Over het gebruik van paspoorten: bewegingsvrijheid en staatsdwang in West-Europa vanaf 1789 tot 1914.

nhouds ave 1 • 2. Inhoudaopgave over macht: 2.1. de gevestigdsn-buitenstaanderstheorie van Elias

de disciplineringsthese van Foucault 2.3. uitsluiting, disciplinering en het

gebruik van paspoorten

tsmatisch overzicht paspoor_ten en m.eldpl,icht: inleiding 3.2. atorisch overzicht: 3.2.1. Frankrijk 3.2.2. Nederland 3"2.3. Duitsland 3"2.4. Engeland 3.3. .$1.r,0.8 fl.B.n_: re

3.3.1. zigeuners, zwervers en bedelaars 3.3.2. Joden

3.3.3. groepen met een afwijkende politieke mening 3.3.4. arbeiders 3.3.5. dienstplichtigen e fectiviteit blz. i blz. 1 blz. 5 blz. 5 blz. 6 blz. 9 blz.13 blz.13 blz.25 blz.25 blz.34 blz.41 blz.49 blz.52 blz"54 blz.55 blz.57 blz.57 blz.58 blz.64 blz.67 blz. 7 9

-1

'Bor ra are acratchsd across the hearta of men By atrangars with a calm and ju al pen

And when the bor rs blaed we watch with draad The linea of ink along the map turn red.'

- Marya Mannes 'Maar de Heer sprak tot hem: Neen, maar wie Kain

doo laat, aan dien zal het zevenmaal gewroken worden.

En

de Haar maakte een te n aan Kain, op t niemand hem doodde dia hem vond~'

Genesis~ 3 - 15

In saptsmber 1948 gee de Amerikaan Gary Davis

burgers ap op en doet man aanvraag bij de Verenig Naties voor het Na nantwintig jaar later ia hij zevenentwintig keer veroor eld wegens het overschrijden van mtaatsgrenzan zon r gel ge iaren: hij be t slechts een door hemzelf ge ukt ld Pass ort (Vaughan blz.82f Sa n blz.v). Een k? Misschien. In ie r toont jn leven ocp aan hat tegenwoordig moeilijk reizen ia

zon-n n

ort. Oer lijke anecdo poorten? Mat and~re woor

' ?

J .

s roe o n, wat voor

vragen op® wat nctiea be-Paspoorten war n door ata n a geven aan leden van de

n bevolking. Staten hmb n amn e j g karakter. Aan ane kant uerdadi n en ach•rmen j hun burgers, aan an

(

po or mili nan

a kant on rwarpan ze hen aan toe cht en regulering 1985 blz.92, Bax blze27 B). In het bruik van

paa-komt ze e j gheid o tot uiting. Naast

re ver

eonen

ging van het grondgebied van staat

kun-• in

hat t jn van een paspoort uitga-reikt door aan andere staat, geweerd worden r bescherming van aigen on danan en van staat zelf. Indien

toe-la n, jn de bewagin n en dragingen van vreem lingan binnen staat via hun paspoorten te controleren en evantu-m veranderen (Vallcton blz.47+48, 51). Verder biedt het paa ort aan da eigen burgers enige ondersteuning bij vsr-blij f in hat bui nland.1 De ach rkant van zal me-daille ia t staat ook over da inheemse bevolking bij binnenlandse reizen door mi l van paspoorten een surveil lanca kan uitoefenen an hun bawegingavrijh d kan in rken.2

Soms wordt het burgers verboden hst eigen grondgebied te ver-laten; aan hen wordt geen paspoort gegeven. Door de controle op het bezit hiervan aan de grens kan dit verbod dwingend worden nageleefd (Valloton blz.10).3 Ten aanzien van de af-gifte van paspoorten beschikken staten over een discretio-naire bevoegdheid. Bij weigering is vaak geen beroep moge-lijk (Hartoy blz.119, Valloton blze73, ARa).4

Geformuleerd met meer aandacht voor de machtsuitoefening door staten jn uitsluiting en disciplinering de functies

5

van het paspoort. Binnen de sociologie bestaan veel theo-rieën die aandacht schenken aan uitsluiting. Marx is een klas ek voorbeeld met jn idee dat de arbeidersklasse door de kapitalisten wordt uitga oten van bezit van de produc-tiemiddelen. Disciplinering ia e~n centrale term in het uerk van Foucault. Wat het gebruik van paspoorten interessant maakt, is dat hierin beide vormen van machtsuitoefening wor-den verenigd. In een correcte beschrijving van het gebruik van paspoorten moet ik noch uitsluiting noch disciplinering veronachtzamen. Ik behandel derh ve in 2. de gavestigden-buitenetaanderstheorie van Elias en de disciplineringsthese van Faucault respectievelijk ap het eerste en het laat-ste de nadruk leggen.

Na za een antwoord te hebben gegeven op wat paspoorten doen en met hun functies in het achterhoofd probeer ik ver-vel ne te schterh en in welke gevallen paspoorten worden gebruikt. Bij deze poging beperk ik mij bij het zoeken naar oorzaken zowel in tijd als plaatse Vanaf de 16de-17de eeuw ontwikkelt ch het eerst in West-Europa het moderne gebruik van paepoor n@ Het paspoort vertoont voor 1789 nog trekken van de gelei brief. Op verzoek van de inheemse of buiten-landse reiziger ~an stand wordt een paspoort uitgereikt met de bedoeling hem enige bescherming te leveren0 De nadruk ligt echter op het genhouden van de eigen handwerkslieden en dien plichtigen door voor hen het be t van een paspoort bij een reis naar het buitenland verplicht te stallen en het verminderen van de vrijheid tot reizen van bedelaars en

zwervers door aan hen juist geen paspoort af te geveno6 Na 1789 treedt een schaalvergroting in het gebruik van pas~oorten Dp. In de relatie tuaeen de bewegingen van per-sonen en de functies van de staat worden paspoorten voor

ate n onmisbaar~ wanneer gro rm a ten n an ar

aa m ar in manaan in

uiduan reizen over ree omga ng jn

var i ti Hartoy

blz. 30)

met nama van

trou i al zou n kunnan geven

a-t van ze aanan (Valloton blz.151 58 9,

Da toanama van hat in rstatalijk verkeer, hen 1, angt s n artca hst paspoort voor ie reen verplicht a llan. Het on taan ven t uitgang nt van ga pa oor tge ng rond 1789 m t anaa Ra u m ean natuurlijk baginpunt van jn onder aperiode. Ala ein nt naam ik da ra wereldoor~ log (Valloton blz.14, Seligman, N N. H la z.5). Aan-ga an hat mo na paapoorta am n Was ropa is geboren,

kauza voor atu ing van Fra jk, Nederland, Duit and en Engeland niet moa

ij~

begrij n.7

land aan t j 1789-1914 is een jaren ren

i war nga t paspoorten

ling van paspoor

t van and

n, waarvan men kan leren jn an o niet t abera onder lan ven or behoren. Voor zowel hat

bru

a nis

bru van aspoor n gaaf ik in 3e2. niat laan aan aan oor en, maar ook hun samenhang in

paragraaf 1. bevat aan chats van tijd$ 8 i ganaaa van e ai s et. Ee d in perio poer m en haa aar met het optrekken van t

1789 1914 op nationale ndament ven het pa acrt ia raat van 3.1. ga jd aan ••n uiteenze t g an haar oor VB uit J 2. maa e geren

te

aan

Mijn b aan ng jven s

t

van dm vari~ bawagingsurijhaid a 3.2. nau

na baperkin uit zon

eurigar wordt gevuld. bewegingsvrijheid n uitzon ren

van at en

ri t n groe n in marge van schreven grote p i aks geschiedenis. De

eg

sm

an heb m i vering van r garie n ar een aan staat om ex van 3.2. en 3.3. wordt s ad ik in kort ca vormd gor ie g toe

or

aandacht d len van de s at p i e en

grenabewa-i ijke wegingsvrijheid bap an om niet te in i van staat over hoe bewa

ngs-

-4-vrijheid behoort te jn. Tet bealuit ga ik in 4.~ con-cluaie~ alle punten van mijn betoog nogmaals langs.

t

beschrijf ik a amn gena in 2 1. an 2.2. geveatig i s rathaorim van iaa an a neringathaae van Fcucault om in 2.3@ aan hand van ide

tha a van paapoor n te

2 1

B ia

aan e onant van uit i het

bo!!k Elisa

t hij samen mat J.L.Sco heeft geschreven, laat derage nnan n hun intrek in en

rala-f nieuwe buurt op antagonia a e ngeld ra-ken met ar i re da langar in een endara

jk van name in het tia e eaaay

gelee voo n ( iaa 1976). Met or

E

s all reven inleiden

theo:r.a-engt hij nar niveau"

