Scriptie
Axel van Weenen Grafi sch ontwerpen Deeltijd AKVISt. Joost Scriptie
Voorwoord Voorwoord Voorwoord ...7 Inleiding Inleiding ...8 1. Het begin 1. Het begin 1. Het begin ...10 1.1 Ontstaan van het pamfl et
1.1 Ontstaan van het pamfl et ...10 1.2 pamfl et wordt fl yer
1.2 pamfl et wordt fl yer
1.2 pamfl et wordt fl yer ...13 2. Jeugdcultuur
2. Jeugdcultuur ... 2. Jeugdcultuur ...
2. Jeugdcultuur 17
2.1 Opkomst van jeugdverenigingen 2.1 Opkomst van jeugdverenigingen
2.1 Opkomst van jeugdverenigingen ...17 2.2 Verandering voor de jeugd
2.2 Verandering voor de jeugd
2.2 Verandering voor de jeugd ...20 2.3 Het onstaan van de jeugdcultuur
2.3 Het onstaan van de jeugdcultuur ...20 2.4 Tijdperk van hippies en provo’s
2.4 Tijdperk van hippies en provo’s
2.4 Tijdperk van hippies en provo’s ...22 2.5 Hitweek
2.5 Hitweek ...22 2.6 Erkenning van de jeugdcultuur
2.6 Erkenning van de jeugdcultuur ...27 3. Ontwikkeling van de druktechniek
3. Ontwikkeling van de druktechniek
3. Ontwikkeling van de druktechniek ...28 3.1 Offsetdruk 3.1 Offsetdruk ...28 3.2 Knippen en plakken 3.2 Knippen en plakken 3.2 Knippen en plakken ...29 3.3 De kopieermachine 3.3 De kopieermachine 3.3 De kopieermachine ...29 3.4 Het digitale tijdperk
3.4 Het digitale tijdperk ...30 4. De fl yer wordt commercieel
4. De fl yer wordt commercieel
4. De fl yer wordt commercieel ...31 4.1 Flyers voor bandjes en dansgelegenheden
4.1 Flyers voor bandjes en dansgelegenheden ...31 4.2 Punk en fl yers 4.2 Punk en fl yers 4.2 Punk en fl yers ...31 5. House 5. House ...34 5.1 De housecultuur 5.1 De housecultuur 5.1 De housecultuur ...34 5.2 De housefl yer 5.2 De housefl yer 5.2 De housefl yer ...35 5.2.1 Psychologie van de housefl yer
5.2.1 Psychologie van de housefl yer ...35 5.2.2 Onderdelen van de housefl yer
5.2.2 Onderdelen van de housefl yer
5.2.2 Onderdelen van de housefl yer ...40 5.2.3 Het verschil met een houseaffi che
5.2.3 Het verschil met een houseaffi che ...41 5.3 Ontwikkeling van de housefl yer
5.3 Ontwikkeling van de housefl yer ...43 5.3.1 Beeldtaal in het begin van de housecultuur
5.3.1 Beeldtaal in het begin van de housecultuur
5.3.1 Beeldtaal in het begin van de housecultuur ...43 5.3.2 Beeldtaal door de opkomst van de computer
5.3.2 Beeldtaal door de opkomst van de computer
5.3.2 Beeldtaal door de opkomst van de computer ...46 5.3.3 Abstracte beeldtaal
5.3.3 Abstracte beeldtaal ...49 5.3.4 Seks als beeldtaal
5.3.4 Seks als beeldtaal
5.3.4 Seks als beeldtaal ...50
5.4 House en de kunstcultuur ...50
5.5 Het verschil tussen clubfl yers van Rotterdam en Amsterdam ...52
5.6 Professionalisering van de clubs ...52
5.6.1 Now & Wow ...54
5.7 House werd commercieel ...55
5.7.1 De beeldtaal veranderde ...55
5.7.2 Sponsoring ...57
5.7.3 Vorm en uitstraling van de fl yer ...59
5.7.4 De DJ’s ...59
5.8 Flyerpacks (distributie) ...60
5.9 Van mainstream weer naar subcultuur ...60
5.10 Kringloop van beelden ...62
5.11 De fl yer vandaag en in de toekomst ...63
5.11.1 De impact van fl yers: nu en toen ...63
5.11.2 Digitale media ...63
5.11.2.1 Flyers via e-mail ...64
5.11.2.2 Via communities ...65
5.11.2.3 Flyers op je mobiel ...66
5.11.2.4 Voordelen van de digitale fl yer ...66
5.12 Is er in de toekomst nog een conventionele fl yer voor de dancescene? ...69
6. Conclusie ...70
Bronvermelding ...72 Interviews
Voordat ik het idee had om in de grafi sche sector te gaan werken, heb ik Energietechniek gestudeerd. Tijdens mijn opleiding hield ik me bezig het krachtstroom- en hoogspanningsberekeningen en het programmeren van apparaten met microprocessors – de zogenaamde Programmable Logic Controllers, of PLC’s. Maar mijn hart heeft daar nooit gelegen. Ik wilde altijd graag iets creatiefs doen. Omdat ik toch een diploma wilde hebben, heb ik deze opleiding uiteindelijk wel afgerond.
In die periode ging ik vaak stappen met vrienden. Het was in de tijd dat housemuziek in Nederland in opkomst was. Via die feesten kwam ik in aanraking met de housefl yers. In de beginperiode werden feesten nog lang niet altijd met zo’n fl yer aangekondigd. Maar toen de feesten zich verplaatsten van de discotheken naar de houseclubs, kreeg ik – in de stad of op
de feesten zelf – steeds meer pakketten met housefl yers aangereikt. Ik heb deze fl yers altijd interessant gevonden. Ze maakten mij op de eerste plaats nieuwsgierig naar de club of de avond die zich erin presenteerde. Bovendien vond ik het leuk en leerzaam om te zien hoe de fl yers eruit zagen. Het leek mij bijzonder leuk om die te ontwerpen en er iets moois van te maken in tekst en beeld. Eigenlijk heb ik op dat moment besloten om opleidingen en cursussen te gaan volgen, en een nieuwe weg in te slaan
als DTP’er/vormgever. Dit is dus ook de reden dat ik ben begonnen aan de Kunstacademie. Het is een overstap waar ik tot de dag van vandaag geen spijt van heb.
De afgelopen tijd vind ik housefl yers steeds minder interessant worden. Alles wordt gespresenteerd in een standaard formaat, met allemaal dezelfde glossy coating. Niks geen gekke vormen meer. Het is allemaal eenheidsworst geworden. Of ligt het misschien aan mijn leeftijd, door mijn professionele ‘deformatie’ of door het feit dat ik al jarenlang naar fl yers kijk?
Lijkt het daarom allemaal minder creatief en eentoniger te worden? In deze scriptie ga ik op zoek naar de antwoorden en laat ik ook anderen aan het woord over dit voor mij zeer boeiende onderwerp.
Amsterdam, 19 januari 2009, Axel van Weenen
Sinds de uitvinding van drukpers bestaat de fl yer al. Het is een briefje waarop doeltreffende informatie op staat vermeld die alleen voor de ontvanger, een herkenbare doelgroep, belangrijk is. Een fl yer heeft altijd een compact formaat. Het is gemakkelijk mee te nemen voor degene die het uitreikt en is voor de ontvanger is even makkelijk mee te nemen. Het bassisprincipe voor het maken van een fl yer is eigenlijk heel eenvoudig. Schrijf je boodschap op een velletje papier van ongeveer A5-formaat, kopiëer het een aantal keer en deel het uit. Dan praten we al over een fl yer.
Maar in der loop van de tijd heeft de fl yer zich ontwikkeld tot een medium dat niet meer weg te denken is in onze maatschappij. Het wordt bij allerlei gelegenheden en op verschillende lokaties toegepast. Zo stopt de telecom-winkel of de pizza/shoarmatent ‘om de hoek’ bijvoorbeeld een fl yer met hun aanbiedingen in je brievenbus. Rond verkiezingstijd krijg je in winkel-gebieden regelmatig pamfl etten van politieke partijen in handen gedrukt. En ook de lokale sportvereniging nodigt je uit voor hun open dag met een fl yer. Het fungeert voor deze groepen als een reclamefolder die kort en krachtig vermeldt wat er te koop is. De verspreiding vindt plaats in de nabije omgeving van hun winkel, door uit te delen of via huis aan huis verspreiding. Maar de fl yer heeft haar populariteit vooral te danken aan de jongerencultuur. Zo rond het laatste kwartaal van de 20e eeuw werd de fl yer veelvuldig toegepast als communicatiemiddel in het uitgaanscircuit. Het fungeerde hierbij als communicatiemiddel binnen subculturen. Als je terugkijkt in de geschiedenis van de jongerencultuur, zie je dat fl yers een weerspiegeling vormen van de plaats die jongeren innemen in de maatschappij. Er ontstaan nieuwe groepen, met eigen manieren van communiceren. Het is een wereld waar de volwassenen niet veel van begrijpen.
Deze scriptie verdiept zich in de fl yers van de housescene. ‘House’ was én is een muziekstroming waarbij mensen volledig ‘uit hun bol’ kunnen gaan. Dat is ook het leuke ervan. Iedereen accepteert elkaar en het maakt niet uit waar je vandaan komt of wie je bent. De fl yers vormen een weerspiegeling van dit gevoel. Zeker de fl yers uit de beginperiode.
Wat je ook ziet is dat de fl yers zich richten op een heel specifi eke doelgroep. Door ze uit te delen op de juiste plekken in de stad, of ze neer te leggen bij de juiste uitgaansgelegenheden en platenzaken, én natuurlijk door de juiste messaging, weten ze de juiste doelgroep te gebruiken voor de juiste feesten. Zonder dat daarvoor een dure advertentiecampagne nodig is.
