UOVS-SASOL-BIBLIOTEEK
0124553
111111111111111111111111
111028978602220000010IN DIE ORANJE-VRYSTA1\T TOiJ'1910
deur
Arie Gerhardus Oberhols'ber
Verhandeling voorgelê ter gedeeltelike vervulling van die vereistes vir die graad Magister Artium
in die Fakulteit van Lettere en Wysbegeerte, Departement Geskiedenis, aan die
Universiteit van die Oranje-Vrystaat
Studieleier: ~rof. dr. J. J. Oberholster
BLOEMFONTEIN
1970
· .. , n "UN I
" 2Tj_\V~~~)'
~f
,12 ~\IiIf~ ..l
J
No, _._... .. L>' uL1UTLLJ'~"""""""---••• cr ._~_
...____.... ~BIBLIOT::::::':' VEKïVYDER WORD NIE
HERDT, CZ':2MPLAl\,:1 L.AG C'\JDER
G2=:~ O:<STANDIGHEDE UIT DIE
T!itniver5it~it van die G"ra.nje-liJ ry-staat
4
VOORWOORD .. iii AFDELING A
DIE BINNELANDSE BErmING HOOFSTUK I
Die sendingbenadering in die Oranje-Vrystaat
voor die stigting van die N.G.Kerk in 1864 0 •0 1
HOOFSTUK II
Die sinode van die N.G.Kerk in die
Oranje-Vrystaat en die sending
..
.
..
..
.
.
..
30 HOOFSTUK IIIDie sending in Witsieshoek. o • 47
HOOFSTUK IV
Die totstandkoming van gemeentelike sending-werk
•0 o 0 o 0
72
HOOFSTUK V
Die sending in veranderde omstandighede:
1900 - 1910 00
o 0 108
AFDELING B
DIE BUITELANDSE SENDING l"WOFSTUK VI
Die totstandkoming van die Oranje-Sending in
Noordoos-Rhodesië 00 134
HOOFSTUK VII
Die uitbreiding van die Oranje-Sending onder
die vleuels van die Kaapse Kerk 00 00 151
HOOFSTUK III
Selfstandigheid vir die Oranje-Sending in
Noordoos-Rhodesië
..
o 0 00 178BIBLIOGRAFIE 193
VOO R WOO R D
Met hierdie studie is ~ poging aangewend om ~ oor-sig te gee van die werk wat die N. G. Kerk in die Oranje-Vrystaat gedurende die periode 1864 tot 1910 ten opsigte van die sending binnelands sowel as buitelands gedoen het. Die binnelandse sending val in twee dele uiteen, naamlik die gemeentelike sending en die sending in Witsieshoek. Die buitelandse sending behels die werk in Noordoos-Rho-desi~, wat tot en met 1910 beperk was tot vyf stasies. Hierdie vyf stasies het egter ~ baie groot gebied gedek.
Verskeie probleme het opgeduik, want baie oorspronk-like dokumente wat op hierdie saak be t.r-eke.Lng het, het verlore geraak, veral wat die periode voor en tydens die Tweede Vryheidsoorlog betref. Dit is dan ook die rede waarom so herhaaldelik teruggeval moes word op die Acta
Synodi van die N. G. Kerk in die Oranje-Vrystaat en De Fakkel, amptelike orgaan van die Kerk.
Aan die persone en instansies wat dit vir my moont-llk gemaak het om hierdie studie te voltooi wil ek ~ woord van opregte dank rig. Vergun my di t ook om 'n paar per-sone ui t te sonder vir 'n besondere dankwoord. In die eerste plek wil ek dan die naam noem van my studieleier, prof. dr. J. J. Oberholster en hom bedank vir sy wyse lei-ding en onui tpu tlike geduld. Dan ook 'n woord van dank aan personeel van die N.G.Kerkargief in Bloemfontein en in Kaapstad en die personeel van die Vrystaatse staatsargief in Bloemfontein. Ek wil bedank ds. en mev. Nico Basson van Witsieshoek vir hulle gasvryheid en vir fotomateriaal wat hulle beskikbaar gestel het. 'n Woord van besondere waardering aan mnr. Hennie Groenewald wat die afrolwerk behartig het.