Qua gura e vartaont ke ge overaena met en e, o

hae een ader t

198)" e ngsverbenden: het mo l es nga r i k (Eliea 1976 Z@9, 11, i nat an ra gure g is en m tab an groapc:;n e in

het voor el van geve

erop

g

n ult

Het i e van een groll!lp relatief

i t mach

n-ijk ia van üM om a d hat ga-is, maar niatt n

re groep

niet gehe cm fhankelljk is

( ias 1981 blz"81) oor uan het door laan ven ba-.lam; naar kent van g u~a g n ligt in hun bezit van

o a ma te onnan waarvan aard par afzandmrlij

gur • kan uars ill n (Elias 1976 bl 12, Elias z.100).

ue ui·toa n s het mach s gma is doen 13)" In en bui ns machtsbronnan sluiten u t ga-a wga-ag lga-angs welke gave t n macht kunnen

a tiaaring (Elisa 1 6 bl .7, 1 1). Pas verschil i groepen g o genoeg is~

h rl i n op h t uerhou t habban van ma t onnen ( t i door buiten taan

ng ga ji:J onvol

BS 1976 .12+

chzalf wo over omen, geven

rn in hun gedach

k

van geve• hen nog groter (

-6-gden en wordt het machtsverschil tussen ias 1976 blz.13). Zoals de relatieve zwak-te van buitenstaanders in hun zelfbeeld het idee van een groepsschande kan veroorzaken, zo kan een machtssurplus bij gevestigden de gedachte oproepen van hun in in ake su-iori tsi t ten op chte van de buitenstaanders (Elias 1976 blze7,8+9, 14+15)@

De leden van de gevestig n die ch wil n koesteren in

uit•

ng

van dit groep•charisma moeten hiervoor ook wat

opbren j moe n ch onderwerpen aan de groepsnormen van gevestigden e hen van de buitenstaanders afgrenzen ( las 1976 blz-14+15).3 Het toe cht op de handhaving van

normen nam in de door Elies en Scotson on zachte figu-r e vorm van on rlin sociale controle aane So ale con in t geval prim r naar binnen gericht, maar tevens is het aan mi 1 mm het aantal con c n met de

bui-na

s,

die de ge agsstan n van vestig n niet in acht nemen, zo gering mogelijk hou n (Eliaa 1976 blzeB+9, 10+11 en 18)® Deze la vorm van ui uiting

ent e~n

'smetvrees' van de

ve

g

n

(Elias 1976 blz.16).

vre van

ona Hiermee macht van vroa

Al

in

het zwaartepunt van aandacht bij de inst en co gi van soci e integratie.

t aan meer maa ch jthaoretiacha an maar op rntroduceerd ne discoursen e blz.170+172).