In de loop van het housetijdperk heeft de housefl yer zich ook verder ontwikkeld, net als de housemuziek zelf. In deze scriptie wordt die verander-ing gevolgd en besproken. Vragen waarop ik een antwoord probeer te geven, zijn onder andere:
• Hoe is de ontwikkeling van de Housefl yer en wordt er vandaag de dag nog steeds ontworpen vanuit het zelfde ideaal en enthousiasme toen de house periode begon?
• Hoe populair was de fl yer tijdens het housetijdperk eind jaren ’80, begin ’90? Was er sprake van een echte fl yercultuur?
• Zijn de huidige housefl yers nog steeds een smeltkroes van vernieuwde experimenten waar de commerciële ontwerpwereld ook een graantje van meepakt? Of voert de commercie tegenwoordig de boventoon?
• Welke uitstraling heeft de huidige fl yer binnen de dance-scene? Ten slotte wil ik weten wat de positie van de dance-fl yer zal zijn in de toekomst. Want steeds meer zie je dat er gekozen wordt voor de digitale middelen zoals internet/e-mail en mobiele telefoons. Zal de fl yer nog wel blijven bestaan?
1.1 Ontstaan van het pamfl et
Een van de belangrijkste uitvinding die er in de Middeleeuwen is gedaan is de uitvinding van de boekdrukkunst. De Duitser Johannes Gutenberg ontwikkelde rond 1450 de boekdrukkunst. Door gebruik te maken van houten platen waar de teksten uit werden gesneden ontstond er een pagina met tekst. Dit was natuurlijk niet helemaal nieuw want in China hadden ze al het ‘blokdrukken’ ontdekt. Daarbij werden tekeningen via houten uitsnedes overgezet op papier. Maar in de Duitse stad Mainz is de techniek op typo grafi sche wijze verder ontwikkeld. Gutenberg’s eerste drukwerk wat openbaar werd was het gedicht ‘Weltgericht’. Hierna ging hij over tot het drukken van bijvoorbeeld kalenders en afl aten. Dit waren kwijtschel dingen voor God om zo zondes en schulden vrij te spreken.
De boekdrukkunst werd makkelijker en de drukkers kwamen op het idee om reclame te maken voor hun geproduceerde boeken. Dit deden ze door zelfgemaakte advertenties te drukken op kleine papiertjes die ze uitdeelden als strooifolders. Dit waren de eerste fl yers. Al snel kwamen er andere
sectoren op het idee om hun evenementen onder de aandacht te brengen met een strooifolder. Met de opkomst van de boekdrukkunst en de verschriftelijk-ing van de maatschappij werd het pamfl et een medium van belang. Omdat pamfl etten meestal klein waren, konden ze makelijk gedrukt en verspreid worden. De teksten werden verkocht door boekhandelaren, drukkers of marskramers. De prijs was laag, 10 à 15 stuivers. Ook werden ze wel op de deuren van publieke gebouwen opgehangen of gingen de pamfl etten van hand tot hand.
Dit bleek zo goed te werken, als een snelle manier om veel mensen te bereik-en, dat de oppositie teksten tegen de regering op strooifolders liet drukken. Op deze wijze had het volk een manier om haar onvrede kenbaar te maken. Strooifolders werden in de zestiende eeuw voornamelijk ingezet voor politieke en religieuze doeleinden.
In 1517 werd de kracht van strooifolders wel heel erg zichtbaar. Maarten Luther, de bekende humanist, spijkerde een klaagpamfl et met 95 stellingen tegen de deur van de kerk in het Duitse dorp Wittenberg. Hij had zijn stel-lingen met opzet in het Latijns gepubliceerd, zodat niet iedereen de teksten kon lezen. Zijn doelgroep waren voornamelijk de geestelijken. (Iets wat zeer kenmerkend is voor de fl yer: deze richt zich in het algemeen op een specifi eke
doelgroep.) Doordat er in eerste instantie niet positief op werd zijn pamftel gereageerd, liet hij meer pamfl etten drukken en stuurde deze naar zijn vrienden. Die waren wel enthousiast en zij lieten er kopieën van maken. Ook verspreidden drukkers de teksten over het hele land. Als de boek-drukkunst niet was uitgevonden, had Maarten luther zijn verhaal alleen in collegezalen en kerken kunnen vertellen. Nu was hij door zijn verspreiding van deze woorden ineens een man die werd toegejuicht door het volk. Door de verspreiding van zijn stellingen tegen de Rooms-katholieke kerk was het begin van de reformatie een feit.
Later vond Paus Alexander VI de boekdrukkunst een goede uitvinding, zolang er maar wel goed werd geschreven over de kerk en zijn religie (!). Daarom stelde hij een censuur in; alles wat er voor drukwerk werd geschreven moest gecontroleerd worden door boekenbeoordelaars. Ook werden drukkers streng gecontroleerd. Tegen 1560 gold er eigenlijk in heel West-Europa censuur. Dit veroorzaakte een strijd van de auteurs, drukkers en uitgevers aan de ene kant en de overheid aan de andere kant. Het was een gevecht voor intelec-tuele vrijheid. Uiteindelijk zorgde de censuur ervoor dat de strooifolder aan populairiteit won. Zo werd er toch nieuws verspreid naar het volk en de herkomst van de publikatie werd niet vermeld, of er werd gebruikgemaakt van een valse naam. Omdat er in Nederland wel een censuurwet was, maar deze niet streng werd gehandhaafd, werd Amsterdam het middelpunt van Europa. Veel geleer den bezochten ons land om hun woord te laten drukken in boekvorm of op pamfl etten. Een pamfl et werd dus ingezet om de publieke opinie te mobiliseren en mensen aan te zetten tot actie – en dat ging niet altijd over politiek of religie. In die tijd kwam het ook geregeld voor dat pamfetten werden gebruikt om mensen zwart te maken of belachelijk te maken. Dan gingen er pamfl etten over en weer met beledigende argumenten over elkaar. Het ging er vaak platvloers aan toe!
Ondertussen verbeterde de druktechniek. Drukkers waren nu ook in staat door middel van houtsnedes afbeeldingen te drukken. Teksten werden hierbij in losse houten letters gezet. Zo ontstonden er pamfetten die tekst en beeld combineerden. Een leuk voorbeeld zijn pamfl etten van de Fransen waarin ze de Nederlanders voor gek zetten. Hierin werden beelden gebruikt die zijn gemaakt vanuit de vooroordelen die de Fransen naar de Nederlanders hadden. De Fransen vonden ons gulzig, nors, boers en minder goed gekleed. Op deze Franse spotprent hieronder (afb.1) is een Nederlander ziek van gulzigheid. Hij moet genezen worden door zich te ontdoen van al zijn overdaden.
Voor gulzigheid stond in die tijd een strenge straf, het was een van de grootste zonden die je kon begaan. Dus in plaats van te dansen en bran dewijn te nuttigen om zich te genezen, moest hij door de drukpers om te purgeren (poepen). Alleen zo kan hij al zijn overdaden kwijtraken en genezen. De 17e eeuw is een zeer turbulente periode voor de Republiek. Het land verkeert al vele jaren in oorlog of op voet van oorlog met andere Europese machten. De Republiek breidt haar koloniale rijk uit, niet geheel zonder slag of stoot. Religieuze zaken houden de gemoederen bezig de censuurwet wordt aangescherpt, ook in Nederland. Maar drukkers bleven creatief in het verzinnen van schuilnamen.
Hierdoor werden er in die tijd méér illegale boeken en pamfl etten gedrukt dan ooit tervoren. Dit gaat nog even door tot Nederland in 1798, tijdens de Bataafse Republiek, een grondwet krijgt waar de vrijheid van drukpers geregeld wordt. Later gaan dan ook andere landen over op een mindere strenge censuurwet. Desontdanks blijft het pamfl et wel zijn functie behouden om de publieke opinie te mobilseren.
Eind 18e eeuw, in 1795, wordt Nederland deel van de Republiek van Frank rijk onder leiding van Napoleon. Napoleon wist erg goed gebruik te maken van pamfl etten. Hij zette ze in met als doel zijn leger te motiveren om te vechten én om de vijand te demotiveren. Napoleon stuurde overdreven berichten naar het thuisfront om zijn status te verhogen en hij zorgde ervoor dat de strijders Afbeelding 1
gevoed werden met allerlei berichten over het vaderland. Hierdoor groeide hun liefde voor het vaderland steeds verder. Ook kocht hij twee kranten om, om zo propaganda te maken voor zichzelf.
Na circa 1870 zien we door de vooruitgang van de techniek, de snelle bevol-kingstoename en de wettelijk geregelde verbeterde scholing en al fa betisering, een groei van het lezerspubliek. Als in 1869 het dagbladzegel, door menigeen beschouwd als censuur, wordt afgeschaft, kan ook de krant zich ontwikkelen tot een modern massamedium. In de 19e eeuw gaat een bont gezelschap van anarchisten, communisten en sensatiejournalisten, de grenzen van de nieuwe vrijheden opzoeken. Allen maken gebruik van de machinale drukpers en dingen naar de gunst van het massapubliek. Vooral de opkomende socialis-tische beweging maken strategisch gebruik van de druk)pers om hun ideeën te verspreiden.
1.2 pamfl et wordt fl yer
Door de in 1783 uitgevonden luchtballon wordt het mogelijk om pamfl etten vanuit de lucht te verspreiden. Dit werd voor het eerst gedaan in de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871. Uit het belegerde Parijs stegen bemande ballons op waaruit propagandadrukwerk boven de vijand werd uitgestrooid om ze zo te demotiveren. In de Eerste Wereldoorlog waren het vliegtuigen en luchtschepen die de pamfl etten versprijden.
Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog waren er weer veel pamfl etten in omloop. Aan de ene kant waren er pamfl etten van het verzet. Hierin liet zij het Nederlandse volk weten dat zij zich moesten verzetten tegen de Duitsers omdat die niet te vertrouwen waren en Nederland onderdrukten.
Maar ook de Duitsers en de Geallieerden maakten gebruik van pamfl etten. Vanuit vliegtuigen werden er veelvuldig pamfl etten gestrooid. De Engelsen noemde ze fl yers en zo is de naam ‘fl yer’ ontstaan. Door fl yers boven de vijandelijke troepen uit te strooien, wilden de Duitsers, Engelsen en Ameri-kanen hun tegenstanders demotiveren. Sommige fl yers waren alleen bedrukt met tekst, andere fl yers maakten gebruik van tekst met beeld. De beelden moesten de soldaten psychisch in de war brengen er werden teksten geschreven die hen kwetsten en geestelijk zwakker moesten maken (afb. 3 ).
Tijdens de oorlog werden er door het verzet veel pamfl etten gedrukt. Om zo de bevolking op de hoogte te houden over het verloop van de oorlog en moed te geven om zich blijven te verzetten tegen de Duitsers. In de pamfl etten werden de gebeurtenissen van de dag en de oorlog beschreven. Omdat er overal verschillende, kleine verschillende verzetsgroepen bestonden, werd veel materiaal in het geheim vervaardigd en verspreid. Dit gebeurde net als in de Middeleeuwen zonder naam en zonder vermelding van de drukker – omdat zij anders geëxecuteerd werden. Omdat kleine verzetsgroepen die pamfl etten maakten, vind je in de pamfl etten uit die tijd ook veel verschillen terug in religieuze en maatschappelijke ideeën en idealen die leefden onder de bevolking. Maar ze hadden allemaal een ding gemeen en dat was de liefde
Abeelding 3
Dit is een voorbeeld van een flyer waarbij eerst een paradijs wordt afgebeeld, maar zodra je de flyer omdraait is het dood en verderf van zijn kameraden. Hier is ook goed nagedacht over hoe dat dat het best verbeeld kon worden. Het paradijs in een frisse geeltint, en de achterzijde is grauw
http://www.geheugenvannederland.nl
Afbeelding 4
Een klein kind dat om haar vader vraagt. http://www.geheugenvannederland.nl
voor het vaderland en het behoud van Nederland.
Afbeelding 5
Illegaal gedrukte pamfletten van katholieke en protostante verzetsgroepen
2.1 Opkomst van de jeugdverenigingen
In het begin van de 20e eeuw zag je dat jongeren steeds minder het verleng-stuk waren van de generatie van hun ouders. Je zag ook dat de industrie ging veranderen. Het was niet meer vanzelfsprekend dat de jongens in de voet-sporen van hun vader traden. De industrie werd steed ingewikkelder en er werd van de gehele bevolking verwacht dat je kon schrijven, lezen en rekenen. Kinderen gingen naar school en dat zorgde ervoor dat ze los kwamen van het leven dat hun ouders leefden. Hierdoor ontstond er langzaam een wereld waar de jongeren hun eigen leven leidden. Er onstonden onder toezicht van
volwassenen jongerenbewegingen op de kweekscholen. Dit was een opleiding waar jongeren opgeleid werden tot leraar. Daar zaten ze op kostscholen waar het beleid erg streng was. Op deze kostscholen vonden ze elkaar en besprak-en er hun visie over de nieuwe toekomst. In hun ogbesprak-en warbesprak-en zij degbesprak-enbesprak-en die de wereld konden veranderen. Zo hadden ze ook een krant ‘ De Baknieuws’. Hierin stonden kreten als “We willen de wereld in gloed zetten”1. Hun idealen
lieten ze goed horen via de artikelen in deze krant. “Wij zullen het duffe omver-halen, de conventie verdrukken en ons vrij uitleven van de waarhied, de sleur zullen we vertrappen onder onze vluggaande voeten en wij willen waarheid en licht, goedheid en warmte, en wat wij hebben weten te bewaren door kracht van ons samen, willen wij verspreiden onder hen die nog na ons komen”2.
Steeds meer kweekscholen kwamen met elkaar in contact en spraken over hun idealen.
Er ontstonden ook jeugdverenigingen die gekopeld waren aan politieke partijen, zoals de Arbeiders Jeugd Centrale (AJC). Deze centrale was gekop-peld aan de Socialistische Democratische Partij (SDAP) en De Graal. De Graal was een vereniging van katholieke zuilen waarbij alleen katholieke meisjes aangesloten waren. In deze twee verenigingen hadden de jongeren meer speelruimte dan in andere jeugdverenigingen. De AJC bestond uit jongeren uit de arbeidersklasse en had een sosialistische achtergrond. De jongeren waren meestal laaggeschoold en hadden dan binnen de AJC de mogelijkheid om verder te leren. Zij hadden als ideaal dat de kapitalistische wereld moest stoppen met het uitbuiten van de werkende mens en dat de wereld moest bestaan op basis van economische en politieke gelijkheid en rechtvaardig-heid. Ze vonden dat zij de toekomst hadden en dat ze ook een boodschap hadden uit te dragen naar de volwassenen. Ze waren streng tegen alcohol-gebruik en het café was uit den boze. Er werden feesten georganiseerd in de natuur waar gedanst werd en gezongen. ‘Weg uit de verrotte fabrieken en
2. Jeugdcultuur
1, 2 ) Vroege jeugdbeweging en jeugdorganisaties Wilde jaren, een eeuw jeugdcultuur
werkplaatsen.’ Er was voor de AJC-jeugd altijd een vol programma, zodat ze niet doelloos op straat rond hoefden te hangen en tegelijkertijd mooi onder toezicht van de ouderen bleven. Frederika Sophia Cohen, roepnaam Fré Was een vrouw die lid was van de AJC. Zij groeide op in een sosialistisch arbei-dersgezin. Fré maakte illustraties voor de AJC (afb.6) en was sterk aanhanger van levensbeschouwing van de AJC. Fré kon door haar tekentalent in 1923 werken bij de NV Ontwikkeling, dit was de voorloper van de Arbeiderspers. waar zij naast kantoorwerk veel ontwerpen voor boekbanden, vignetten (afb.7)
en dergelijke maakte en boeken, brochures en krantjes typografi sch verzorgde. Zij was een idealiste, die op kunstzinnige wijze en met eenvoudige middelen uiting wist te geven aan het streven naar vrijheid, zelfontplooiing en gemeen-schapsgevoel. Voor de smaakontwikkeling van de socialistische jeugd, van socialistische vrouwen en ook meer algemeen is zij voor de arbeidersbeweg-ing van grote betekenis geweest. 3
De Graal was voor de jaren ‘20 erg bijzonder. In die tijd was het de taak van een vrouw om haar gezin te verzorgen en moeder te zijn. Maar bij de Graal was er aandacht voor vrouwen die hun idealen wilden naleven en zich wilden inzetten voor een beter wereld. Deze groep groeide snel en was over het hele land verdeeld in kleine groepjes. De Graal had in
3 ) http://www.iisg.nl/bwsa/bios/cohen-f.html
Afbeelding 7 Vignet voor het maandelijkse culturele magazine ‘De Toorts’ Fré Cohen ca. 1927 2 van de 12 proeven voor het vignet van ‘De Toorts” http://www.iisg.nl/ collections/
tegenstelling tot de AJC niet de gedachte dat het kapitalisme en religie slecht waren. Voor hen was welvaart wel belangrijk. De luxere dingen zoals auto’s, radio’s en en fi lm etc. waren juist goede middelen om in te zetten voor een verbetering van de wereld. Maar wat ze wel gemeen hadden met de AJC, was de strijd tegen alle slechte verleidingen voor de jeugd. Dit deden zij onder andere door grote feesten in de natuur te organiseren waarbij spreekkoren en dans uitbeeldden dat het kwade plaats moest maken voor het goede, waarbij het goede overwon en plaats maakte voor liefde. Alles verliep nog steeds volgens strikte regels.
Ondanks dat de macht van die bewegingen niet echt in de handen was van de jongeren, hadden ze wel het idee dat ze hun idealen konden overdragen naar andere jongeren. Helaas was het in verhouding toch nog slechts een kleine groep jongeren die zich aansloot bij die verenigingen. Omdat er veel jongeren werkten en de hele week naar een baas moesten luisteren, hadden ze weinig zin om ook in hun vrije tijd nog eens deel te nemen aan activiteiten onder toezicht van volwassenen. Het merendeel van de jongeren bleef ongeorganiseerd en liet zich verleiden door de modernisering van de stad die het jeugdleven volledig zou veranderen. Afbeelding 6
2 affiches voor de AJC. Rode vlaggen als symbool van het sosialisme en in het affiche zie je ook de natuur verwerkt. Dit stond hoog in het vaandel bij de AJC http://www.geheugenvannederland.nl , http://www.iisg.nl/collections/ajc/meiroep.php
2.2 Verandering voor de jeugd
In de stad heerste in de jaren ‘20 een stadse cultuurvorming; dit baarde de gereserveerde Nederlandse cultuurwereld wel wat zorgen. Toen er in de Eerste Wereldoorlog veel Amerikanen in Europa waren om te vechten tegen de Duitsers, namen zij hun eigen muziek mee. Dit was de Jazz. Ondanks dat Nederland in die tijd neutraal was, ontwikkelde de jazz zich ook in Nederland en er ontstonden dansgelegenheden. Jazz was in eerste instantie voor de welvarende mensen en voor studenten. Door hoge entreeprijzen te vragen bij dansgelegenheden, kon alleen de hogere klasse van de samenleving zich dit vooroorloven. Later kwamen er ook voor de arbeidersklasse dangelegen-heden. Met een mindere aankleding én waar de drank goedkoper was. Jongeren begonnen de ‘Boston’ en de ‘One two step’ te dansen en de volwassenen waren er niet blij mee. Want wat kon er allemaal wel gebeuren als de jongens en de meisjes met elkaar aan het dansen waren. Met zulke muziek kon dat alleen maar op zedelooshied uitlopen. De regering stelde een onderzoekscommissie in dat ‘Het dansvraagstuk’ heette. Na een drie jaar durend onderzoek pleitte de commissie voor strengere maatregelen en verboden. Want het losbandig dansen zou aanzetten tot verleiding van de danspartner. Maar dit mocht allemaal niet baten. Door de uitvinding van de radio werd de muziek snel verspreid en ook kwamen er langzaam grammo-foonplaten met jazz op de markt. Er onstonden dansscholen voor alle lagen van de bevolking. In de fi lmhuizen werden Hollywoodfi lms gedraaid. In die fi lm werd de Amerikaanse lifestyle en de grote ballrooms vertoond, wat de jeugd erg aantrekkelijk vond.