In die laaste instansie wil ek my vrou bedank vir die wesenlike aandeel wat sy aan die deurvoer Vdn hierdie taak gehad het. Ek kan, sonder om te huigel, verklaar dat hierdie taak sonder haar ondersteuning nog onafgehandel
sou gewees het.
A. G. Oberholster, :êLOElVJFONTEI!i,1970.
"
DIE BINNELANDSE SENDING
HOOFSTUK I
DIE SENDINGBENADERING IN DIE ORANJE-VRYSTAAT VOOR DIE STIGTING VAN DIE
N.G.KERK IN 1864
Die eerste geslag Vrystaters was immigrante, dit wil sê trekboere en Voortrekkers wat hulle met verloop
van tyd tussen die Oranje- en die Vaalrivier gevestig het .• Hulle sendingbenadering ten opsigte van die inheemse ras-se~ hoofsaaklik ongekerstende Bantoe, is bepaal deur veral drie faktore~ hul tradisionele lewensbeskouing teenoor die nie-blanke rasse9 die sendingaksie in die Kaapkolonie wat hul koms na die Transgariep voorafgegaan het9 an die om~ standighede waarin hulle onder hierdie rasse in die Trans-gariep geplaas is. Geen ware beeld van die sendingaksie in die Oranje-Vrystaat kan dus gevorm word nie, tensy dit teen die agtergrond van hierdie faktore geprojekteer wordo
Ca) Die tradisionele lewensbeskouing van die Boer ten opsigte van die Nie-blanke he t reeds. teen die begin van die negentiende eeu uitgekristalliseer en kan saamgevat word in die moderne begrip van apartheid. Hierdie pioniers het met groot groepe Nie-blankes in aanraking gekom en het vir hulself ~ ongeskrewe gedragskode ten opsigte van die getalsterker Bantoegroep geformuleer. Hierdie gedragskode het die basis gevorm van die Boer se rasse- en kleurge-voel wat later in die apartheidsgedagte saamgevat iso Te-reg beweer Rhoodie en v.enter dan ook: "Van die diepste wor-tels van apartheid kan na hierdie wordingsjare teruggevoer word."l
Cb) Die Boer se houding .ten opsigte van die sending aan die begin van die negentiende eeu is grootliks die re-sultaat van die aard van die sendingarbeid in die
~olQgis:.in die voo r-af'gaaude pe ri ode , In n i.er-aie ver-cand
moet veral beKlemtoon word dle verS~llliv~n dle j.G.KerK in die KaapKolonie om gedurende dle aanvangsperiade die heidene doeltreflend te bearbei. Dit het die opening gelaat vir sendinggenootsKappe wat Dle altyd met dle Boe-re se lewellsbeskouin~ reKening 6ehou het nie.
Ten spyte van genoemde verSUlm ten o~sigte vun die sending is dit baie duidelik dat hlerdie saaK wel die aandag van die belanghe bbe nd e s gerne t he t. Die stigting
van die verversingspos deur die vererngde ~os-Indlese f.om-panj i.e a an Kaap die Gaele .icop is deur di.e stranding van die Ba~£!s:.~voorafgegaan. Gedurende di; sxipbreukelinge
se gedwo.nge verblyf van vyf maande a an die Kaap he t nulle ~et aie nie-blanKe rasse langs die KUS kennis
gemaak. Terug in Bolland he t Janszen en Pr oot , twee van die skipbreukelinge, 'n dokument a an die Verenigde
00s-Ind.iese Kompanjie voo r-geLê waarin die Kaap as 'n vervErslngs-pos aanbeveel is. Die moontllKheid is OJk da~rln
uitge-spreek dat, as ~ gJeie verstanahoudin6 tussen die inboor-linge en aie koloniste bewerKstellig Kall word, dan "sal men metter tijd eenige van haer nlnderen tot Jongens ende dienaers GebruiJcKen ende ln ChristeliJcke religie
op-trecken waer door als Godt almachtigh dese Doede saecke gelieiiden te segenen ....veel zielen tot de Ghristeli~cke gereformeerde reLigi e ende G'Jdt toe~;ebr-ac h t we rden.."2
Alhoewel die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie ~ sui-wer handelsorganisasie was, is aaar in SJ' OKtrJJi beslis voo r si.en.i.nggemaaK. vir di e ve r sp.rei.di.ng van die
Christe-like godsdiens, veral deur aie plasing vaL! leraars en onderwysers op g e sxikte plekke in sy besi ttings DIll ill die
geestelike benoeftes van Qle bewone~s te voorsien, en om die heidene op ce hef.