aan (1961) had Foucault een ven

~~~--~~~--~---r res eue vormen van macht uitgewerkt. Hij beschrijft hiarin uit uiting ~an zwervers, criminelen en uitvoer gar e van waan nni , in voornamelijk 16 en 17 eeuw ( cault 1973 blz.7). Gaan g komt Foucault tot

otaom dat t echts aan beperkt i a over macht ia In (1975) en deel I van iatoire la obeert hij geschiedschrijving te bedrij

op po oduceren werkingen

van macht@

Foucault kent aan positieve macht aan grotere rol toe dan aan neg8tieve~ Hij t als institutionele ba s van het

m m 1 ) sys em !eken omen: !nering van in ze on tand h aerat van

17 e p BVS

e lichaams wegingen; e

2) ragularing van organia e ven processen s vocrt-anting an niveau van zondhaid van be king.

Dit

fun

nt

vormt ch naast on kaling van de grote stee zo s lager an p i e. De chn kan jn

e met kaar varbon n p an van pro c ave beheer ng van h li amelijk ge ag van m naan (Foucault 1980 bl • 1 , Foucault 1978

z

35 Honnath bl .188 89) Een

be-•

veil g van onneth po vormt de hoo 198)" oot in vraag op aeuw

pan waarom gen hat moderne variant van da

gevang

s vorm

van ba t owel de

soe-veraine

wr

door hervorm a voor s on rr ich g overwon ( van 1 en" Voor ngen af eau t 1979 8

kae b

.l deel verc~el Nall:n:- h t 115~ 131) S af moet in re ach grond wor

waran wataouer a-gen van hun con en

ng van hun kant (Foucault van h ru rmara op trafrech

k

0 a ijf kan op e n

toekom-ga t kmn wor n va oman ar aan opanbare t ng an za g van a af en a ouwapel waara ij jkh id van n u or an ran verkleinen

( caul.t HJ79 z"93, 1089 110+111, Honne z.205)"

Auto-m mch

gt

hier an klaina r voor gaven niastraf uit, za immara maa lij coulissen wordt on haupt voor n B

p

re jn chrij te ni s effen~

( ca.ult 1979 bl "111.~)~ De vengania nam Gbar-om ag aan het nd van 18 eeuw aan mar. e s a fmi 1 (Foucault 1979 blz.118).

a Faucault op t bij b an or van g, t uit twea

plaa nood

varen ring vol n gaat hij na wat

ring (Honnath .2 ) 2

cognitieve en n de ar van ls levert tot

-8-Volgens Foucault zijn de

van machtetechnologie de verschillen bij het inwerken op de individuele lichamelijke gedragingen@ Vandaar dat een derde van het boek gewijd ia aan het ontstaan van de disci-plineringsmethoden toegepast op het lichaam van de misdad ger (Honneth blz.200). Weliswaar laat zich de genese van het huidige positieve machtssysteem aflezen aan het veranda-· ringaproces van de strafvoltrekking, echter de technieken

toegepast in de gevangenis zijn onafhankelijk van elkaar ontstaan in allerlei gebieden van de samenleving: indus

e on rnemingen₉ pedagogische en militaire instellin n enzovoorts. Een aantal van daze technieken kan men zelfs voor de 17de eeuw aantreffen.

De

disciplinaire kennis en kun vormt tegen het eind van 18 eeuw een potentieel

t k arligt om in het strafrecht gebruikt te worden (Hon-neth blz~199, 211 12)e Foucault onderscheidt vier proce-dures die gingan van lichamen in routinematige

gedraga-p on~n n en drie chn n e dragspa onen

voortdurend controleren en

benutten-Aan noodzakelijke voorwaar n voor de overgang naar een ouarheereen positie van gevangenis binnen het e a echt was voldaan door het gereedliggen van discipli-naringste niekeno Hij kwam rkelijk tot stand doordat aan aces van gelei lijke uitbreiding en samenvoeging van die plinemechaniemen uiteindelijk in loop van de 18de aauw •~n niveau bereikte waarop kenniav~rm g en

mach toename el ar in een soort zel egulerend s teem vers ktan: op t moment ontstond de disci in re

samen--ving (Foucault 1979 blz*209, 224, Honnath Z0199, 212 en 213). Dit var gamenings- en versmeltingaprocea vond plaats on r druk van ener jds groei van ook duurder en complexer war n productieve krachten, an j be• volkingaaanwas mat aan verhoog mobiliteit@

Faucault meent dat s antwoord op deze prangende o-bleman nieuwe machts chnieken ontstaan, de dis plinerings-metho n, • ef ctiever en afficiinter jn dan de oude midda n (Foucault 1979 blz.218, Honneth blz.213+214). wat geldt voor de gehele samenleving gaat ook op voor het straf-recht. De nieuwe mechanismen penetreren in het begin van de

19 amuw ing waardoor de gevangenis ge richt op vrijh idabaro ng n omvorming van indi duan vorm van bes af g bij uit tak wordt. erat dam s m (Foucault 1979 bl .233, Honneth z.217). Hoewel de

nis een laat caier ia wat h t gebruik van disc pl nar ga n kan be a rt Foucault t daze inat

tie~ haar

toa cht en ge

ve ge in on

g i

over koe lend

Eliaa e vers

on we pt aan e n voortdurend ring, norm t voor de o-ling verbonden ina llingen. Het

1 amen.la mm (Honneth

ng door een

"214~ 217 18)"

as-vrr::1 g wat uit g .i , geeft an _{"" En r} jda t hij

uit-0 1,Jerir1g van e @ an aan ting langrijke an au ng van het li p van us tig groEip (E

schap' bl jk r j B 1976: Vpo-7 ~ 16~ 42)" De n l1Jel kun-· ai es' bl "10 1 12+'13; 9 11 a e no sa uallan ni t nood

nen s ge B beh n t en van het li

ma n n is het nder om mogelijk dat

het e n van ea door bultens dera

uit-ein

lijk 1

i

tot

h t

li vat

rJ

van g kan uit e va tig n©

op-ng haar beurt an macht bron zoals een k n aap ontstaat

( 1976 z~11p1 )@In ng asen bui len

kan men ide vormen ven uit ui.ting terug-n de f

Ik

rl t ln mijn ip x u ve andecht <JP ke uit paspoort Aan e n lidmaatschap van gewei rd Naast pespoor poc1rt ger la ne O\Hllremnkoms n er een 1 g paspoort

om at

blj

ng van ureem lingen door ml l van h t anmaal to g a n vr em ling ken het

t het sta t bu gera ep worden t n over andere ai:m het id l _n" j ÇJSbr van ge

me-buitenlan mat enkel toe 1 mum st hen al voor ns uit hun land weren Hun di om tieke

-10-·

of consul re vertegenwoordigers in het land van herkomst van de vreem ling geven dan niet een spa ale vergunning tot het binnentreden van de staat, een aumg af. Het visum vervult dezelfde uitaluitingafunc e van het oort, al-leen een faae daarvoor (Valloton blz.79, 84, Swart blz.67).

D~ gevestigden-buitenataanderatheorie verklaart helder hoe staten buitenlan a kunnen uit ui n. Er bestaat een zeer ongelijke machtsbalans tusaen sta n en ure lingen

ias 1

theo-grond van al• atructuur van staat"

rie hee oog voor het feit voor de ins dhouding van de-za machte an ei n bevolking ch moet an werpen aan con-trole an regulering~ bijvaorbe d a een paapoort0 Maar een on scheid tuaaan het uit ui n van vreemdelingen en het

a pl eren van h~n kan door vestig i na rathe e n

a van chnieken

t war gem

t.

zeven bij Foucault aangetrof jn het meest re vent om het

grijpen" Bij s pline-paspoort s methoden die 8 rach eringainatrument

traaks op het lichaam werken, ia dit het ver len van

n1.

en in 'on z

ruim en bij contr eren tach-en het ® Fouca.ult

on als de insti onele

et on van te het van het ken over mens s een ge kennis n ard g1!u3n0

iaeerd subjecte Hij vooronders lt

van het in chni en: sen une r pouv pouvoir

m

nes la ccmn oduc jzen prln ve kan hij n in

In

duen war n via het onder

eel met heersch j

sa van voors lling xt van ao ale

machta-d'une repr a il est a.ussi

e a e

vormd re en an erbare obje n; het on rz

schrijfba-menteert a e verschillen van elk persoon~Het maakt van be-schrij ngen mi en tot beheer ng (Foucault 1979 blz.189 t/m 192, Honneth blz,197~ 208). De laats nsnede zou in steno omschrijving van het doel van een paspoort kunnen

ie-mand tot een uni he

11

anbaar in du t.Jordan. 1 ar op ge-wezan maat war j toepas ing ven da geve tig i

staan rath aria op het uik van paspao ten ia t een voorwaar voor uit ui ng van vraem lingen hun idan

ca a is. Pas n i nti c ti kan van een vream ling wor n gezegd of

lighaid moet wor

cault noemt

ver linçJ van in e bale techni

za ter be charming van

2

n bui nge o n.

n

ent

n

waarop

kan ndan Een

opdel g:

nbare

vei-ru Lijk jnma ge an

'L'~a ce se:r en autant de

parce les qu• nte ~ r

Il faut annul a~ la

an incontr a, rcul tion

rtion, d1_{antivegabondege •••}

t commmnt ra ver les n pouv r inst nt survaillar

con-,,.• ( row::aul t 1975 Z@1 45~ verder "141,143? 167)@

8 n n tatan war v l ngen n n bau king m van llul r ng eengewend n een com-binet \!an t:rol

van

p en, e n stad m van Een nood vcrnr het

mel

t n Hij rij

het ge uik van spoort bi. _J enigs op da h og :r i een n ven personen ng ni o n n icht. Con-e gr n overgangen brengt ven in rn rpl etsing-j aankDm t n dorp of ver blij :ln comper sommlg 'd l ' 'k 3 l. B l.J " en n~ sluit oa n manaan uit n volgen Foucault soms stt&at (cf"3