Doordat de economie in de jaren ‘20 beter liep en er een 8-urige werkdag werd ingesteld, was de zaterdag niet langer meer een werkdag. De jeugd kreeg daardoor meer vrije tijd en had, ondanks dat ze thuis kostgeld moest betalen, toch nog wat geld over om kleding te kopen of om naar de bioscoop of danszaal te gaan. Eigenlijk zie je hier een eerste verandering van de jeugdcultuur; iets wat wat zich na de Tweede Wereldoorlog -zo rond begin jaren ’60- echt voortzet.
2.3 Het ontstaan van de jeugdcultuur
Na de Tweede Wereldoorlog waren de Amerikanen natuurlijk de grote bevri-jders van Europa. De bevolking zag ze als helden van een land dat
econo-misch en politiek veel macht had. De Americaanse cultuur was een soort ideaalbeeld aan het worden, zeker bij de jongeren. In de Tweede Wereldoolog werd er al illegaal een muziekblad (Tuney Tunes) uitgegeven, waarin teksten van Amerikaanse liederen werden beschreven. In de periode direct na de bevrijding werd er veel omgegaan met de Americanen, om de vrijheidsvreugde te vieren.
Rond de jaren ‘50 ontstond er in Amerika ook een verandering bij de jongeren. Ze werden steeds serieuzer genomen door de consumentenmarkt. De Ameri-kaanse jongeren trouwden al jong en gingen dus snel op ‘zichzelf’ wonen, zo kwamen er steeds meer producten op de markt voor jongeren. Meubulair, radio’s, platenspelers, televisies en ook de auto werden steeds meer vanzelf-sprekend voor de jongeren. Ook de muziek veranderde, De jongeren waren de muziek van hun ouders zat en wilden muziek horen die bij hun levensstijl paste. Muziek die ze konden draaien op de feesten die ze in hun eigen huis organiseerden – of als ze nog thuis woonden: in hun ouderlijk huis.
De omgang tussen jongens met meisjes werd minder stijf.
Er ontstond Rock ’n Roll muziek, een muziekstijl die voornamelijk door donkeren werd gespeeld en dus redelijk omstreden was in bepaalde kringen van Amerika. Maar die ruige muziek, het wilde dansen en het stoere imago was precies waar de jeugd in die tijd op zat te wachten.
In Nederland werd in de jaren ‘50 hard gewerkt aan de wederopbouw. De vooroorlogse jeugvereniging AJC verloor steeds meer leden omdat de jongeren zich ook betrokken voelden bij de wederopbouw. Na hun werk volgden zij cursussen; om zich zo beter te scholen voor een betere baan. Doordat de lonen stegen kregen de jongeren in Nederland meer te besteden, iets waar de consumentenmarkt ook op in speelde. De Rock ’n Roll waaide van Amerika via Engeland over naar Nederland.
Een kleine groep jongeren uit het arbeidersmilleu pikte deze levensstijl op. Zij waren de burgelijke levensstijl in Nederland helemaal zat. Ze gingen meer met hun vrienden naar buiten en luisterden naar Rock ’n Roll. De ouderen begrepen helemaal niks van deze groep jongeren waar jongens zich in leren jacks staken en vetkuiven hadden, en de meisjes petticoats droegen. De jongens die zich ‘Nozems’ noemden, maakten een hoop lawaai en vielen mensen lastig op straat. Ze zagen zich als rebellerende leden van Rock ’n Roll bands en de fi lmsterren uit Hollywood. Dit had allemaal te maken met het verlangen naar bewegingsvrijheid. Jongeren hadden nog niet echt een stem.
In 1956 werd in de gemeente Gouda de fi lm ‘Rock around the Clock’ zonder geluid gedraaid, omdat er anders teveel onrust in de zaal zou zijn.
Het duurde tot de jaren zestig totdat ook de de jeugd van de middenklasse zich ging interesseren voor de levensstijl en muziek die de Nozems al gedeeltelijk bespreekbaar hadden gemaakt. Steeds meer jongeren braken met de stijve levenstijl van hun ouders. Maar de middenklassers verschilden duidelijk van de arbeidersklasse. Ze vonden niet dat je zomaar alles van de overheid moest toleren. Nederland was nog altijd hard aan het werk om op te bouwen wat er in de Tweede Wereldoorlog verloren was gegaan. De middenklasse vond dat dit niet als gewoon gezien moest worden. In Amerika begonnen jongeren zich in de tweede helft van de jaren zestig te verzetten tegen de oorlog in Vietnam en de materialistische samenleving. Zangers en bandjes schreven hun eerste protestsongs.
Deze trend zette ook in Nederland door. De jongeren hadden er in de jaren zestig genoeg van om altijd maar te luisteren naar de -in hun ogen gefrust-reerde- overheid. Ook wilden zij niet langer leven in een materialistische wereld vol met oorlogen. Via hun muziek gingen de jongeren zich steeds meer afzetten tegen het gedrag van volwassenen en de overheid, en ze stelden zich open voor spirituele zaken.
2.4 Tijdperk van hippies en provo’s
In Amerika werd de groep jongeren die zich verzette tegen de hiërarchie van de overheid steeds groter. Zij kregen ze de naam ‘hippie’. Hun ideaal was om in een vredige sameleving te leven waarin je niet geleefd werd door haat en kapitalisme. Er moest plaats gemaakt worden voor respect en liefde voor elkaar. Er moest een meer liberale houding komen naar sex en drugs waardoor, vooral in Californië, de kijk op het leven omsloeg. Bij de jongeren was muziek, mode en grafi sch ontwerpen de manier om zich te uiten en te verzetten tegen oorlogen en verplichtingen van de overheid.
Er onstond een undergroundscene waar men door gebruik van LSD en andere hallucinerende drugs ging experimenteren met muziek. Door de levensstijl van de hippies onstond er weer interesse in de organische deco-ratie vormen van het oude Art Nouveau en schilders uit de oude romantische tijd. De toen jonge grafi sch ontwerper Rick Griffi n en Victor Moscoso die in de hippie stad San Francisco woonden, ontwierpen voor een groot psych-edelisch muziekfeest een aantal affi ches. Moscoso had tijdens zijn
kunst-studie zich verdiept in de kleurentheorie. Zijn kenmerken van ontwerpen waren het combineren van kleuren en patronen. Tekst en beeld werden in complementaire kleuren gedrukt wat een hallucinerend effect creëert (Afb.8). In het hippie tijdperk werd veel samen gedaan en iedereen kon doen wat hij wilde doen. Op deze manier verdween de conventionele scheiding tussen publiek en privé en ook tussen professioneel en amateur. Er werden nieuwe dingen ondernomen vanuit een idealisme voor een betere wereld.
Er was een hele cultuurverandering aan de gang zowel in Amerika als in andere delen van de wereld. Overal werd steeds heftiger gedemonstreerd door jongeren tegen de Vietnam oorlog. Er onstonden door beperkingen van vrijheid underground persen. Deze alternatieve kranten/magazines zoals de ‘Oz’ en de ‘It’ waren een reactie op de kranten die veel te professioneel waren. Die te professionele kranten waren te veel afhankelijk van hun advertenties en ineens vanuit commerciëel belang riepen ze te radicaal iedereen op om de hele maatschappij omver te werpen. De alternatieve kranten rangschikten de politieke problemen meer in een breder cultureel programma. De Oz en de It waren bladen die van alles in hun blad publiseerden. Ze schreven over politiek, oosterse fi losofi ën, het experimenteren met drugs, sexuele bevrijding, Avant-garde muziek, kunst en literatuur.
Afbeelding 8
Affiche van Moscoso waar hij figuratief met tekst combineerd. Het is een interpretatie van het schilderij Jupiter en Thetis uit 1811.De draperiën om Jupiter is in het werk van Moscoso vervangen door een vis.
Ongeveer gelijktijdig met de opkomst van hippiecultuur in Amerika, had je in Nederland de provo’s. Deze groepering was in 1965 in Amsterdam opgericht door Roel van Duijn. Provo’s hadden een hekel aan alles wat te autoritair was en aan mensen die zich lieten leiden door de consumpitiemaatschappij. Ze voerden veel demonstraties en zetten regelmatig de boel op stelte in de hoofdstad. Later is deze groep verdwenen en kwam ook hier de hippiecultuur opzetten. De Nederlandse hippies hadden hetzelfde ideaal als hun Ameri-kaanse ‘collega’s’. Ze probeerden zichzelf als uitgangspunt te nemen om de wereld te verbeteren en ze wilden niet meedoen in het Nederlandse systeem van materialsime en consumentisme. Vrijheid was voor hen het magische woord. Ook in Nederland werd – om je lichaam en geest helemaal vrij te maken – gebruikgemaakt van Acid en LSD.