3
In sy komrae n caar-op Janszen en .t"rOJtse verslag net Jan V9.n itlebeeck, wat hom aangemeld het om as "opperhooft nae de Gabo de Bona Esperance te gaen!!, toegegee dat dit
boed sou 'wees OIu die .inooor-La ng e , wat hj "iS 'nIIbru tale
noip sonder coneientie Leve nde " bestempel nct , oi. Se-derlandse taal te laat leer. By was egter nog me2r ten gunste van IIde voortplantinge onser gereformeerde
Chris-telijek religie ...in welcke saecKe een goet leeraer de beste dienst soude cunnen a.oen, als UEd: haer dle oncos-ten gelieffden te getroosten.1I4
Dat die stigters van die verversingspos aan die Ka~p die ui tbreiding van die Chr-Ls teLake gcd sdiens as 'n 'Jna.er-deel van hulle onoernerning beskou het, Dlyk uit die gebed; opgestel deur die Here XVII, wat Jan van Hieoeech met hom saamgebring het en waarme~ hy elKe raadsvergadering moes open. God se leidlng word onder o.nCleregevra sod9.t onder IIdeze wilde en brutale menschen mo'::Selljckzijnde Uwe ware gereformeerde ChristSlijcKe Lere metter tijt rnochte voort-g ep lant enoe ve r-br-eij t worden, tot uweris JLNaems 10f1 ende
H're
115
.LJ o. 0
Ten spyte van die mooi ideale en mooi voornemens
wao.rmee die eers te nede rse t ters in die Ka-rp adllf;eKomhe t, is daar aanvankliK nie veel gedoen OIll 6.i2 inheemse
bevol-King te kersten nie. EintliK w~s die Gereformeerde Kerk in daardie stadium nie in staat om op te tree nie, want aanvanklik is geen predikant aangewys nle. Die geestelike werk is deur ~ sieKetrooster behartig en dia Kerkra3d van Ba tavië he t hom baie aan bande gelê. 1)i6 godsdiensoorloë van die sestiende eeu was nog vars in Clie geheue en daar is streng gewaak oor die suiwerheio van die gere10rmeerde leer. Gevolglik is dit as ongewens DeSKOU a3t persone wat nie behoorlik teologies onderleg was nie, met die pre-dikin5 van die Woord belas sou word. Die sieKetrooster moes sy geesteliKe arbeid Clus beperk tot dle le6s van ~ preek, want hy is verbied om ~ oorspronkllKe preeK te lewer.6
Die eerste sieKetrooster, ,NilleIl! VIylant, en s:I op-volger, ~ieter van der 0tael, was egter nie onverskillig
l
!
~I
fI
4.