niak, gr va

iting. j Foucault ontbre kt begrip

k t~'3 lu t ng door

plin g van mannen in het leger - bij\i!oor eld door ins.lui ng in n k maar hij legt niet jui t n uk op

ui

n l jk oorzaak hiervan: diens i gen mogan h t land ni t uerl ten (cf.3.3.5.). Aan da

rum i

egbomen ken de gr ng e p pao ten per o-caran en n i gen onder hen t genhou

Het jn voo onder t l ngan chter Fouceult

ec-centueringe Het ven1Jn voor in jn i eën over macht" 4 _{Macht functioneert naar}

jn mening a een netwerk, werkt autom lach en anoniem (Foucault 1979 blz"176₉

Fou-j

cault 1978 blz"82)" Meerdere gemene sociale theorieën stel n dat han lingen van mensen ongepland~ maar s uc-turear uitwerkingen hebben"5 Foucault maakt het verband tussen ze sociale resultante en handelen individuen erg

en acht te los waar or macht war gar ceerd@ Door

slaan op logiacha priori it van mensen n opzicht van ld op van een sa e macht ₉ emt zeer akk ijk het

onweers e mach chine e inwerkt op individuen zon-gingsmo lijkheid₉ s kar nogw e mensen

in viduen cons tueart@ Honneth meent dan ook terecht t

F'OLlCBUlt in vanuit een s Z@214 15) Een rgel.ijk ( 1 nk 1980 gsm van in de savoir uitgangspunt vertrekt (Honneth

i B be t w kracht van een jdigheid'

blz@1D)@ Een voorbeeld is het door en van lijkheden ge o n in het besch jven

caults rspectief verklaart ook jn oms rij ng van macht s intentioneel nonaubjec-tiaf: hat 1_{bovanaubjac ave' B tsem a aaft naar in}

d-hou ng van ch lf ( cault 1980 bl .94 5)). Voor een goed ip van paspoorten maat ik han ingatheoratiach

wa-aanaa jn • Van een plinerand t am wor overgegaan naar aan sciplineran staat. Het is no elijk an m lijk een han lende groep mensen aan te jzen~ reger

die uitvoering

b

ing.

g en la van watgavenda in tantie~ voeg a n legeren aan p itis en

grana-e grana-esrstggrana-enograna-em n samen opgaatel rechtsregel jn uitingen van b eid icht op ins

oortan en

• manieren van doen met sta n. Allaraarat geven p oor n d en ssan ata n en hun on en bij een Na an poort hoort een Nederlands ver • Verder n uit ven esl jn het a n di ar gen r,m wor ls aparte enst regels en wet at ara n grsnsb ing po- be-l i e en last met gen van

org \Hn'lr hun n l ng 1 De ma w<u1rin het v

ri en over h t bruik van paspoorten kan t.:mr n a i afhank l jk ven ef ctiviteit van p i a an gr na _{lng" De}

kal.ijk van ü:u;ir ing van

rJp haar sta t

urt weer afhan-De ffecti t t kan

ls

va:ri n bij een 1 m

be \Hm centr eid in iseringe Re-n Re-nale ng rven niet in ui r te bewerk

terka arm kan worden karakter van ta n ia

0 hun gm.1el i voor eem ge ed:

b h isaen~ wenn -·--v"~.,.,·~~-·-·-·--·-~ ch s

Mono-Du r ch f Üh run g tJl ~29)

Uit \,/eb er

t.

t het rnon ie

over h ld t~ m1aar lJBl ni e eenheid

1 ÇJi em g ld kan ui oefenen De na on e s ten e

19 eeu1J r omenw jn verda te

karakte-r overh id van reg

bon-n @ 'I ) @

Aan hat begin van do j ren paria jn r lan jke vers ill n qua can ng tussen Frank

jk, Na and, i land an Engeland Ver rop, in 3.4., ef i e van pol n gren be ing n 1789 waar

om

1 jk

n

in hoavarr de ovargeng plaatsvond

g 8 t n en regels naar het

van lan

ijke on war ng h e aart van 1789 waaruit lat taan, levert an he 1 an r be

tr i ar Frankrijk, Ik 1 oor aangev!!îln en om in het kort

an. D• leppen ken Du t lan l

ant-het sterk gecen-ver chillen \1aora an aan

-1

vorming van nation n behandelen: opkomst en conaoli ring in Wea r dynes aks ataat0 3

Al rond 11 eeuw is de dynaa e staat in Engeland an Frankrijk in een embryon stadium te ene Ik begin mijn ve ach r ~as in 16 eeuw, era waarin aom-mige koningen waar

een centraal gediri

mogalijkheid en motiva e be t n er s t tot stand te no Uiter-aard waren

met iebs

j ch niet tijd wust van het rgelijka be g war•ne Er laten

it t j voor geheel

tJes

ro

een lijke kenmerken

aanwij-zen 11'1 tot op

dit rn

1 po

domein bleef een adminia a eva laest0 In twee

de s uctuur van da staten in oe ne n eers : het Lleatromeinse Rijk

en in 476 na Christus ui np maar in haar culturala hom it bestaan@ Recht an

tijk evolueer plaats bestond

n geschoeid op Romaanse bev ing voor o-vergrote maar rheid uit boeran lies@

In

n koning

an voor hst ere an van ataataap & n

ver-k jgan~ moest hij za aftap van hun op ngs ne t

liceer

kenmerk hield het

ke lan ( lly ren een voor staan van a r

lan

eer a llijks polit ka Als rde of s lij~ bouw in posi e van landheren was ach

n gun te van r on kon rgraven in acht" Een n acht van het 0 n on lin aan ro :r: ij k dom en m lar in 1 4 heid aan daar

twis , klamp koning" Hij

t n zich van

j in een concurran

man bev kingaafname gs-zorg n voor een crisis

t or boeranopatan n uit angst' en nood vast hierin aan kans jn

l te vergroten (tJal grepen daze

mogalijk-ijd ver kkeld waren met rast van a 1 om meer macht9 meer be t van land*

Da on chtbare hand • l an vorst voort eef tot staats-vorming is door Eliaa aan id s een monopoliemechanisme:

'Wie in ainer beatimm n Phaae zunlchat mehrere Guteherr-acha n, sa den sich in r folgandan Phaaa eins Reihe van Herrschaftaminhai r nlchathBheren Gr aan dimenaion, von HarzogtOmern a Gra cha n in eina Konkurrenzsituation gsatellt, in die Notwendig it zu axpan eren, wenn sia nicht fraher o a r von

ex-

15-pandieran n Na barn aie ader abh ig werden w lan •• war e er Geaalla mit a em Konkurrenz-druck nicht 0_{mehr" er rbt, rd automatisch "wenigern,}

wann er nur bewahrt, was er itzt. Hier ieht man ven neuam die Wirkung a Oru m, r dieaa Gesellschart van oban bis un n r eht: Er treibt die Territor alhmrrn gegane an ; und set t eben t den Mono-p mechaniamua in Gang'(Eliaa 1 9(b) blz.133+134). In za concurranti a jd kon koning a vier met el kaar aamanhangen metho n jn mach b a en mee de staat vers ken In nav g ng van

1) Het

en gr zetten van r rol t ( n stea en h t ik aan 1985 b 101). aucratie~

ga g van da ia in 14da en 15 •.eeuw had ko~ ning da beschikking akreg n o xtra nkam ten onnen die hij kon aanwan n am hat beg n van en bureaucre mee te k

n Da

bu eaucr taan uit men en van een

nen e 1 juri n u

n van maar

ijke huiahou last ngen n het a

ng j ma te n van meer B het h lmnin in plee la mogelijk@ Verg ot ng t t nu nog t g van d bureaucratie er klein rmaat naar een vond verko uan amb n aan rson n uit hogere beu king. Dit lavsr zowel omstsn als een

be t ook gevaren voor h t ga en van

een ing. Hou a van nge cha mach j

voor d voor f an ga elta van da or hen g b gan froman. aal moa t aucr tie maar au v k g juan ont kksn dan haar kas ba oagmn.

2) Het

p n van taan

Met de inkoms n d a verbleven na b ling v n hun re au er tie,

uit huu g om

obeerden v s n he ai n lag r dat vaak bestond in n, uit br iden kon ng h d n leger no-jn gr n n gen an r var t n t uerde gen en ven e l ijn b d te vergroten. De strijd om over cht ten op chte ven ander staten leidde tot n aan eng de

4

eigen a t var t rken. Tevens moe ten in het b nn nland de llijke rival n onder de duim worden houden Verder h d vo ing groei gel id t t grote an llen zwervers ' die een be eiging vormden voo stabiliteit van staat Hun gevaar werd ge

plaa n het 1 ge

!tel jk gen ut ali e rd door hen ean te geven n t nd l ge b t lda

16-zichzelf tot op zekere hoogte terug doordat er meer belas-ting mee kon worden afgedwongen:

1_{The formation of standing ermies provided the largest}

aingle incentive to extraction and the lergest sing-le means of state coercion over the long run of Euro-pean state-making. Recurrently we find a chein of cau-sation running from 1) change or expansion in land ar-mies to 2) new effarts to extract resources from the aubject population to 3) the development of new bureau-cracies end administrative innovationa to 4) resistance from the subject population to 5) renewed coercion to 6) durable incraaaea in the bulk or extractiveneaa of the atate ••• '(Tilly blz.73)

3) Het opwekken van legitimiteitsgeloof in da koninklijke heerschappij.

der gitimiteit ia een politieke orde relatief labiel. In dit val gaat het niet zozeer om de gehele bevolking als om het kader van staat. De koning doet via de ideologie van het absolutisme een aanspraak op da legitimiteit van

jn gezag bij lokale machthebbers en ei n centrale staf. In re i

it

was dit gezag allesbehalve e oluut: de effec-tiviteit uan jn ondersteunend staatsapparaat was naar