In 1969 werd in Amerika het grootste en meest bekende feest Woodstock georganiseerd. Hier kwamen 400 tot 500 duizend mensen opaf om te demon-streren tegen de oorlog en de Amerikaanse overheid. Die bezoekers hadden de gedachte dat alles anders zou worden in euforische sferen. In 1967 was er ook al een feest in Nederland georganiseerd. Het feest heette Flight to Lowlands Paradise. Zo’n 100.000 mensen leefden 3 dagen lang volkomen stoned in de Kralingsebossen, waar ze luisterden naar muziek met als doel te leven in liefde en vrijheid.
Later is de hippiebeweging snel uit elkaar gevallen doordat mensen teveel drugs gebruikten en veel criminelen zich mengden tussen de hippies – om zo geld te verdienen met het verkopen van drugs. Ook in Nederland liep begin jaren ‘70 de hippieperiode ten einde. Het was gewoon niet mogelijk om in de Nederlandse maatschappij te leven zoals ze voor ogen hadden. Maar Nederland was door al die ontwikkelingen bij de jongeren toch wel veranderd. Mensen werden zowel in hun vrijetijd als op de werkvloer informeler naar elkaar. Werk moest ook bevredigend zijn en te dienen als een eigenontplooiïng. Terwijl werken vroeger puur dienend was.
2.5 Hitweek
In deze periode begon Willem de Ridder in 1965 samen met Peter Muller de ‘Hitweek’ (afb.9). Peter Muller maakte in die tijd al een klein jeugdblad dat ‘Beatbox’ heete. Maar Willem en Peter wilden een landelijk jongerenblad maken. Een blad waarin de nieuwe generatie jongeren niet weer
leerd werd door gewetenloze zakenmensen, maar waarin ze zelf aan het woord kwamen. Iedereen moest alles kunnen schrijven en tekenen, met de garantie dat het allemaal, integraal geplaatst zou worden. Het ging over alles wat jongeren bezighield. Dit was ook een vorm van underground pers net als de ‘Oz’ en de ‘It’
Dat het de bedoeling was dat de lezers van Hitweek een grote stempel op het weekblad zouden drukken, werd meteen in het eerste nummer van Hitweek duidelijk. Hitweek opende met een statement waarin zij schreef: ‘FLASH. Want we zijn van mening, dat de ouderen bang voor ons, tieners, zijn. We worden als kleuters toegesproken. (…) Het is ontstellend hoeveel tieners (wat ’n rotwoord) er rond lopen met geniale ideeën, plannen, foto’s. Het overgrote merendeel blijft echter rondlopen, want er schijnt weinig plaats voor onze initiatieven in deze volwassen-maatschappij te zijn. Met Hitweek willen we daar iets aan doen. Dit is jouw en ons blad. Hitweek heeft geen redaktie, geen hoofdredakteur en is taboe van al dat offi cieel status-gedoe (...) Mensen, dit is een unieke krant. Er gaat iets gebeuren. Let op. Nu gaan we spijkers met koppen slaan!!!!!’
Het blad werd geheel ingevuld door jongeren die elkaar schreven via het Afbeelding 9
Voorzijde Hitweek
Afbeelding 11 Strip in de Hitkrant, Het beste uit Hitweek 1965-1969 Afbeelding 10 waar is wat te doen , Het beste uit Hitweek 1965-1969
blad. Er werd vermeld waar bandjes optreden (afb.10) en het was een blad waarin de lezers elkaar steunden. Hitweek was door het hele land populair en gaf de underground-cultuur een stem. Doordat de jongeren zelf de invulling gaven, vonden ze dat het hún blad was. En dat werd versterkt doordat de ouders het volkomen afkeurden. Want het ging immers alleen maar over beatmuziek, lang haar en, later, over seks en drugs.
In mei 1969 veranderde de naam in ‘Aloha’ en werd het blad nog eigentijdser met een grotere nadruk op grafi sche vormgeving, waarin niet de minsten van de jonge generatie Nederlandse tekenaars hun werk lieten zien. Ook konden via dit blad de lezers kennisnemen van buitenlandse undergroundstrips (afb.11)
zoals die van Robert Crumb, Moskoso en Gilbert Shelton.
Voor De Ridder was het uiterlijk van de krant belangrijker dan de inhoud. Hij maakte gebruik van alle mogelijkheden die de nieuwe offset-techniek bood. Er werd geknipt en geplakt met scharen en mesjes. De lettergrootte varieerde, koppen werden gezet uit een grote verzameling lettertypen die werden gekopieerd uit oude en nieuwe bronnen. Of ze werden met viltstift zelf getekend. Striptekenaars werkten mee en De Ridder haalde illustraties uit boeken en tijdschriften van over de hele wereld. De letters spatten van Hitweek af en de krant werd een chaotische mengeling van stijlen.4
2.6 Erkenning van de jeugdcultuur
In die periode werden ook de ouders losser in hun opvoeding. De jeugd werd gezien als een eigen groep in de maatschappij. Er bestond nu echt een jeugdcultuur die zich ook steeds verder zou ontwikkelen. De jeugd werd nu ook meer opgevoed op een wijze waarin ‘zelfstandigheid’ en ‘medezeggens-schap’ belangrijke peilers waren. Ook de muziek veranderde mee, er kwamen meer electronische instrumenten zoals synthesizers. Zo ontwikkelden zich vanuit Amerika steeds weer nieuwe muziekstijlen zoals soul en disco. Door al deze verschillende muziekstromingen ontstonden er ook steeds meer ver-schillende subculturen onder de jongeren. Groepen waarin zij elkaar konden identifi ceren in gedrag en levensstijl. Er werd steeds meer georganiseerd vanuit de consumerende entertainment. Bandjes werden toen nog gepromot-ed met behulp van van afi ches. En soms werden er kleinere formaten van de affi ches gedrukt die dan bij cafés of postkantoren werden neergelegd.
Sinds de boekdrukkunst 5 eeuwen geleden werd uitgevonden, is er veel veranderd. Met name in de laatste 2 decennia zijn de ontwikkelingen hard gegaan. Deze veranderingen hebben veel invloed gehad op de vormgeving van het drukwerk, maar óók op het drukwerk zelf. Want papier werd vergezeld door de nieuwe media.
Tot begin jaren ‘60 waren de technieken die een ontwerper tot zijn beschik-king had, erg primitief. In die tijd werden lopende teksten nog met de hand of machinaal gezet met loden letters. Dit was erg kostbaar en tijdrovend werk. Afbeeldingen werden gereproduceerd met ‘cliches’ van rubber of metaal. Bij affi ches werd dit met steendruk gedaan. Hierbij werd de afbeelding op een steen of een zinken plaat gezet. Voor elke kleur werd een andere steen gebruikt. Men werkte daarom ook vaak met volle kleuren – zoals bijvoorbeeld te zien is op het affi che van de AJC.
3.1 Offsetdruk
Na de Tweede Wereldoorlog kwam het offsetdrukken in opkomst. Dit was al wel sneller in de productie, maar om kleurenfoto’s te drukken was het nog niet helemaal betrouwbaar. Het was nog steeds moeilijk om daarin een kleurscheiding te maken. En de vormgevers hadden ook helemaal geen zin om fotografi e te gebruiken. Ze vonden zich kunstenaars en werkten liever met potlood en verf, zodat er in hun ontwerpen ook nog wat aan het toeval kon worden overgelaten.
Om de kosten te drukken gingen de ontwerpers over tot het werken met volle steunkleuren. Omdat drukkleuren transparant zijn, gingen de ontwerpers experimenteren met deze kleuren; bijvoorbeeld door ze over elkaar te laten drukken. Daardoor ontstonden er weer gekke kleuren. Over deze kleuren werd dan het zwartwit-beeld gedrukt. Om dit te kunnen drukken had je voor elke kleur een transparante fi lm nodig. Daarop werd met zwarte verf de plekken beschilderd waar met drukken een kleur moest komen. Teksten moesten nog steeds door loodzetters worden aangeleverd en dat was duur en kostte ook veel tijd. Daarom kozen veel ontwerpers om titels of korte teksten zelf te tekenen.
3.2 Knippen en plakken
Rond het begin van de jaren ’60 veranderde ook het letterzetten. Er kwamen wrijfl etters op de markt waardoor het een stuk eenvoudiger werd om zelf teksten te zetten door de ontwerper.
Ook kwam er meer variatie in lettertypes. Omdat het met loden letters toch wat kostbaar en moeilijk is om allemaal nieuwe lettertypes te maken, werd het nu allemaal wat makkelijker. Zo kwamen er elk jaar weer nieuwe letter-types uit die kenmerkend zijn voor bepaalde tijdperken.
Bij grote hoeveelheden teksten liet de ontwerper nu de teksten aanleveren op stroken fotozetsel, waarna de ontwerper de teksten in stukken knipte en in de layout zette zoals hij het wilde. Hierbij werd gebruikgemaakt van een grote reprocamera, simpel gezegd was dit een groot fototoestel waarmee je afbeeldingen en teksten kon vergroten en verkleinen zodat je dit later allemaal op de juiste schaal in elkaar kon plakken op een lichttafel. Het werk werd technisch steeds minder ingewikkeld. Als ontwerper was je niet meer belem-merd in je creatieve ideeën en eigenlijk kon iedereen wat maken door het plakken en knippen van teksten en afbeeldingen. Je zag daardoor ook steeds meer amateurisme ontstaan in het ontwerpen.