teenoor diE:;heidene nie. Eerder is dit die omstandighede wat hulle verhinder het OID i8cs da~dwer~llK te bereiK ten spyte van hulle e~rlike poglngs. Wylant sKllder ~ baie donker prentjie V9.n die inboorlinge en besKryf hulle as
"een seer arm elendich volck na siGl ende na lichaem; be-roft van alle Kennisse Godts .. ," Alhoewel dit vir hom lyk asof di t onmoontlik is om hae.i-di.e v oLk IItot die
ken-nisse der waerheyt te brengenii, erKen hy dat dit vir God moontlik is om "haer te treecKen uth de dusternisse en brengen se tot licht zijns soon s Jesu Cn r-ast i .11 riy
on-derneem dan OOK cm sy plig te doen oru hulle "u th he t rijcke der du st er-nasse " te verlos.7
Dr. J. Overney, wa t ds. P. Hu Isena ar- in 16'78 as pre-dikant aan die Kaap opgevolg het, het ook sterK ~~twyfel aan die Hottentot se vermoë om die Christendom te besryp. In ~ brief (ongedateerd) a8n die Klassls Amsterdam verwys hy na die enkele geval wa~r ~ rlottentot gedOOp is en kom
,
tot die gevolgtrekKing: 11' •• doch dese na tie is tieener.mae I
afkeerigh van onze Godtsdienst, wat lliidaelendaertoe ooc voor desen zijn aengewGnt.118
Die vraag kan egter oaK ontstaan of die Blankes, wat die draers van die Christelike godsdlens moes wees, ~ na-volgingswaardige voorbeeld gestel het. Daar is voortdu-rend melding gemaak van dronkenSKap, ontug, vegpartye, diefstal, die gebruik van lasterlike taal en ander er-gerlike sondes.9
AS daarbenewens in aanmerKillg geneem word dat die
sieKetroosters nie altyd ywerlg en onbesproke van karak-ter was nie, en dat die predikante Nat sedert 1665 aan die Kaap gearbei het, slegs vir kort rukKles diens gedoen het, is dié onbevredigende toe~rag van sake ten opsigte van die sending verstaanbaar.10 Die pogings om die inboJr-linge g ee ste Lax o.,t)te hef het langsamerhand ve rrlou en uiteindelik feitliK doodgeloop.
7.
Bpoelstra, C., Bouwstoffen I, p.4: Willem Wylant aan Klassis Amsterdam-d~d~-207471655.8. Ibid., p. 28. .
9.
Moorrees, op. cit., pp. 26-27.•
l
f
Dit beteken e~ter nie Qat Qa~r gl~d niKs voor die herlewing op sendinsgebied i~ die laaste Kwart v~n die agtiende ecu bereik is ni~. Die eerste slawesKool het reeds lD 167(:)ill Kaapstad tot stand geKom en het seKerliK 'n be langrike rol vervul in verband me t die ker sten.ing van hierdie groep mense, want hulle is v~ral onderri~ in die rlollandse taal en uit die Bybel. Dit wil v~~r.K~m ~f
hierdie skool in ~ vroe~ stadium selis deur Hottent~t-klnders bygewoon is.ll
Voorts md~K ds. ~etrus Kalden ln 1697 III ~ brief aan die Klassis Amsterdam melding v..n soge na amde heLd ene wa t hulle aan die IIChristen gelooi overgeven ell laeten do:)-pen.1I12 Ds. Kalden het hon, beslis die lot van die on-gekerstende rasse wat 110g IIsitten in so een duystere oncunde, buy ten kenn.is van den waren (:lodII aange trek, en
selfs 'n poging aarigewend om hul t.aa I te bemeester en hulle so van diens te weeso13
Al hierdie mislukte pogings dui dat die Kerk nie heeltemal toegerus was om die plaasliKe sendingwerK te onderneem nie. Dit kan die KerK dan OOK nie ten laste gelê word dat hy laks of onversklllig in hierdie verb0.nd was nie. Wat di~ Kerk egter wel ten laste gelê Kan word, is dat hy die werK van ander wat hulle daartoe geroepe gevoel het om die heidene te bearbei en oor die middele besKik het om dit te doen, gedwarsboum het.
In hierdie verband kan gewys word o~ die werK van Georg Schmid t van d i,e Dui tse l\i,orawiesejendinggeno~ taka p , wat in 1737 in aanvang geneem het. Georg Schmidt is by sy aankoms aan die Kaap vriendelik ontvang deur die goewerneur terwyl verskeie mense hom oor di.« weg g ehe lp hé't to tda t hy hom in April 173b in BaviaansKloof gevestig het.14 Hy het egter spoedig ongewild geraak by uie gewone burger en die kerkliKe owerheid. Sy ongewildheid by die gewone bur-ger is waarskynlik toe te SKrywe aan sy uitgesprokenh2id
Il. Coetzee, J. C., Onderwys in Suid-Afrika, p. 404. 12. Spoelstra, ~£..:..._~~!.,p. 32. vergelyK o.)k p. 35. 13.