ha-d en agae b e 1p . n gering • 5 4) Uniformering van het kader~

Het laata mid l ter centralisering van staat was de culturele en met nam• ieligiauze homogenisering van in-heems& kooplieden, de landeigenaren en bureaucratie (Wal-lars in 1974 blz 136 t/m 147, 157, Tilly blz.23, 43+44, W•-bar blz.123 3

De vraag is nu waarom luk het niet elke koning de mi delpuntvlie krachten te overwinnen en mat bovenstaande metho

vors

a

een gecen eliaser

n van het Huis Bour

staat op te bouwen? De Franse n-Orl a had n in toenemende ma tot aan 1789

dm centralisering na parlement als mid 1

staat gecentraliseerd. In Engeland vond val van Jacobus II in 1688 mat het nt plaa ~ Het Duits-Roomse Rijk werd no t aan staat zodat enige centralisering ch slechts op aen 1 ar niveau kon a pelen (Poggi blz.58). De Verenigde Nederlanden waren een andersoortige uitzondering. Zij vorm-den wel een staat maar met een gedecentraliseerd overheids-bestuur (Zwaan 1985 blz.107). Belangrijk is de strijd tussen de koning en standsvergaderingen op plaatselijk,

regio-

17-naal en nationa niveau. Rond da 1 de en 14da euw ver-schijnen gelei lijk stan n (ook staten ) vergaderingen waarin uertmgenwoor gers van l geestelijkheid en burge-rij tten.6 j ka elden de vorstelijke ma t in doordat

koning zon r hun toe t mocht innen. Daarbij kwam t ven deal ga uikt moesten war

mee tal geen bela ting inkomsten voor een omschre-• De macht van plaatse-lijke verga ringen varmchrom lde overal, maar da pro

nci-e nci-eh nation a vergader gmn bl ven s bron van verzat

7

baa an. In Eng and en Nedarlend was dit verzet tegen de uitbreiding van de macht ven koning aucca • De soeve-reinitait berust in het ge ad van de Noordelijke Nadar lan n na 1588 bij de sta n rgade ingen. Na een start van-uit een ter posi e in de 12de en 13de eeuw, waren de En l~a var n op en te da ha g r gen tand van

tanden ges it, gea b ise rd doo de onthoo ng ven Ka-r I in 1649. Het waa Fran a kon g n wal g kt

a d n p itiek te var kken ( lly bl 21 2, Poggi blz . 58 an 1985 z 10 101).

De vraag dia nu n urlijk anmi allijk ijst, i waarom niet ia re kon ng als ove n uit het langdurige ge vecht met d aten n Volgens Elia , in aan jatapje

n on over de var chilland

~w---~--·~-~-·-~-.-··----·---··-~·--~

d1 Frankrijk en Duitsland,

bm•taat er aen soort van geogr che opt voor can r g Is hat gab d van potantie 1 te centr gr t zo b juoo b ld het Duit Roomse

n ifugal n n n voor omend uit geop iti e ver ill n t t rk ijn Een poging van vorst tot een ring 1 r ef va l moeizamer

verlo-n averlo-n meer t jd n b l g nem n. Bij n te geringe afme-ting, hetgeen bij Engel nd h t g u kunnen verschil-len m dan te lijk verenigen te koning. Oerh va et hij mid npos e uan Frankrijk qua groot alm i af vo can alia r ng (Eli 1979(b) blz.129 e.v.,

141). Ook naar men ng van lerstein s elt het aantal

arkan kilometer aan oppar ak e n balangrijke rol. E niga a nction i tl ch r dan rand komt hij een verge-lijking van Frank ijk met Engeland tot het l

centralis-tische beeld van Franse s • Omdat Frankrijk groter is, ontstaan er ter re centrifug a economische krachten dan in Engeland* j moeten door een meer centri taal politiek apparaat worden bedwongen (Walleratein 1974 blz.269₉ Wal-lera in 1980 blz.119).

'Thera (in Frankrijk RT), the farces of centralization and the farces of ca taliet en rpriee ware not as geo-graphi ly coordina d ae in England, and the farces of the center found themaelvea cing reaiatance, not ne-caasarily coordinatad, both om economie

ly

pariphe-r and from economi ly centr but politically peri-phmral zonese Thia ma the in rn s ife of the domi-nant strata much more drawn out@ •• thm Colbertian era of Louis XIV, in ved e aart of impoaed trucs. The truce

pended on the poli cal etrength of the monerchy to con in farces still playin r high s es, or let us say more ready and able to ay dangeroua games than

their equiv mnta in England. '(Wallerstein 1980 blz.123). Resumerend levert het rangord•nen op het ereschavot van na on e een iaaring het volgen beeld op: Frankrijk een, Engeland twee en Ne rland ia, Duitsland t buiten

prijz~n0 Sommige van efzon rlijka Duitse s

gaan Zon

centralisering met name Pruisen (Poggi blz058 9)0 sta n zou n in Wea ropa a 1 en eeuwen geen paapoor n j die mi nnen~ hebben bestaan~ Met het a am van s

perio kunnen

1789-1914 n

n a onmisbare enca aring een aan 1 c ren aan

jn er in wijzen dia doen voorwaar n voor het gebruik van paspoor ~ De oor en voor een gemene be king in

bewe-vrijheid or mi l van paspoorten zijn nation isme, oorlog en revolutie In t tijd spelen verschillende procaasan een r a tij lijk weten zorgen voor af-schaf ng van paapoor n De opkomst van het liberal me, de uitbrai g van hat spoorwegennet, de bouw van grotere zee-sche n an in naiuering van in rsta lijke relaties ba vloe n de wegingsvrijheid op paait va jZB@ Uit het samensp van t gehele com ex van oorzaken laat ch de varia e in gebruik van paspoorten vanaf de Franse Revolutie tot aan de Eerste wereldoorlog grotendeels verklaren.

In ras rend ge al van daze inlei ng maak ik aan ruwe scha van hoe on len uan t complex ch in de loop van tijd tot elkaar hebben uarhou n0 Vervolgens ik in 3.2.1. tot en met 3.2.4. det lleerd zelfde ontwik-kelin n voor elk land a on rlijk schrijven. Deze weer gave ie ook langrijk om inhoud van 3 3. kunnen

-19-plaatsen.

In

ze agraaf geaf ik de speciale behandeling van bepaalde groepen vraam lingen en leden van de eigen bevolking aan alsook de gronden waarop ze plaatsvindto De Franse Revolutie vormt het beginpunt van

de

huidige paspoortwetgeving in Wast-Europa@ Op het continentaal ge-deelte waaiaren . gevolgen van ze politieke aardbeving an van de 1 ere Napoleontische oorlogen over meerdere lan-den uito Niet al en de Franse regering, ook de post-Napo-leontische Nederlandse en e van de verschillende Duitse staten trachten door middel van verplichtstelling van het be t van binnen- an 1_{buitanlan ' paspoor n cht te}

hou-den en greep te krijgen op kingoEngeland vormt in zekere buitenlanders jn onderhevig

bewegingen van de eigen bevol-mata een uitzondarings Ook aan controle van en belemma-rin in de bewegingav jheid bij welks in beide gevallen pas-poorten gebruikt worden (Gorsira blz.16,

NaN0)0

modo is tot ongeveer 1860 het dragen ven een

pas-

~--~~~·~--poort een verplichting bij inter- an zelfs bij sommig intre-statelijk rsonenverkaer. On r vloed van het sterk toe-genomen r lverkeer en de domioan e van het liberalisme wordt deze ver ichting opg even© Ik wil iata dieper op de-ze twee factoren ingaan; ik be n met het liberaliameo8

Het woord 'liber isme' duikt voor het eerst in 1811 in Spanje op© Hiermee wordt het ken aangeduid van

vooratan-e van aan nivooratan-euwvooratan-e conatitu e gebaseerd op Franse

grondwet uit 1791 (Neill blz.7)e Een goed verstaander heeft letterlijk maar een h f woord no g om te weten wat de hoogste waarde is voor hat liberalisme: vrijheid~ en wel voor ia r indi (Arblaster blz.56).9 Naar liberale maat-staven is een toas nd van vrijheid - hun 1_{stata of graca'}

-bereikt, wanneer ar geen f ka af intellectuele belemme-ringen voor bewegingsvrijheid bestaan (Naill blz@13, Ar-blaster blz.SB). Volgens Arblaater is het liber isme over-heersend politiek gericht omdat de vrijheid voornamelijk moet worden weggerukt uit de klauwen van de moderne Levia-than: de staat(Arblaster blz.549 58). Het duidelijk zijn

dat binnen het liberalisme e chaffing van paspoorten wordt gepropageerd

(N.N.)e

Waarom aagt het liberalisme

in-

0-di duale vrijheid zo hoog in het vaan l? Het gaat uit van een ontologisch en mor~el imaat van het in du n

op-chta van de maatschappij. G~ef in uiduen vrijheid en j zullen chzelf volledig ont o ian (Arblastar blz.15+16, 38, 43, 54). De li r en manen dat botsingen tussen de aso-ci in viduen niet tot een ineenstorting van de sociale or leiden. Er is rh ve ter handhaving van ze orde slechts een minima werkzame nach ersstaat nodig. Om ze redanering sluitend n, moeten zij wel vooron r-stallen t ar ean harmonie ssan pri en n~ baar belang (Naill blze149~ 174)@

Na het Congres van Wenen a neer hat verk jgan van

ven de liber an paradoxaal tsmacht op t hun programma van varmin ring van staata g kan wor n uitgevoerdo In ankrijk lukt t in 1830, Engeland in 18 ~ Het

po-l i e apel kan in Na rland vanaf 1848 or de liberalen naar hun hand war n zet. Dazel Europese groep libera-lan wordt