3.3 De kopieermachine
In 1974 werd de zwart/wit kopieermachine beschikbaar voor publiekelijk gebruik. Dit apparaat was al uitgevonden in 1938, maar het duurde zeker tot midden jaren ‘70 tot de productie van het apparaat zo goedkoop werd dat het geproduceerd konden worden voor ‘de massa’. Zo publiceerde een van de redacteuren van Aloha, Piet Schreuders (een bekend Nederlandse ontwerper die het gekopieerde tijdfschift Wolkenkrabber uitgaf) in 1974 in het muziekblad Aloha de ongekende mogelijkheden van het kopieerapparaat. Hij vertelde dit aan de lezers van Aloha zodat ze zelf op eenvoudige wijze teksten en foto’s konden dupliceren. Zo kon je op goedkope wijze zelf fl yers of krantjes produceren. Ook publiceerde hij bij dat artikel 7 plaatsen in Amsterdam waar je zo’n kopiëermachine kon vinden. Toen dit eenmaal bekend werd was de fl yer voor optredende bandjes een feit!
3.4 Het digitale tijdperk
Begin jaren ’80 werden de reprocamera en het samenstellen van een fi lm ook langzaam verleden tijd. Er kwamen computers die een opgemaakte pagina in een keer op fi lm konden zetten en bedrijven inversteerden veel geld in deze machines. Deze nieuwe techniek ontwikkelde zich in de jaren ‘80 en ‘90 steeds sneller en er kwamen steeds goedkopere computers op de markt. Er werden softwareprogramma’s ontwikkeld en alle technische handelingen als letterszetten, fi lmmontage, typografi e en beeldbewerking konden nu allemaal op een machine door een en dezelfde persoon gedaan worden. Iedereen die de programma’s beheerste kon nu ook een grafi sch ontwerp maken. Ook lettertypes werden nu digitaal ontworpen en je had als profes-sioneel maar ook als amateurontwerper eenvoudig de beschikking over een groot assortiment van lettertypes. Deze ontwikkelingen hebben zich vandaag de dag verder uitgebreid. Als je kennis over de sofware hebt, dan kun je op je computer alles zelf maken. Van grafi sch drukwerk tot animaties en fi lm.
4.1 Flyers voor bandjes en dansgelegenheden
Waren het in de vorige eeuwen vooral particulieren en organisaties die drukkers betaalden om verboden berichten op pamfl etten te laten drukken, om deze vervolgens te laten verspreiden onder de bevolking. Op een bepaald moment gaat de fl yer vooral (ook) een commercieel doel dienen.
Zo ontdekken bandjes de fl yer als medium om hun optreden(s) te promoten. De fl yers moeten het publiek aanspreken dat interesse heeft om naar het betreffende bandje te gaan. Op de fl yer staat meestal vermeld wie er optreedt, en waar en wanneer dit gebeurt.
Je kunt fl yers in twee hoofdcategorieën onderverdelen. Zo heb je de non-commerciële, informerende fl yer; die verschaft gratis informatie, zoals bijvoorbeeld de pamfl etten met politiek ladingen uit de Middeleeuwen dit deden. Vandaag de dag worden er nog steeds zulke politiek geladen pamfetten verspreid. Aan de andere kant heb je de commerciële adverterende fl yer die een product aanprijst.
Een fl yer voor een band of een feest heeft zowel wat van een informerende fl yer als van een commerciële fl yer. Hij geeft informatie over waar een band optreedt of waar een feest is. Maar er zit ook een verkoopaspact aan, omdat het de bedoeling is dat de onvanger er naartoe gaat.
4.2 Punk en fl yers
In de 20e eeuw kwam vanuit Amerika telkens weer een nieuwe jeugdcultuur overwaaien, met de daarbij behorende ideeën over de wijze waarop de politiek en de maatschappij in elkaar zouden moeten zitten. Deze idealen gingen altijd hand in hand met een muziekstroming. Zo ontstond er eind jaren ’70, begin jaren ’80 de punkcultuur die vanuit Amerika en Engeland Nederland bereikte. Punkers waren fel gekant tegen het beleid van de overheid, onderdrukking, kapitalisme en alles wat traditie was. Overal ging het slechter en de jeugd zag geen toekomst in de manier van leven waarbij de rijken rijker werden en de armen armer. Het was een vergelijkbare boodschap als die van de hippies – maar op een minder vredelievende manier. Punkers toonden een agresievere houding naar de maatschappij. Ze demonstreerden met geweld en zorgden voor veel chaos. Hun frustratie uitte zich ook in muziek. Ze maakten hierbij geen gebruik van de kapitalistische entertaimentindustrie die de jongere-cultuur gebruikte om rijker te worden.
Zonder al te veel kennis te hebben van muziek, begonne de punkers zelf
muziek te maken. Ze haalden hierin met hun teksten scherp uit naar de maatschappelijke samenleving. Dit ging gepaard met donkere kleding met scheuren en naalden. Ook de fl yers voor hun optredens zetten de bandleden zelf in elkaar, zonder enige ontwerpkennis. Door gebruik te maken van bestaande beelden en letters uit kranten en tijdschriften maakten ze door middel van collages hun eigen fl yers (afb.11). Met de kopiëermachine werden die op amateuristische wijze gereproduceerd. De fl yers waren ruig, sober, chaotisch en self made van uitstraling en natuurlijk goedkoper dan drukwerk, maar dat paste precies bij hun subcultuur. De punkfl yer had als doel om de aandacht van de jongeren te grijpen, hen te laten lachen maar zich tegelijk ook kwaad te maken over maatschappelijke zaken. Het had allemaal een amateuristische uitstraling maar dat was helemaal niet erg, dit was ook de bedoeling. De punkers hadden niks nodig van inhalerige bedrijven die alleen maar geld wilden verdienen. Hiermee creëerden ze een subcultuur.
De houding van: ‘wij tegen de rest van de wereld’. Deze periode duurde uiteindelijk maar tot eind jaren ‘80. De muur in Berlijn werd neergehaald en de Koude Oorlog was niet meer aan de orde. Ook werden alle kraakpanden in Amsterdam ontruimd en de punkbeweging begon langzaam af te brokkelen.
Afbeelding 11
De flyers werden zelf gemaakt, gekopiëerd en verspreid http://punkflyer.com
Afbeelding 12 Flyer Sex Pistols Ontworpen door Jamie Reid http://punkflyer.com
De SexPistols (afb.12) waren een van de bekenste Punkbands van de punkscene. Jamie Reid ontwierp voor de Sexpistols al het grafi sche werk. Hij was zelf altijd geinteresseerd in linkse politiek. Na zijn studie aan de Art school te Croydon UK starte hij een krant op voor de radicale gemeenschaps. Hij ontwierp de weldoordachte vormgeving voor de Sex Pistols. Eigenlijk was er bij de Sex Pistols helemaal niks Do-it-your-self. Het was allemaal goed doordacht marketing!
5. HOUSE
5.1 De housecultuur
Na al die jaren dat de jongeren zich bezighielden met politieke standpunten en idealen over het leven, hadden de jongeren het begin jaren ‘80 wel gehad met al die protesten en de politiek. De jongeren wilden nu wel eens gewoon feestvieren met hun vrienden. Dat wil niet zeggen dat ze de problemen van de wereld ontkenden, of niet wilden zien, maar daar wilden ze gewoon niet aan denken tijdens het uitgaan met hun vrienden.
In Amerika ontwikkelde zich halverwege de jaren ‘70 al de housemuziek. Het eerste feest werd daar eind jaren ‘70 gehouden in een warehouse in Chicago. Daar heerste een geweldige sfeer. Een beetje de sfeer uit de hippieperiode, alleen zonder politieke achtergronden. Iedereen kan zichzelf zijn, ongeacht ras of geaardheid. Het werd een muziekcultuur waar kunstenaars, homosexuele, activisten en verschillende rassen elkaar ontmoetten. Er werden veel drugs gebruikt zoals LSD en Acid. De muziek ontwikkelde zich steeds verder met verschillende sounds van de de disco/soul. Door de verdere vernieuwing van muziekinstrumenten en mixtafels werd er steeds meer geëxperimenteerd met elektronisch geluid en zang.
Ook deze muziek werd weer langzaam door Europa opgepakt. Als eerste draaiden de clubs en discotheken op Ibiza het ‘nieuwe geluid’. Veel Engelsen kwamen tijdens hun vakantie in aanraking met de opzwepende beats en de drugs die daarmee gepaard gingen. In Engeland waren er ondernemende mensen die besloten om die sfeer ook in hun eigen land te creëren. De Engelse jongeren waren sterk op zoek naar een leven dat toleranter was en waar iedereen zichzelf kon zijn. Bij de housefeesten was deze sfeer sterk aanwezig, daarom sloeg het sterk aan bij de jongeren. Er onstonden overal feesten in Engeland.
In Nederland begon in 1988 de Roxy housemuziek te draaien. Ook de Nederlandse jongeren hadden behoeften om eens fl ink los te gaan tijdens een avondje stappen, zonder na te denken over alle negatieve zaken die zich afspeelden in de wereld. Er werden langzaam ook buiten de clubs feesten georganiseerd.
5.2 De housefl yer
Deze feesten en clubs moesten ervoor zorgen dat ze het juiste publiek voor hun feesten kregen. Om hieraan bekendheid te geven werden fl yers gemaakt en verspreid. Zo ontstond er vanuit de housecultuur langzaam een ongekende fl yercultuur.
