

_je

vaak in het

_{Engels tegenkomt.}

Ontbrekende schakel is_een

_{prima vertaling,}

_maar

_missing

link bektwat lekkerder. Zeker als

_je

hetover Chinesefossielen gaat hebben. Het klinkt aleen

beetje

Chinees.

Maar zo’n

missing

link is

_eigenlijk

een hele rare term. Niemand

_kijkt

raaropals

je

ineenschoolboekvan

twin-tig jaar geleden

een zin

tegenkomt

als:

_{“Archaeopterix}

is de ontbrekende schakel tussen

reptielen

en

vogels.”

En toch is dat heelraar.Hoezo ontbrekend?

Op

datmoment

warende fossielenvande

oervogel

almeerdaneen eeuw bekend. Bovendien

_geeft

devondstvan een

missing

link

meteen

aanleiding

toteen

speurtocht

naartwee nieuwe

missing

links: deontbrekende schakel die vóór de bewuste vondst

_hoort,

ende schakel dieemakomt. En als die scha-kels dan

_{gevonden worden,}

ende schakelstussende

scha-kels,

eneenaantal schakels dienetniet

lijken

tepassen, danontstaathet vertrouwde beeldvan

struikvormige

evo-lutie. Er is eenveelvoudaanvormen die

experimenteer-denmetnieuwe

_{mogelijkheden. Bij}

de

_vogels

denk

_je

dan aan de

_verovering

_van het

_{luchtruim, bij}

vissen aan de tochtnaar een_{leven op}landen

_{bij mensachtigen}

aande

aanpassingen

aanhet leven_opde vlakte.

_Bij

elkaar geven die_{vormen eenidee hoe dat proces in}

_zijn

werk kan

_zijn

gegaan. Maar al die

tijd

weetmendan nietofmende echte ontbrekendeschakel,

namelijk

de vooroudervan de

59 AFZETTINGENWTKG 23(3), 2002

dusver uitde Chinese

_provincie

naarboven is

gekomen

(lit. 2).

MaarJeholornis

prima

mocht wel _{in het} gezag-hebbendeNature

_{verschijnen (lit. 3).}

Hier hebbenwede

eerstezaadeter onder de

vogels.

Althans deeerste waar-van wemetzekerheid de_eetgewoontenkunnen achterha-len. En dan ook echtmet

100%

zekerheid. Deschitterende fossilisatievan de

Jiufotang

Formatie bewaarde niet al-leen het skeletvan

Jeholornis,

maarook

zijn galgenmaal

van tientallenzaden. Afdrukkenvan veren,hoewel be-kend uit deze

_{vindplaatsen,}

waren

bij

dit skelet niet

terug-gevonden.

De

_beschrijving

_draagt

_{de sporen}van eeneerdere affaire met

_Liaoning

fossielen. Ooit werd

_{Archaeoraptor}

uit China beschreven aande handvan een fossiel dat latereen

sa-menstelling

bleekvan twee verschillende fossiele soor-ten. Eénvandiesoorten werd later in Nature beschreven

als de kleinste dinosauriër

_{ooit, Microraptor (lit. 5).}

Dit

diertje,

dat veel

_vogelachtige

kenmerken

_bezit,

werd door

zijn Dromaeosaurus-achtige

staart

_gekenmerkt

als _een echte dinosauriër. Zhouen

Zhang beginnen

hun

beschrij-ving

metoptemerken dat zonder

_{enige twijfel}

het

_holotype

vanJeholomis

_prima

geen

samengesteld

fossiel is. De

vijf

platen

waarop het skeletbewaard is bevattensoms delen vanbotten die aansluiten opeen

fragment

van eenandere

plaat.

Bovendien is het

_gedeelte

_{waarop de}

_lange

staart bewaard is

_gebleven

onder hun

_supervisie

in het laborato-rium dooreen

vakkundig

preparateur

vrij gelegd.

Het is

_juist

diestaartdie Jeholomiszo

bijzonder

maakt.

Hij

verraadt de dinoherkomstvanhet

dier, aangezien hij

kenmerken bezit diewekennen uit de Dromaeosauridae. En daarmee

_krijgen

wedan inderdaad de wirwaraan fos-sielevormen,die het

simpele

beeldvanéén

_missing

link tussen dinosauriërsen

vogels

verstoort._{Een paar}

_jaar

ge-ledenmoest

_Microraptor

_nogtotdedinosauriërs

gerekend

worden vanwege

zijn

staart, nuwordteen vorm meteen

soortgelijke

staart zonder blikken of blozentotde

_vogels

gerekend.