ging van hun wordt at staan Niet

t moment

wensen j s laata

zat en t de nieuwe ituatie eau laan voor an ren, maar o voor

11

dat jd

g blijft be-chzelf ijven j s liber an g n, hetgeen o nu nog voor de na uerwarr g kan zorgen (Neill bl .269 124). Os in oed

10 .

van h li isme waa in Duit and min r groot. Slechts aan paar maan n in 18 mach Duitsa liber n pree ven van poli ka macht. Het liber iame fungeer meer

ean ethisch-juri ache maatstaf ter baoor ling ven het b eid van re ringen (Neill z.122).

li en uit 1815 maken rond 1830 aats voor een gen neratim. Deze meer ocratia ge liberalen

"

ijveren voor het kiesrecht van la volwas~en mannen 1848 krijgen ocreten' hat nauwd wanneer uit aan van ars in Parijs en an ra steden blijkt dat

In ei laa n niet tavra n jn met hervorming, en snellere en rgaan veran ingen willen. Samen met hun conserva~ tieva vleugel scharen j ch in meerderheid achter orde en gezag (Arblaater blz.267, Neill blz.29).

Aan het eind van 19de eeuw verliest het liber isme veel van jn vaart Het liber isme ging oniach genoeg e aan het eigen mucces n an r. Veel van liber e

-21 eisen

breidt

jn nd 19 eeuw in vervul ng gegaan Ten tweede rol ven de s at ch in loop van de 19 eeuw stark uit waar or er ean spanning on taat tussen de libe-r voo eur voor een na ersstaat en de politieke wer-kelijkheid. Het 1_nieuwa1 _{li isme kiest voor de 'Flucht}

nach vorne': het e

t

ch 180° om in jn waar ring van at an omhelst gelijk een nieuw ac af urijheidabe-grip. Da staat maat zo in ui ele ge a ngen beheersen en

chting geven dat la burgers n bes en nimum wordt gegaren ard (Arbl ter bl .28 85, Neill blz.13+14, 29).

Als twmade, tachn o ach , van het oepeler paa-poortbe id van staten noem ik stoomtreinen, e steeds grotere groepen passagiers vervoeren over langere afstan n.

n toename van hmt aantel ver aetaingen van personen

ma t t het teem van paspoorten niet langer hanteer ar is. De oei van h

t

aantal rei gers heeft, zemen met de ontwik ing van e n meer af te politie,de overheersing van een s em van mal n n en het b jne ver jnen van

paspoorten tot gevolg:

'Comme moyen aurveill nee~ p

a aux n aai d1_{aujou d}1_{hui • • l ast}

cule 1_{(A. in 1906 in Hartoy blz.111)(Gor}

7, Seligman)"

and et et ri re blz"16

In

jn boek men bes rijft [ugen

lJe-ber moeilijkhe war n voor reizigera

in ank jk bij h t va e r over land. De onbegaanbaarheid van we n mat name ven aa lijke an ho

koe a

n verban ten n af gennet tiad meer

n een h

t

re zen weerhiel n vel n ervan gro-11

leggen. Ook het veelgebruikte

waterwe-e n llllln zo

vooruitkwam en aaelvalligheid van

e gheid waarmee men natuurlijke om-·

aten ghe n, bijvoor eld en lege waterstand (E. Weber 1982 blz 198+199, 201, 210)"

Hat on taan en uitbreiding van het spoorwe nnet be tekent aan revolutie op verkeer• bied, In Engeland gaan atoom inen voor persen nvervoer uit de vroegste me al on veer drie maal zo nel a een postkoets. Verre plaatsen komen in tijd gemeten chterbij te liggen Rond 1870 loopt er een web van mat elkaar verbonden spporlijnen over geheel

-22-Eu r opa. Het reizen is nu mogelijk gawor n voor iedereen; de spoorwegen gen dan ook aan enlijk bij tot groei van het aantal toeristen* In het begin was er zelfs een te-kort aan vervoerscapa teit@ Niet leen toeristen, ook men-sen e hun geluk ni ef ver r weg willen zoek~n, maken gebruik van de trein (Scherrieb blz.88, Schivelbusch blz.35, 39, Heasels blz.109, E. We r 1982 blz0217 18). Uit tabel I kan men de sterke stijging van het aent passagiers aflezen.

Zo vindt in Engeland in een periode van rtig jaar (1845-1875) man verzaat nvaudi ng van da hoeveelheid einreizen plaats"

tabel aantal treinreizen 1845-1910 (in miljoenen) ankrijk 18 8"9, 1850 18"7 1855 32" 9 1860 56"5 1865 B1.5 1870 102"6 1875 131 3 1880 165 "1 1885 214.~; 1890 241"1 1895 348.9 1900 0 1905 429 1910 L~ Nederland 14.5 16" 6 5"3 30"8 :rn~

a

46.2 Duitsland 426 5 8 1116 1 1 Engeland 30.4, 67"4 111 • 4 153" 5 "7 322.2 490"1 596"6 67 8. 1 796"3 903 5 11îi~.6 1170"0 1 6" 0 a achikbaar (bewerking van Mit all blz.601 t/m 606)"

De opkomst van h t rsonenvarvoer legt s verklaring

voor

het ver poort min r

jnen van de cht in beralisma. Dit wordt dui van het liber e denken wordt Dn rgraven en aan

icht tot het ach dan lijk wanneer duren 1 9

voora\/and van

t van een pas-bloei van het l

dominan positie eeuw langzaam

Eerste lJerel oorlog eis van een paspoort bij een grensovergang weer war ges ld. In bouanataan heb ik al een oorzaak genoemd

-23-voor hat verplichts 1 n van h t agen van een paspoort ibaraliame: het nation welke een pen t vormt van h t

ma. Even • alm hmt li eliama • ik het nationalisme s aan cultureel olcgische fa or met een langere werking dan bijvoorbeeld vloed van oorlogan op we ngs• vrijheide12

De rm 'nation isme' tarnt, gelijk 'liberalisme?, uit het begin van de 19 eeuw: hij wordt voor het eerst in 1812 in ankrijk gebruikt (Hui nga blz.11). Nationalisten

len t staat en na waartoe j behor n hetzelfde gebied nemen. Theoretisch ge n jn er e ingangen wa angs het nation i ti ch ide al kan worden bereikt. Uitgaande van de staat ia er mogelijkheid van een staat een natie te mak n, bijvoorbeeld door h t uer j en van vreem lingen (cf. homogenisering van de u king bij a a vorming blz.16). De tweede ingang ia de na e. wanneer

sta a ner ia 1 ligt oplo ing in het o

rekken van grenzen van a t (Gellner bl .1, Lsm rg blz,108, 135). welke van a mogelijkhe historisch bm en in aan gabiad nadruk komt te liggen i afhankelijk van hat aar re verlo van t atauor ng processen. Uit het bestaan ven een Franse, Na rland en Engelse eenheids-staat gt

lan n hst

jna au nmerk van

hat na on liame in daza gemeana appalijka staat onder a mept. In Duit and lmidt aid hiervan tot een beklemtoning van al- an ngagsmeens ep (Lam g

blz.22).

i

varian n van

het

nat

on

isme

uiaen in tegen liber m in s. j ei n voor ver rking, of CT

rhaupt s epping van de staat. Voor nation isten is niet het in du het m maar natie-staat; het in du ia slechts een nein de n on e staat te

rei n,

d t hou 199₉ 6, Neil! blz 231 )

Ook hat nationalisme ia zo

der

n on rhevig geweest

ve mte gen (Lemberg blz. het li relisme aan

veran-loop van de 19de eeuw De aars vijf g jaar kent Oui land een romantiach-nationa-listis eenhei streven t a n verleent an en verkrijgt van liber e stelregelse Dit lijkt vreemd, maar hun doel is

-24-ten dele gelijk: hmt o oasen van de grenzen van de tiental-len Duitse staten en hat sme n van sen eenheidsstaat. Al-leen hechten de liber en evenveel waarde aan garanties van persoonlijke rechten en vrijheden s aan het totstand-brengen van de Duitse eenheid. In tegenstelling tot wat ik eer heb bewserd9 bevordert het nationalisme hier de

bewe-gingsvrijheid (Neil! blz.123, 128, Lemberg blz.273+274). Het

i e van een na e die personen met dezelfde of cultuur eventueel in weerwil van ijtendm staatsgrenzen kan vere-nigen, hee sen grote ula gekregen door Romantiek@

j accentueer autonomie en eigenwaar van ie r volk (Lemberg blz@193, 200).

Rond 1850 treedt een verschui ng op binnen het nationa-lisrne.

Met

uitzondering van Nederland komt binnen de staten een nieuw soort gerich id op da eigen natie naar voren* Dit kan een rea e op een criaia jn, zoals in Duitsland waar het 1848 niet lukt e n nation e staat vormen, of een ne laag, a in Frankrijk na de Frana-Duitae oorlog. Ten ch van het roman ach nation isme t nadruk lmgt ongepland verl n processen, is het nieuwe na-tion isme meer vo ntaria s

~

14Het ge l einddoel wordt bereikt door s atagiach han l•n an n t met lijdzaam

af-tmn@ Ver le n mat het liber getinte nationalisme van eerat hee ze ede soort een conservatiever inslag© Het na onaliame war na 1880 maeatel in de vorm van het imperi isme gego ne15In p i ek beginnen vanaf het mld n van 19 eeuw nation iatische spreekkoren a eda krachti r het li rele geluid te overs mmen (Lam-berg blz 2681 270, 273 t/m 275, Naill blz.123, 232). Aan de

vooravond of bij hat oorlog ma uit na

gin van onalim e

Eers

we

rel lag, een rialia scha motieven start, voeren Waateuropeaa mogendheden opnieuw peapoor-n ipeapoor-n. j de ensovergang is ook nu zowel voor de eigen volking als voor vreern lingen be t van een paspoort

-25-iach over t

1_{Dann die hiatoriachsn Mena auben, aa}