De housefl yer is een communicatiemiddel tussen de club, of de organisator van een feest en de bezoeker. Het is een medium voor de nacht. Het enigste communicatie middel waarmee je je doelgroep in de nacht nog mee kan bereiken. Het is de functie van de housefl yer om de juiste informatie over te brengen op potentiële bezoeker. Om hem in verleiding te brengen om te gaan stappen op dat bepaalde feest of in die desbetreffende club. Je kunt de ontwerper van de fl yer dan eigenlijk ook wel zien als een vertaler. Iemand die muziekstijl van dat feest of die club moet vertalen naar een specifi ek beeld. Voor de organisator dient de fl yer als verkoopmiddel van zijn feest of club. Hij wil op de eerste plaats zoveel mogelijk mensen naar zijn feest trekken. Voor de houser is het belangrijk dat hij weet van wie de fl yer is. Welk feest of welke club is het, wat voor muziek wordt er gedraaid en welke sfeer straalt het uit? Hierdoor kan de bezoeker ook een beetje inschatten wat voor mensen er komen. De fl yer bevat een soort gestandariseerde vorm van informatie die gecommuniseerd wordt met een combinatie van beeld en tekst.
Het is ook de functie van de fl yer dat hij de ontvanger nieuwsgierig maakt wat er precies gaat gebeuren in de club. Het beeld moet zo ‘triggeren’ dat het bij de ontvanger in zijn hoofd blijft zitten. Dat hij er zo verbaast over is dat hij het niet vergeet.
5.2.1 Psychologie van de housefl yer
Om te zorgen dat de doelgroep de fl yer opvalt of aanspreekt, moet de ideale fl yer alle behoeftes en verlangens vervullen die jongeren aanspreken. Dit kan zijn: eten, drinken, dansen, muziek, mooie opjecten van de andere of dezelfde sexe, naakt en veel seks. Eigenlijk alles waar je in het nachtleven van kunt dromen en op een plek kunt vinden. Althans, dit zou de psychologische interpetatie van Freud zijn5.
Met dit alles kan je je afvragen of er dan wel veel valt te ontwerpen aan een effective fl yer. Maar als je fl yers beter bekijkt, zie je dat er méér is dan het vervullen van verlangens. Er wordt ook gezegd dat ‘een fl yer alleen goed is als
het feest goed is’. Maar je kunt natuurlijk ook het tegenovergestelde denken. Een goede fl yer zorgt ervoor dat de juiste mensen naar het feest worden getrokken, waardoor het feest een heel goed feest wordt. Een fl yer moet er dus voor zorgen dat het de juiste mensen aanspreekt. Psychologisch gezien kan een fl yer de interesse wekken door verschillende factoren:
1 taalgebruik;
2 aandacht trekken en het verwerken van informatie; 3 absorbtie en interpetatie van beelden;
4 de betekenis van kleur;
5. het gebruik van illisies en trucs
1 taalgebruik (kort en bondig)(afb.13)
Voor de duidelijkheid en het behoud van de informatie die bij de lezer moet blijven hangen, is het belangrijk dat de boodschap in een fl yer het kort en bondig verwoord wordt. Hierbij is de zinsopbouw en de woordkeuze van belang. Beide moeten zo simpel mogelijk gehouden worden, door bijvoorbee-ld gebruik te maken van korte en standaard zinnen en uitdrukkingen.
Het is belangrijk dat er een logische verbinding bestaat tussen de woorden. Dit kan worden ondersteund, bijvoorbeeld door middel van opsommingen, door korte punten, door duidelijkheid en door het visueel weergeven van belangrijke punten. Een fl yer heeft niet veel ruimte om uit te wijden en het is ook niet de functie van een fl yer om uitgebreide informatie te verschaffen. Om een snel overzicht te krijgen van de informatie, moet er gebruik worden gemaakt van krachtige en opvallende uitdrukkingen. Bij een opsomming van woorden worden zelfstandige naamwoorden beter onthouden dan werk-woorden. Ook is het goed om je te concentreren op de belangrijkste details. Om zo te zorgen dat de meeste vragen die bij de ontvanger opkomen – zoals wie draait er wat voor feest en waar is het – direct beantwoord worden. Wat ook goed werkt is het gebruik van humor, emotie of woorden uit het clubleven. De informatie die op de fl yer staat kan een bepaalde twijfel over het feest of club wegnemen. Een beslissing om naar een feest te gaan wordt genomen als het de aandacht trekt en er bepaalde prikkelingen zijn ontstaan. Bijvoorbeeld door de inhoud te referen aan thema’s die bekend zijn bij de ontvanger. Vijf woorden-zinnen, kopteksten, afbeeldingen en het het wegnemen van dubbelzinnigheden hebben grote invloed op de lezer.
2 aandacht trekken en het verwerken van informatie(afb.13)
Bij 1 hebben hebt u kunnen lezen hoe de teksten het beste bij de lezer blijven hangen. Maar hoe verwerken onze hersenen die informatie? Als eerste wordt de informatie van de omgeving door de zintuigen opgenomen. Als de
ontvanger een fl yer in zijn handen krijgt, dan hebben verschillende impressies van invloed op hem. Hij of zij leest de tekst, ziet de kleuren en voelt het materiaal van de fl yer. En absorbeert deze gegevens. De interpretatie van deze gegevens gebeurt stap voor stap en begint met het omzetten van fysieke energie naar psychologische of mentale vormen. De impressies van de zintuigen worden omgezet in zenuwpulsen naar de hersenen. Bij herkenbare dingen zullen de pulsen naar de hersenen sterker zijn dan bij onherkenbare dingen. Vandaar is het aan te raden is om herkenbare elementen uit het clubleven van een houser te gebruiken op een fl yer. De hersenen selecteren en maken vervolgens beslissingen. De hersenen worden gevoed door middel van ideeën en concepten. Dus hoe meer ideeën en optische aantrekkingsk-racht de fl yer heeft, hoe meer hersenactiviteit er is. Daarom is het goed als een fl yer zo gemaakt is dat het herinneringen of een sfeer van feest oproept. Daardoor wordt een fl yer of het feest beter onthouden.
3 absorbtie en interpetatie van beelden(afb.13).
Het opnemen van beelden gaat altijd sneller dan het opnemen van teksten – omdat dit minder energie kost voor de hersen. Er is sneller een herkenning. Daarom zijn afbeeldingen erg populair bij fl yers.
Het moeten natuurlijk wel beelden zijn waarin mensen iets van zichzelf of van hun wereld herkennen. Het gebruik van zinloze beelden of elementen heeft totaal geen nut en brengt de attentiewaarde van de fl yer omlaag. Ook moeten ontwerpers opletten dat zij geen beelden gebruiken die bepaalde mensen kwetsen die zij toch ook op hun feest willen hebben. Zo kun je door een varken aan een spit af te beelden wel eens vegetariërs weghouden van je feest. Beelden kunnen ook sterker worden naar mate ze herhaaldelijk gebruikt worden, neem bijvoorbeeld de Smiley of beelden als Einstein die zijn tong uitsteekt of Marilyn Monroe met haar jurk die omhoogwaait. Deze beelden zijn door herhaaldelijk gebruik zeer gedenkwaardig en herkenbaar.
4 de betekenis van kleur (afb.13)
Het gevoel dat kleuren uitdrukken hangt samen met de vraag of ze in
harmonie zijn met elkaar of juist confl icteren. Als vuistregel geldt dat geel voor jaloezie staat en groen staat voor hoop en natuur. Rood staat voor waarschu-wing, leven en liefde. Violet voor depressie en blauw voor koude, loyaliteit en
vrijheid. Volgens Johann Wolfgang Goethe6, een schrijver en fi losoof met
verstand van kleurenleer, staat de kleur groen voor een aantal tegenstellingen zoals warm en koud. Kandinsky’s gedachte was dat de betekenissen van kleuren veranderen naarmate de kleur lichter of donkerder wordt.
Voor hem betekent groen aanpasbaarheid. Licht groen een niet echt tevreden aanpasbaarheid. Medium groen staat voor het vervullen van de behoeftes en verwachtingen van anderen en het bereiken van herkenning. En donkergroen staat voor gelijkheid van houding en gevoel. Donkerblauw staat bij Kandinsky voor vrede. Een medium blauw trekt de waarnemer in het oneindige en veroorzaakt verlangen of nostalgie. Hoe lichter de blauwkleur wordt, des te onverschilligger het wordt. Een betekenis die aan alle verschillende tinten blauw kan worden toegekend, is goddelijkheid of de hemel.
Deze theoriën maken duidelijk dat kleuren verschillend kunnen worden ingedeeld in betekenissen. Nog een voorbeeld van Kandinsky is de kleur rood. Hij interpeteert dit als genegenheid, maar ook als hebzucht. Zo zie je dat kleur verschillende betekenissen heeft en dat je goed moet nadenken over het kleurgebruik, om zo het juiste gevoel te bereiken bij de ontvanger van de fl yer.
6) Flyer Soziotope
Afbeelding 13
Deze Flyer bevat veel van de factoren die hierboven benoemd zijn.
1. Taalgebruik:
Kort en bondig. Het is tekst dat door de houser wordt begrepen
2. Door de eenvoud en de kleuren zal de flyer de aandacht trekken
3. absorbtie en interpetatie van beelden:
De Smiley staat voor Acid en de Housecultuur. Het sillouette van
Che Guevara is een herken-baar beeld. Het staat voor revolutie, bevrijding. Dus het is een beeld dat goed blijft hangen bij de doelgroep. 4. Betekenis van kleur:
Groen kan staan voor hoop. Flyerdam
5. het gebruik van illusies en truc’s
Onze zintuigen vormen niet alleen maar de connectie naar de wereld. Ze werken ook als een fi lter. En het is niet altijd nodig om verdovende middelen te gebruiken om de menselijke waarneming te foppen en verrassende effecten te creëren. Het enige wat nodig is een beetje psychologische kennis. Door bijvoorbeeld cirkels te plaatsen en deze dan op een ander manier te rang-schikken, denk je dat de cikels verschillende doorsnedes hebben. Maar niks is minder waar (afb.14).