~£~~.,
p.37. Vergelyk o~k p. 57.l
veeloor sonde.ernstiger15 Sy ongew.isaak. Dle prediKantsLchc Ld bj d l. van dlé Ka3ps8Kerk was egterKerK'n was die men i.ng toegedaan da t Sch..rnidt nie die reg ~ehad het om te doop nie. Schmidt het hom egter hierdie reg toege~ien nadat hy in Maart 1742 di~ skrlfteliKe Akte van Ordening van gra3.f Zinzendori ontvang het.Toe Bchmidt daqrtoe o~rgaan om ~ aantal van linge te doop, het ~ storm oor sy Kap losgebars.
sy leer-Die ge-6.
vestigde Kerk het dit as wed err eg ticLa.ke inbreuk op sy reg~
te beskou. Daar is toe ook redes aangevoer wa'rom
IIdese soogenaamde nott.ento t-coes.eer-der in het gc-heel niet is bevoegt om heiden8n te onderwijSen.1I16
Die oorsprong van d.ie ontevreaenheid met Schmidt m~et gesoek word in die veldtog teen die Evangeliese Broeder-kerk wat toe in Europa aan die gang was en wat na die Kaap oorgewaai het. Teen Schmidt se perso)nliKe bekwaamheid kon niks ingebring word nie, want hy is tog immers voor
sy koms na die Kaap deur gereformeerde predikante ge~ksa-mineer, en hy hee hulle tevrede gest61017 Die besoek aan die Kaap van twee lede van die Evangeliese
BrJ~dergemeen-te het nie veel bygedra oru die saak in di~ reine te bring nie. Die kleinlike sa~d van agterdog was reeds gesaai, en Schmidt moes voor die Goewerneur en lede van dle PolitieKe
Raad v er skyn ,
Alhoewel Schmidt hom waardig gedra het, was hy aiep ontsteld oor die uitspraak Q3t hy nle dle doop mag bedien nie, mdar slegs dle prediKante v~n die Ka~pse Kerk. Die veldtog teen hom het sy werk sodanig benadeel dat hy op 28 Januarie 1744 na Europa teruggekeer het. Die werK wat Schmid t begin he t, Kon e~rs in 17'-)2v oor cgc si t word. 18
Watter argumente nou o'OK al teen Schmidt aangevo er lS, bly die praktiese implikasie van die optrede teen hom dat die Kerk veeleer die inboorlinge in hulle heidense staat wou laat, liewer as aat hulle deur ~ genoJtskap 01
15. 16. :),7. i8.
Ibid., p.ll.
Moorrees,A 0' op. cito, p. 366.
Du
.t>lessis,J-:-~
QQ.-cito, .Jo 51.Marais, J. I., Geschlëëfenis der J\J.G •Ke r-k an Z .
.fl.,
---persoon wat van die str0ng gereforllie~rde leer verskil het tot die Kennis v~n God gelei word.
Toe di~ Evangellese BroederkerK in 1792 dadrtoe oor-gegaan het om die werk V-3.nGeorg Schmidt te BaviaansKlo.)f
(Genadendal) te hervat, is hulle geopponeer deur ds. ~Jrcherds van Stellenbosch. riy was nie teen dle sending as sodanig nie, maar hy wou dat die sending deur dle Kaap-se Kerk self gedoen word.. "lVJaarhy het gedwaal Geur nie in te Slen dat waar die Kerk in gebreKe gebly het om aan sy roeping as SenaingKerk te beantwoord, hy geen reg ge-had het om ander te v~rhinder om te doen wat hy nie self wou, of nie kon behartig nieo,,19
'n Sendingbewussyn het nie by die Kaapse KerK ont-breek nie. Wat welontbreek het, volgens prof. To Hanekom, "is die besef by die Kerk dat hy moet ui.!:g~anmet die Evan-gelie na die donKer hoeke van die inboorlingleweo ..,,20
Met verloop van tyd het die besef dat iets gedoen moet word om die las van die heidene ligter te maak in die geledere van die Kaapse predikante gegroei. In hierdie verband het die 22-jarige ds. Helperus Rltzema vaL Lier,
,,'nman van buitengewone ge e s t.eegawe s , van diepe geleerd-heid en van innige gcdsvrug", 'n leidende rol gespeel. Hy het in 1786 in die Kaap aangekom, waar hy op 8 OKtober 1786 deur ds. Fleck as derde leraar vail Kaapstad bevestig is.2l
Ds. Van Lier het nie dit: sendinggedagte na die Kaapse Kerk ge bring nie, "maar in aanslui ting by 'n vee louer tra-disie en in o or-eerrst.emnd.ng me t die gees v an sy tyd wa t die Sending kragtig sien opbloei, die s~ndinggedagte verder gepropageer deur woord en daad."22 Ten opsigte van die sending was hy 'n Kind van Sj tyd, want die einde van die agtiende eeu is geke nme r-k deur 'n geestellKe herLewa.ng W3 t
gepaard gegaan het met 'nLewe nd i.ge belangstelling in d i.e sending.