Oaaeine im Proce liega, e acheuen nur wir um an achtung a erigen Gegenwart und e Zukunft heftiger lernan.'

- Nietzsche

der Sinn dea

ah b

oceaaea die begehren zu

'•@eha thet ia aent an a me sa , or hath leeva to travell, is a 11 Subject; but it i , y Contract ba n Sove-raigna, not by vertua of the covenent of Subjecticn. For whosoeuar en ath into anothera dominion, ia mubjact to all the Lewaa theraof ••• 1

Hobbea

Nadat ik ader en voor variatie in

hat gebruik van paspoorten glo ze agraaf h r diaper in.

1 heb aangegeven, ga ik in De aubparagra n 3.2@1• jn in omvang hoofdmoot van ze scrip

lan

j bevat n een voor elk van er uitgekozen

1 uit

"~~-~~~ werkt

over

t van hst gemene

ge-bruik van paapoor n.

3 2 1

De eerste bouwstenen van de hui ge pa poortwetgeving in Frankrijk worden gelegd op 1 fe • en 28 maart 1792.1 De

saemblee ationale nstituen neemt op die dagen twee wetten aan, die de toegang tot Frankrijk aan buitenlan-ders zon r paspoort weigeren.2 Verder verbieden deze de creten aan ureem lingen hst reizen in Frankrijk zonder

bin-3

nenlands paspoort. Het leger, de gendarmes en de schutte rijen zijn belast met de controle op het be t ervan. Af-gifte geschiedt alleen door de gemeente, in het geval van vreemdelingen zal dit een grenspl ets zijn. Ook mogen Fran sen die niet voorzien zijn van een 'buitenlands' paspoort, het land niet verlaten (Valloton blz.24 5, Groenendijk bl 25, Hartoy blz.51 2, Sapey blz.179). Er waren meerdere oorzaken ach

r

het aannemen

van

deze wetten. Zij kunnen echter herleid worden tot probl

staatsveiligheid.

n van openbare orde en Om met het laats beginnen: de angst bestond dat zon der pasverplichting spionnen van andere lan n gemakkelijk Frankrijk konden binnendringen (Hartoy blz.51 1 Seligman).

-26

Ten tweede emigraerden vele personen van adel om hun lijf9

leden en vermogen te redden (Valloton blz.23, Groenendijk blz.259 Seligman)@ Hun vertrek veroorzaakte economische,

militaire en meer rechtatreeka het staatsbelang rakende problemen. De a l bezat het groots deel ven het natio-n e vermogen. Hij lever s stand de of c ra voor het leger. In het bui nland kon door de a 1 geagiteerd wor-den te n de Republiek opdat een oorlog, met als doel de herinvoering van het koningschap, tegen Frankrijk zou worden begonnen (Maul blz.13)

Er bestond in deze woeli jden behoefte aan bescher-ming van openbare or tegen bendie n (Valloton blz.23, Hartoy blz.51, Seligman). De a evaardigde Lacot houdt op 30 jan.17 vanwege ze oms digheden een gloedvol be-toog o goedkeuring van de wet ven 1 februari door

s-'Par ces autions s passeports, ces argus de la pa-trie, ces sentinelles de noa grandes rou a, les gen-darme na onaux, uvent au nom la loi dire au

voya-r inconnu: qui s vous? Nous vaillons ici pour la a de toua les vrais to ns. Prouuez-nous qua voua a es B0 Prouuez mains e uoua n1,tes pas

l'ennemi bli produ sez-nous ce certi-ficat sme et pro qui nous autoriae non à

er, mais ~ vo eer vo e axistence dana eet

con-r 1_{(Hartoy blz.116).}

Volgens wetten van 1792 geschiedt a ifte van de nu uniform gewor n poorten op in uiduele bamis (Valloton blz.24 5, Hartoy blz.52)@

Een oorlogvoerend land zal voor chtig zijn ten op chte van buitenlander • In Frankrijk uit zich deze voorzichtig-heid ten jde van de Eerste- !tie-oorlog in de wet van 15 okt.17 • Vreem lingen afkoma g uit een taat in oorlog met Frankrijk di niet hun burger n en gehe theid aan de i en ven Revolu kunnen jzen, worden gearres-teerd. Buitenlan rs uit een neutraal of zal vriendschap-palijk ge leveren~ k binnen j nd land d jgen geen ien dagen

ook n t een rgelijk b js kunnen

j worden midden in dezal oorlog, verordent het

1795 een aantal zaken. Koo ie n uit ge

Or jaar later, creet van 11 juli lieerde of neutra-la neutra-landen kunnen Frankrijk b nenreizen, indien het

tl

ervan kennis ia gea ld (Hartoy blz. lingen uit neutrale of vri~ndacheppelijk

ga n n moeten hun pampoort afgaven bij het gemeen-tebestuur van plaats van aankomst aan de grens. Deze

paa-voor ean an ce ntanondarzoek neer het

gestuurd. Ondertussen blijft de vraam-cht s van de gemeente waar hij aankwam. In afwach ng van het te~ugzen n van zijn paspoort met een besluit over toel ing, ont art hij niet geheel emn i ntiteita ja: het aatselijk stuur geeft een kaart af waarop het toa cht wordt vermeld (Ray blz.14, Sa-pey blz.179)o In ie r geval ten tijde van le sulet en 1' ire maar naar mijn mening hoogstwaarschijnlijk ree

r₉ moesten paspoo:r n al het buitenland voor en jn van een visum door de Franse diplomatimke ver genwoor-gera (Valloton blz.27)04 De tees d voor vreemdelingen uit een van belligarentan gan Frankrijk verslechtert door ze

wete

In en j niet voor 1 jan01792 in Frank~ rijk woonachtig waren, heb n j slechts er gen na af-kon ng van wet om langs een vaatgea 1 rou het land verla n. Daarentegen m n buitenlan rs uit neu tr e of ge liaer nden blijven; j hebben recht op een

' (Rey blz.13 4, Hartoy bl @60).5 De

sanc-.i...~--'~~·~~-~--~

geach~rpt t overtre

krij n (Rey blz.14)J

ÜfJ riode van l!HH1

N oleon sohe jd

creet uit dit jd

n op 25 Thermidor An III zozeer aan-ra van za bepalingen de doods af strikt pa poortbeleid urt tot en met

(Har toy z 62). Een belangrijk

is dat V!':H1 10 V'ndémi re An IV" 6 Gold het bruik van het binnanlan paspoort eerst als verplicht voor het verkeer tussen partementen, nu wordt ze eia ook gestald aan rei ra bij het verl en van het ene kanton en het binnengaan van een an r$ Het stuur van een kanton s lt een regie r over de paspoorten op en werkt dit dage-lijks bij0 Personen e, zon r paspoort aanga of n, na twintig dagen hun identi it n t hebben kunnen la n vast-stellen, worden veroor eld wegens lendlo ij (Hartoy blz. 6 3)"

Wat het verblijf van vreemdelingen betreft, ze gebiedt de wet van 21 or 1 An IV aan hen die noch werkzaam jn in

8-de diplomatieke anst noch voor het begin van de Revolut in het tement van Seine gevestigd waren, binnen drie dagen na afkon ging dit par nt te verlaten en op een afetand van ten mins tien mijl van Parijs te blijven (Rey

blz.14+15). In Parijs geldt door de wet van 19 okt.1797 een meldplicht bij het hoofd van politie binnen ie dagen na aankomst. Hij geeft een af. Buitenlanders worden acht bij el ring plaats buiten Parijs hun binnenlands paspoort te overleggen@ Daarnaast staan

vraem lin n on r het centra toezicht van het re cutif t hun binnenlands paspoort kan ontnemen en hen ken bevelen Frankrijk te verlaten. Uitzet ngsgronden zijn hat overtre n van wet n, vaar voor openbare ruat en zel het door louter aanwe gh d in verlegenheid brengen ven da regering. Dit decreet bleef geldig tot aan 3 dec.1849 (Sapey blz.180, Rey z.15, 150, Hartoy blz.64).7

Na 1818 neemt wegingsvrijheid toe. De

verbodabepa-lin ten op chte van bui nlandera d Frankrijk willen binnenreizen, wor n groten ls opgeheven. Voor het binnen-lan verkeer ia een paspoort n t langer nodig ( laton blz.28). Ener jds is t kan aan be n ging van een periode van oorlog mn onrust, an r jds aan het libera-lisme t in het bijzon r vanaf 1830 in kracht toeneemt.

Met kroning van Lo jk XVIII in 1814 was het koning-ge re

revolut bevea

ng~ de

reerd. sommige van verworvanhe van

uit

1789 ijven ach onaangetast. Een erts in 1814 jheid van godsdienst an meningsu

lijkh d voor wet en het verbod op llekeu-riga arrestatie en veroordeling. j is het reaul at van een compromis tussen verschillen sociale klassen, meer levert het mees voor el op aan hoge burgerij. Da

ar-stalt het recht op eigendom als absoluut en indi dueel. t in Revolutie verkregen, blijft in hen n van de hui ge eigenaar; de adellijke privile B keren niet terug

en Franse bisschoppen erkennen, zo a eer r in het Con-cor t van 1801, 1 ghaid van da reuolution re con-fiacatiea. Als sluitstuk bie bescherming tegen meer ra cale veren rin n. Het actief kiesrecht wordt door een h census ampel be rkt tot min r dan honderdduizend

9-s tem gare ch tig dm n, het pa9-s9-sief kia9-srecht tot een groep van nog geen twintigduizend personen op een totale bevolking van twseënder g miljoen (Neill blz@108 t/m 1109 Ruggiero blz.

151+152).

De ui tekende constitutionele paait van de hogere bur-gerij stemt niet overeen mat haar onzekere soci e en poli-tieke situatie. Van

alle

kanten dreigt gevaar.

De

geremi-greerde e 1 en gaeatalijkheid willen een terugkeer naar de tijd van het Ancie Weliswaar jn boeren tegen de adel die hun pas verkregen ei ndomarecht teniet zou wi