Je kunt natuurlijk ook door middel van kleuren een optische truc creëren
(afb.14).. Dit komt later in mijn scriptie aan de oorde bij een fl yerontwerp van Donald Beekman. Bij fl yers is het doel van de toegepaste illusies om de waarneming van de ontvanger in de maling te nemen en een hoger hersen-prikkeling te geven. Waardoor de fl yer ook beter in het geheugen van de houser blijft hangen.
Afbeelding 14
Afbeelding 15
Door de combinatie van 2 contrasterende kleuren en een vorm dat naar het midden gericht is krijg je het idee dat er beweging in het vlak zit. http://opticalillusions4kids. blogspot.com
5.2.2 Onderdelen van de housefl yer
De housefl yer is eigenlijk altijd opgebouwd uit een aantal elementen: - Organisatie (eigenaar van het feest)
- Aankondiging (de naam van het feest) - Wat is er te doen (Dj’s, optredens) - De verbeelding (sfeer van het feest) - Waar, wanneer (locatie, datum, tijd) - Sponsors
Het verschil met een punkfl yer is dat je bij een punkfl yer beslist geen sponsor-logo’s zult zien en de DJ’s waren in die tijd bandjes. De housefl yers in de begintijd van house, toen commercie nog niet haar intrede had gedaan, hebben wel iets weg van de punkfl yers. Ook hier zijn geen sponsorlogo’s zichbaar.
Bij fl yers van club’s zijn de elementen allemaal verbonden met elkaar. De organisatie en de naam van de club zijn dan altijd hetzelfde. Ook de resident DJ, dit is de vaste DJ van de club is verbonden aan de naam van de club. Als er een speciale DJ in de club draait dan wordt dat meestal speciaal op de fl yer vermeld. Ook de tijden en de locatie zijn vaak hetzelfde. Sponsors worden niet vermeld omdat die er niet zijn. Als er een speciale avond in de club wordt georganiseerd dat gesponsord wordt door bijvoorbeeld o.a. een drankenlever-ancier dan zal de sponsor wel vermeld worden (afb 16).
Bij feesten die worden georganiseerd zijn niet alle elementen vaststaand. Deze kunnen per feest verschillen, óók als de organisatie achter het feest dezelfde blijft. Zo zijn de naam van het feest en de organisatie wel met elkaar verbonden, maar de DJ’s en de optredens kunnen variabel zijn. Ook de locatie en de tijden kunnen verschillen. Bij feesten is er meestal wel sprake van sponsoren die investeren in het feest. Deze worden dan allemaal vermeld op de housefl yer. Ook zie je vaker bij grotere feesten dat bij de DJ’s een stuk tekst geplaatst wordt over de stijl die hij of zij draait en bij welk platenlabel de DJ is gecontracteeerd.
5.2.3 Het verschil met een houseaffi che
In de vorige paragraaf hebben we al kennisgemaakt met de elementen van de housefl yer. Wellicht roept dit de vraag op wat nu het verschil is met een houseaffi che? Dat is natuurlijk ook een medium waarvan de clubs en de feesten veelvuldig gebruikmaakten.
Omdat een fl yer dubbelzijdig bedrukt kan worden, kan de fl yer vanzelf-sprekend meer informatie bevatten. Daarom bevat een fl yer meestal ook de namen van alle DJ’s die op een feest draaien. Op een affi che staat meestal alleen de informatie die nodig is om even snel op de hoogte te raken van het feit dat er een housefeest aankomt. Dus de ‘wat, waar en wanneer’-elementen met eventueel een beeld en een naam van een DJ als publieks-trekker.
Afbeelding 16
Dit is een flyer voor een georganiseerd feest in club XL the Venue, Hier zie je dat je sponsors heb die het feest organiseren. Zij willen dan naamsbekendheid op de flyer
Afbeelding 17
Highflyers Afbeelding 18Highflyers
Afbeelding 19 Highflyers
Afbeelding 20 Deze flyer is geïnspireerd door het affiche van Martin Sharp begin ‘70. Highflyers
Origineel affiche van Martin Sharp begin ‘70.
Pioneers of modern
graphic design Afbeelding 21 Highflyers
5.3 Ontwikkeling van de housefl yer
5.3.1 Beeldtaal in het begin van de housecultuur
In het begin van de housecultuur werden de housefl yers ontworpen door de mensen die leefden in die subcultuur. De ontwerpers zochten naar een vertaling van de sfeer die er binnen hun housecultuur heerste, bijvoorbeeld op een feest of tijdens een clubavond. Doordat er tijdens die feesten veel-vuldig LSD, Acid, XTC en MDMA gebruikt werd, ontstond er een sfeer waarbij iedereen elkaar aardig vond en waar een grote tollerantie bestond onder elkaar. Het had veel gemeen met de hippieperiode uit de eind zestiger, begin zeventiger jaren, alleen dan niet met een politieke achterliggende gedachte. Door de geestverruimende middelen gingen mensen hallucineren en hadden ze het gevoel dat ze omringd waren door zoveel liefde of ze hadden het gevoel dat ze op een andere planeet zaten en zich begaven in een paradijs. Dit zag je vaak terug in de ontwerpen van de fl yers. Er werd gebruikgemaakt van beeld metaforen als een raket (afb.17) die je naar een ander level bracht of een afbeelding van mars-achtige (afb.18) landschappen. Ook werd er gebruiktgemaakt van beelden die de pchychedelische effecten van de drugs verbeeldden (afb.19). En er werd veelvuldig teruggegrepen naar beelden uit de zeven tiger jaren, van: ‘love peace and happyness’ (afb.20). Een van de bekendste uit die periode is de smiley (afb.21). Dit beeld werd een handelsmerk voor het gevoel dat je kreeg bij het gebruik van Acid. Dondald Beekman7 ontwierp zijn eerste fl yer rond 1989/1990 voor Organisator
Per die organiseerde een terugkerend feest ‘Upfront Psycodalic dance experience’ (afb.22) in de Mazzo. Donald liet zich aan de hand van het verhaal van Per inspireren door psychedelische kunstenaars uit de midden jaren zestig, begin zeventig zoals Rick Griffi n die de ontwerpen maakte voor de Gratefull Dead en door de West Coast LA kunstenaar Victor Moscoso
(afb.23). Donald had een posters ontworpen in 2 felle tegenstrijdige kleuren die hij liet zeefdrukken. Door de 2 fellen kleuren in dunnen diagonale strepen tegen elkaar aan te zetten creeërde dat voor je ogen een duizelend effect voor je ogen. Hij speelde hier met de het bedrog van je ogen zoals besproken bij 5.2.1 Psychologie van de housefl yer. Deze posters liet hij ook tot handzame formaat in stukken snijden en dan werd het programma voor het feest op de achterkant gedrukt. Het was natuurlijk altijd zo geweest dat bij bands vaak een foto van de band en het logo van de band gebruikt werden als er een platenhoes of een affi che gemaakt moest worden. Omdat House
ceerd werd door producers en gedraaid werd door DJ’s was het helemaal niet interessant om deze personen af te beelden.
Afbeelding 22 De flyer voor de Mazzo waarbij Donald Beekman geïnsprireerd is door de Psych-edelische kunste-naars Griffin en Moscoso. Donald Beekman Afbeelding 23 Het affiche van Moscoso waar hij ook speelde met het effect van complementaire kleuren.
Pioneers of modern graphic design
In het begin van de house zie je veel gekopieerde zwart/wit fl yers, al dan niet op een gekleurd papier. Dit was goedkoper dan drukwerk en het was lekker snel klaar. De housefl yers waren qua vormgeving niet echt mooi, maar omdat ze met veel spontaniteit en enthousiasme voor de housecultuur werden gemaakt, hebben ze een grote emotionele waarde voor de housers die naar de feesten gingen. De fl yers riepen een gevoel op van samenzijn en herken-ning. De methode van ontwerpen had nog veel weg van de punkscene uit begin jaren ‘80. Door middel van collagewerk en handgeschreven teksten ontstond een fl yer. Dit had aan de ene kant te maken met de kosten die aan drukwerk verbonden waren en die tijd die het kostte om te produceren; want drukwerk ging begin jaren ‘90 nog niet zo snel als nu. Als er van drukwerk gebruik werd gemaakt, dan was dit vaak met 1 of 2 kleurendruk en gekleurd papier. Maar het had ook te maken met het feit dat feesten vaak illegaal waren. Zeker in Engeland zag je dit sterk omdat de overheid daar de feesten al snel had verboden vanwege het drugsgebruik.
Hierdoor ontstond er een undergroundscene van housers die feesten op geheime locaties gingen organiseren. De locatie waar zo’n illigaal feest werd gehouden was vaak pas net voordat het feest begon bekend. En dan werd er nog snel een fl yer ontworpen en verspreid aan de juiste mensen. Zo was de pakkans door de politie erg klein. In Nederland was dit allemaal wat minder omdat wij minder concervatief zijn en tolleranter zijn met ons drugsbeleid (ook al werd XTC begin jaren ‘90 aan de harddrugslijst toegevoegd). Toch had je hier begin jaren ‘90 wel een korte periode dat er illigale feesten werden georganiseerd. Dit kwam meer omdat de toenmalige minister van justitie, Hirsch Ballin, vond dat er paal en perk gesteld moest worden aan het aantal georganiseerde housefeesten. Puur omdat ze niet goed wisten wat ze met die grote groepen jongeren aanmoesten als het fout zou lopen.