Sterker nog, in de

beschrijving

staat _een

prik-kelend

_zinnetje:

“Het tweede

_kootje

vande tweede

_vinger

is

_langer

dan heteerste

kootje,

netals in

_Microraptor

_en alle

_{primitieve vogels.”}

Alle reden dusom

je

nogeens af tevragen, wat

Microraptor

nu

eigenlijk

is. Maar als het danaankomtopeen

fylogenetische analyse

van

_primitieve

vogels,

danwordt deze al

_bij

voorbaat

_uitgesloten.

Im-mersstaat

_hij

in de boeken alseendinosauriër.

Als hetover de evolutievan

vogels

gaat,kunnen we de term

missing

link_{gerust vergeten.}De veelvoud_aan vor-men, die danweer een

_{gevederde dinosauriër,}

danweer een

_{primitieve vogel zijn,}

vormen zo

_{langzamerhand}

een Chinese

_puzzel.

Maar

_{tegelijkertijd}

_geeft

dat

_goed

_aan, hoe evolutie in

_zijn

werk_gaat.Geen rechte

lijn,

engeen strakke

_scheidingen.

Wie_{terugkon gaan in de}

_tijd

en120

miljoen jaar geleden

de

lagunes

van

Liaoning

zou

bezoe-ken,

zou

_{waarschijnlijk}

de grootste moeite hebbenom de dinosauriërsen de

vogels

uit elkaartehouden.

Dat evolutie geen rechte

lijn is, blijkt

niet alleen uit de

verovering

vanhet luchtruim. De

_verovering

_vanhet land

is net zo’n

gebeurtenis.

De vissen diedeze stap maakten,

moesten een aantal

grote veranderingen

ondergaan.

Kieuwademhaling

werkt niet in de

_lucht,

endusmoesten

longen

ontwikkeld worden. En voor de

_{voortbeweging}

moesten de vinnen

omgevormd

wordentotledematen die het

_gewicht

vanhet dierop het

droge

konden

_dragen.

Deze stadia in de overgangvanhetwaternaarhet land

_zijn

in de recente faunaterugtevinden in levendefossielen als de

longvissen

en de coelacanth. Het

probleem

is meteen

duidelijk:

beide groepentonenslechts éénvande

noodza-kelijke aanpassingen.

Maarwatwasernou eerder?

_Zijn

de

_{kwastvinnigen}

het laatste stadiumnaarde

amfibieën,

of

_zijn

dat

_juist

de

_longvissen?

Tijdens

eencongres dat ik

begin

dit

_jaar

in Duitsland be-zocht was deze brandende vraagaan twee

specialisten

voorgelegd.

Het

_onderwerp

van het_congres was “DNA

en

paleontologie

vande

_{gewervelden,”}

enhetwasde

be-doeling

van de

_{organisatoren}

dat dezetwee

_specialisten

eens

goed

in de

_{slag gingen.}

Eerst kwam de

wetenschap-per aanhet woord die het DNA van

longvissen,

kwast-vinnigen

enallerlei

_{hogere gewervelden}

had

_{geanalyseerd.}

Hij

kwam tot de conclusie dat de

longvissen

onzenaaste verwanten in het

vissenrijk

waren. De

_paleontoloog

die daarna het woord

voerde,

wees erop dat in de

fossil

re-cord nogeenderde groeptevindenwas,de

Rhipsidia,

en dat hierin de echte landveroveraars

gezocht

moesten wor-den. Vaneen

hevige

discussietussendeherenwasverder

geen

sprake.

De

_paleontoloog

beseftedat

_je

_geen DNA-onderzoekkan doenaan

Rhipsidia

die almeer dan 300

miljoen jaar geleden

zijn uitgestorven. Longvissen

als

nadereverwant dan

kwastvinnigen

klonk hem heel

rede-lijk

in deoren.En de moleculair

bioloog

liet de

fossil

re-cord graagover aan de

_{paleontologen. Hij}

kon alleenmet recente dieren werken.

Ik had

_gedacht

dat het

_volgen

vandeze discussieme

goed

had voorbereidvoor het lezenvan de nieuwste Chinese

vondst,

een

_missing

link uit het

_Vroeg

Devoon

(lit. 4).

Maar al in de eerste zin werd die

hoop

de

_grond

in

_geboord.

“De

verwantschap

tussen de _{drie nog levende groepen}van

sarcopterygiërs

of

_{lobvinnigen (tetrapoden, longvissen}

en

coelacanthen)

is het

_onderwerp

vandiscussie.” Voor Zhu enYu bentuduseen

lobvinnige

vis. Datbetekentdat deze

wetenschappers

voor eencladistische

aanpak kiezen,

waar-bij

eerder in

_lijnen

_{dan in groepen}

gedacht

wordt.Determ

Rhipsidia

zal

_{je bij}

cladisten niet

tegenkomen.