n doen, doch j s an ook wantrouwend ten opzichte van de bourgeois • Voor de arbeidersklasse ia de Revolutie een on-volto d project. j neigt naar geweld ter bewerkstelliging van een aper omwoelen van uas verhoudingen (Neil! blz. 107 t/m 110). Ondanks de theoretische varde gingswal van hat arantiama, een doctrine door an

Broglia en Cousin uitgewerkt e

re Guizotg de Duc de arts tegen aanvallen moet beschermen, lukt het

laving te stabiliseren.

In

gerij niet Franse samen~ zelf t het paard van Troje: preambule omschrijft deze als een geschenk van de goedertieren koning. Wanneer

uit itend afhankelijk zijn van een g herroe n (Neil! blz.1101

blz.1 +153).

litie garanties koning, ken hij ze ook 112+113, 117, Ruggiero Vanaf 1820 k atalliaeert de bevolking zi steeds meer rond twee polen.

De

arbei raklaase stree

van het aocialiatisch i re t van koning en adel, schuiven con nu naar rechts kie ng levert een verlia aan zetel voor

naar invulling natie, met name op. Elke

ver-liberalen in

anee Tweede

Kamer op: in 18 be t n j slechts zeventian van erhon r n eren g plaatsen.

In

t jaar bestijgt rea onaire

Karel X

aan. Hij schenkt aan de een vergoeding voor con se ies van een miljard franca. Ter bekostiging van deze donatie verlaagt Karel X rente op de staa obligaties, e voornamelijk in be t van de bour ois zijn. Getergd be nt j terug te vechten. De verkie ngen van 1827 leveren aen grote winst op voor nolen olens revolu onair gewor n liberalen op. In 1829 tart Karel X de liberalen nogmaals door de uiterst

-30-rechtse Prince de Polignac als eerste minister te benoemen. De ordonnanties ven juli 1830 van deze regering doen de vol-le emmer van uitdagingen overlo n. Indachtig de spreuk 'De Heer geeft en de Heer neemt', stelt Polignac de arts buiten werking en bombar ert Karel X tot alleenheerser. Slechts drie dagen van grote onrust zijn nodig om het Bour-bonreg te laten ineenstorten. Bij de revolutie van 1830 staan de liberalen niet in de voorhoede. Deze wordt gevormd door studenten en arbeiders. Maar via politieke machinaties krijgen de liberalen het voor elkaar dat er een tijdelijke regering komt on r leiding ven Guizot, Thiers, de Ouc de Broglie en drie andere liberale lei rs. De Duc de Orl s, liberaal in denken, wordt nieuwe koning Louis Philippe. On r invloed van de hogere bur rij stelt hij een nieuwe

op die op twee punten verschilt van de vorige. j

bevoordeelt de hogere burgerij nog meer ten nadele van de adel en ook van koning zelf In de plaats van een ge-schenk is de erte een contract tussen koning en volk. Een algemene beperking wordt dikwijls teweeggebracht door een revolutie, maar omgekeerd hoeft een revolutie niet altijd verlies van bewegingsvrijheid in houden. In het geval van de julirevolutie is een verklaring voor afwe igheid van inperkende regels het feit dat het een liberale revolutie is (Neil! blz.109, 117 t/m 119, Ruggiero bl .166, 168+169).8

Vanuit een ander standpunt bekeken ie het ook een behou den revolutie: monstraties van werkers worden bloedig neergeala n. Er bestaat ne 1830 een grote groep van ante vredenan - la re mid nklasae, arbeiders, republikeinen en so slisten voor wie het resultaat van de julirevolut

juist min r ten faveure van de hogere burgerij had mogen uitvallen. j waren al niet gelukkig met de arte van 1814, zij voelden zich be ogen door arts van 1830. Uit deze groep levert de lagere middenklasse de eerste impuls voor de revolutie van 1848. Zij willen via het algemene stemrecht een politieke plaats onder de zon verkrijgen zonder aentas ting van de bestaande aocia orde. Al in het begin ven de reeks opstanden uit dat jaar wordt zij echter linke in~ geh d door een meer radicale massa en op een zijspoor ge zet. Da burgerij zet eerst de eigen nationale gar in n het rev terende volk, meer j kunnen het verzet van da in

1-juni in opstand gekomen Parijse arbeiders niet breken. Zij roepen daarom de hulp van het leger en geven aan de reactie in de persoon van generaal Cavaignac de vrije hand. Angst voor het gepeupel leidt ertoe dat de burgerij in november Louis Napoleon als president kiest. De dictatoriaal regeren-de Louis Napoleon pleegt in 1851 een staatsgreep; in 1852 begint hij een tweede carriAre als keizer Napoleon III (Neil! blz.119, 121, Ruggiero blz.168+169, 184 t/m 186, straat blz.55).

Gemotiveerd door de rol van vreemdelingen in de revolu-tie van 1848, krijgt wet van 19 okt.1797 een opvolger op 3 dec.1849. De minister van Binnenlandse Zaken kan rondrei-zende maar ook gevestigde vreemdelingen bevelen met onmidde-lijke ingang het land te verlaten.

De

uitzetting is niet als straf be ld: j ldt s preventieve or maatregel. Een strafrechtelijke veroor ling leidt dan ook niet noodzake-lijk tot uitzetting, doch ia mogenoodzake-lijk. Het bijzon re ka-rak r blijkt tevens uit de indi duels toe ssing. Gevaar voor openbare rust, da uea gde or en de nationale ver diging zijn an e argumen n voor uitzetting. Zo

wor-kom otteura tegen de staat of andere mogendhe n als veilighei risico over grens gezet. De staatsraison ver-eist vens het uitzet n van spionnen en anti-militaris-tische 'intriganten•. Feitelijk was uitzetting een discra-tion re bevoegdheid van de regering. Weliswaar was een mo-tivatie vereist, maar •openbare rust' en dergelijke ZlJn va-ge gron n die moeilijk te weerleggen jn (cf. noot 8 van

1.). De

wat zelf noemt geen beroepsmogelijkheid tegen een uitzettingsbe uit. Er ontwikkel zich een jurisprudentie ge aeerd op ne rech ginsalen die ura ling nog enigs na beschermde, bijvoorbeeld het verbod op een 'tou n r om door een uitzettinga vel het asiel aan een politimk vluch ling te weigeren (Rey blz.17, 102, 150+ 151, 153 t/m 155, 165, Krabbe blz 149+150).

In het begin van het Tweede Keizerrijk houdt iedereen ch rustig ten op ch van Napoleon III uit vrees voor het doen ontbranden van nieuwe soci e onlusten. De Pax

le-~ brokkelt echter af door genslagen in het buitenland. Alle misnoegden scharen ch onder het vaandel van het

libe-3

raliame. Napoleon III ziet ch gedwongen zijn keizerrijk in een li al te veranderen, hetgeen rond 1860 zijn beslag begint te krijgen.

De

bewegingsvrijheid neemt ge~ staag toe: bilaterale verdragen met Groot-Britannii en

Lu-xemburg, respectievelijk van 1 jan.1861 en 31 okt.1867, schaf fen aan beide kanten van de grens de

paspoortcontro-9

les af. Dezelfde vrijheid wordt in de loop van de volgende paar jaar aan burger uit alle lan n ges n. In 1870 staan de grenzen van

open (Ruggiero blz.1

Frankrijk voor alle buitenlanders wijd +195~ Straat blz.171~ Valloton blz®28, Hartoy blz.69).

In hetzelfde jaar komt het tot een oorlog tussen Frank-rijk en Duitsland waarvan de 1_{r lit intransigeantes}1

(Hartoy blz.70) het ge uik van het paspoort noodzakelijk maken. Zowel het binnenlandse als het 'buitenlandse' pas poert keren terug. Maar na be ging van da gevechtshan-delingen in 1871 ver jnt ze verplichting weer snel:

1871 ••• la pratique du pesseport est tombée en • Sans doute les l s des 1er ier-28 mars 1792 et du 28 vendémiaire an VI n'ont jamais été abro-g s, mais on aerait bien aurpris si elles sortaient du domaine 11_{histoire peur verser dans celui de la}

r i quotidienne1 ( geciteerd in Valloton blz.28). noot 10 en 11

Het

voel van

vanzel prskendheid dat er geen enkele verplichting ten aan en van paspoorten bestaat, duurt tot 1914 Toch wordt het liber isme n 1871 teedm meer door veren ringen in eigen positie en externe oorzaken ver zwakt (Neill blz,253 Logue blz.1 , 11). De a ijd aan het einde van de 19de eeuw tussen liberalisme en nationalisme valt uitein lijk in het voor el van de laa te uit. Vreem-delin n jn dan ook tussen 1871 en 1914 niet 'vogelvrij'. De wet n van 2 okt.1888 en 8 aug.1893 stellen voor e catagoriein vreem lingen een meldplicht in. De eerste - we

na gro toename ven het aant vreemdelingen aangeno-men be e vreemdelin n die zich in Frankrijk vestigen maar h r geen beroep uitoefenen. Zij moeten zich binnen vijftien gen na aankomst uit het buitenland melden bij de gemeen secretaris van hun verblijfplaats~ alwaar zij in~ lichtingen geven over hun middelen ven bestaan, de eigen i denti it en nationaliteit en die ven hun eventuele echtge no

blij

en min rjari eats moet

kinderen. Bij elke verandering ven ver vreem ling zich weer melden Deze