Ds Van Lier se standpunt ten opsigte van die sending
19. Moorrees, A., op. cito, pp.
369-371.
20. Hanekom, T. N.-;-Helperus Ritzema van Lier, p.
197.
21. Moorrees, A., 2E~=~It.-;-pp~-274-en-27b~--22. Hanekom , T., op_:__~!.!:.,p. 198.
I
8.
WaS ndat het Evangelium 89.n alles 'Nat den riaam van me risch kan dragen, mag en mOejt worden verk:J!ldigd. O:Jk 3.an de godlaaste rleidenen, O:Jk aan de me~st Barbaarsche volKeren, ook aan de allereenvoudigsten en onKundigsten. Geene uit-zondering Kan hier worden gem9.:3.kt. Jezus heé'lt alle uit-vlugten afgesneden, aan ieder mensch, hos wild, hoe on-kundig, hoe snood en misdadig OJk, moet net EV3.ngelium
r,7.
gepredik t worden. 11~:J
Ds. Van Lier het ~ gro~p ernstlg~ Christene ow hom vergader wat dit opreg met die Sending bedo~l het. Waar-SKynlik as gevolg van sy bemoejilng en onder sy invloed he t 'n Bid-en-VVerkvt:ren i.ging in 17b8 to t s tand gekom wa taan die begin reeds sestig leae geh9.Q net. Die vereniglug
net sy aandag gewyaan liefdadigheid, opvoeQing en sen-dingwerk onder plaaslike inbo:Jrlinge en slawe.24
Dit was ds. Van Lier egter nic beskorE om sy ideale verwesenilK t~ sien nie, W9.nt hy lS reeds in 1793 op die jeugdige ouderdom van agt-en-twintig j9.:3.ro:Jrlede. Sy
dood he t as 'n slag vir aLle sendingvr-Le nd e gekom ,
Ge-lUkKig is die leemte in ~a~rt 1794 deur ds. ~ichiel Chris-tiaan Vos gevul. Hy is in hierdle land gebore en was ~
wa rm vriend van di e sending. 11Die verlange om aan die
siele van die slawe te arbei was die V~rn39.mste dryfveer wat hom laat besluit het om predi~3nt t~ word ... , en wel in dit land~n25
Reeds by sy aankoms he t hy 9.1m9.1di t duide Ilk lea t verstaan dat hy OOk aan die aeidene die E~3ngelie wil verKondig. By optrede het glad nie algemene byv'3-1gevind nie en hy is oor sy standpunt gekritisecr~ Veral van die kant van die slawe-eienaars het besware geKom, omdat ge-doopte slawe hulle vryheid Kon verkry. nHierdoor werden de eigenaren van slaven die hen gekocht hadden, verhinderd hunne toes temming to t he t d oope n van hen te geven j wlj 1 zij
23.
Leerredenen, p. 13, soos a angeha s I by hj:).)rrees,A., 2£.cIF~'~-
p •287.