Zij

spre-kenover

_lijnen

als de

Dipnomorpha (de longvissen

enhun directe

_voorouders)

ende

_{Tetrapodomorpha (de}

gewer-velde landdierenenhun

voorouders).

Net als de Duitse

collegae

denken ZhuenYu dat de

long-vissenen

tetrapoden

nauwermetelkaarverwant

_zijn

dat metde

_{kwastvinnigen}

ende nieuwstevondst,

Styloichtys

changae,

versterkt dat idee alleen_nogmaar.Deze vis uit het

_Vroeg

Devoon combineertkenmerkenvan beide

lij-nen.

Computeranalyses

omde

positie

van

Styloichtys

te

bepalen

zettenmeestal deze vondst alseenechte

missing

linktussende meest

primitieve vertegenwoordigers

van

AFZETTINGEN WTKG23(3), 2002 60

ingewikkeld

de evolutieis,

blijkt

wel uit het feitdat de computerhemnetzovaak binnen de

Dipnomorpha plaatst,

ensoms ook binnen de

_{Tetrapodomorpha.}

De

_analyses

plaatsten

Styloichtys

wel steeds buiten de

_lijn

van de

kwastvinnigen,

maarook dat is een tekenvan de

com-plexiteit

vande

_fossil

record. Want dat betekent dat

som-mige veranderingen,

zoals het verlies van een

gesteeld

middenoog, onafhankelijk

zowel inde coelacanthen als

in de

_{Dipno-ZTetrapodomorpha plaats}

vonden.

Styloichtys geeft

niet alleenaanhoe

complex

deevolutie binnen deze groep vissen is.

Hij geeft

ookaanhoe snel de evolutionaire

_{veranderingen}

die leiddentotde

_verovering

vanhet land gegaanmoeten

zijn.

Fossielen_vandezesoort komen uit dezelfde

_aardlagen

als dievan

Youngolepis,

die al

_duidelijk

totde

_longvissen

behoort. Net als

_bij

de

vo-gels

en dinosauriërs van

Liaoning

zien wedus hoe ver-schillende evulutionaire stadianaastelkaar voorkomen.

Het leven_{was zo}

_eenvoudig,

toen de

fossil

record nog niet

_verrijkt

wasmetal die Chinese vondsten. Toen kon

_je

nog

gemakkelijk spreken

van een

missing

link. Maar

_bij

iedere nieuwe vondst wordt

duidelijk

hoesoorten van ver-schillende evolutionaire stadiasamen

voorkwamen,

enhoe

moeilijk

het isomdaaruit deechte“ontbrekende schakel” te selecteren. Als we dieterminsteal

_{gevonden hebben,}

of ooit zullen vinden. Het

lijkt paradoxaal,

datmet het toenemenvan onzekennis het totaalbeeldalleenmaar

las-tiger

wordt.

_{Tegelijkertijd geeft}

ditons eenbeter

beeld,

hoe de evolutie

werkelijk

is

_verlopen.

Literatuur

1.

Zhou, Z.-H.,

& F.-C

_{Zhang, 2001.}

Twonewomithurine birds front the

_Early

Cretaceous of western

_Liaoning,

China.- Chinese Science

Bulletin,

46,

p. 1258-1264. 2.

Zhou,

Z.-H., & F.-C

Zhang,

2002.

_Largest

bird front the

_Early

Cretaceous and its

implications

for the earliest avian

_ecological

diversification.-_{Naturwissenschaften}

89,

p.34-38.

3. _{Zhou, Z.-H.,}& F.-C

_Zhang,

2002. A

_long-tailed,

seed-eating

birdfrontthe

_Early

Cretaceous ofChina.-

Na-ture

_418,

_{p. 405-409.}

4. Zhu,M. & X. Yu,2002. A

primitive

fish closetothe commonancestorof

_tetrapods

and

_lungfish.

- Nature

418,

p.767-770.

5.

_{Xu, X.,}

Z.-H. Zhou& X.-L.

_Wang,

2002. The smal-lestknownnon-avian

_theropod

dinosaur.-Nature

408,

p. 705-708.

*Larsvanden Hoek

_{Ostende, Naturalis,}

Postbus

_9517,

2300 RA

_Leiden,

email:

_{Hoek@naturalis.nnm.nl}

Frondiculariasp.

St. Etienne D’Orthe

(Fr.)

(Tek.

Adrie

Kerkhof)

Laat OWgoceen,