24. Hanekom, T.,
~£~_~~!.,
p. 173. Ook Marais, J.,.2E.:._~~!.,
tJ. 100.
ds. Vos.26
&ettertyd slalg as. Vos d~~rin om dle m0use te oJrtui~ dat di e sending ni.e slegter mense v-in hulle sLawe maak m e ,
maar geho ors ame r , oe Lee rde r e,nv Ly ti.ger mense, sco.at sommige moet vr3.: IIWa3.romziJn ons dl'::dlngen niet eerder geleerd?,,27 In toenemende mat~ het aie slawe-eiena3.rs dl~ begeerte ge-voelom hulle slaw~ te laat onderrig, en om dlegenc tege-moet te kom wat nle binne b~relK van ~ KatKlsasleklas was nie, 01 nie beAwaalliwas om Qi~ onderrig self waar te neem nie, stel hy 'n "katechiseerboeKje" DP, wat met d10 hand
k ' d' . . 28
ge op18er en onder le lliensev0.rSprel lSo
'I'erwy L ds. Vos sy senoingwe ruc o!lv,,;rpoJSdvoortgesi t
het, het belangrike politieke v~rana~ringe plaasgevind. Die bestuur van diG Kdap het naamliK in 179j in die hande van ~ngeland oorgegain. Hoew~l 3.rtik01 7 van di~ Akte van Kapitulasie wat op 16 6eptember 1795 onderteken is, bepaa.l het dat die koloniste se voorregte, ODk wat die g8dsdiens aanbetref, onver:3.nderd sou bly, is dla klimaat vir
sen-dingwerk Lngrypend ver ano er . Die Ka,1psê Kerk , wa.t in 'n
seKere mate 'n remillende.i.nvLoed 0p o i ; Ul tbreiding van di e
sendlngakAer gehad het, het baie van sy invloed logEDoet. Die KerK se banae met dle Klassis in ~ederland is verbreek deurdat Korrespondensie gestaaK is, en die finale
seggen-skap in die saKe vaL die Kerk is deur dlc Engelse Bewind-nebbers van di~ KompanJie oorgeneelli.
GodsdlGnSa~ngeleGntn2de is Nel met dl~ groJtste
Oill-slgtigheid deur die Eng~lsc owerheid hanteer. Di~ eerste goewerneur, lord fuacartney, het b~sliste opdragte gehad Oli nie die godsdienstige gevo~l~ns v~n aie ingesetenes
te kwets nie: IIDa:1rdlê vasstel van behoorlike bc:palinge in kc r-kli.xc sake 'n ond er-wer-pva n grJJt beLang is, moet dit
u onve r-myd eLr.ke plig wei.;;SJm s or g te dra dat
ge.:'nma;3t-reël de ea anga and e geneem word nic , oeha Lwe wat vo l.kome
l
26. Aang~haal by &arais, J., op. cit., p. 108. 27. 1\o:oDrrees,
A.,
Op. cit.,342=)43~--10.
voldoenlng aan ons llUW~ onderdane s31 ge2 op 81K~ punt waartoe hulle in di~ opsig geregti~ is.
U
sal vryh~id van sewetc' tosLaat elL die o.nbeLemmcr-de uit.oe rem.ng vangodsdldns aan alm~l wat genoemde volksplanting bewoon en oesoek, mits hulle tevrede is om dit op stille en vreed-same wyse te geniet, sJnd~r ergernis en a~nstoot a~n die regering te ge6' • 1129
Juis in h ier'dLe toegeel'liKe houd Lug va n die Engelse
bewind lê die ondermynin~ v~n di~ regte van die Kaapse KerK. ~erwyl die Kaaps~ Kerk voor die koms v~n die
Sngc 1 se fei tliK aIle seggcliska.piLl a Ll.e s 1KI:Or ak end e die
godsdiens gehad het, bep~al die owerneld d~t di2 onbelem-llierdeultoel~ning Vdn gOdsdl:ns dlK~en se vOJrreg in óie volksplanting s31 we~s.
Dit is veral ten opsigte van diJ sending Ó3t di~ herk, en deur di~ Kerk ook die Boerenasie-ln-w0r~lng,
die gevolge van die Engelse beleia uic meeste gevoel het. Omdat die KerK sy plig ten opsigte van die v~rkJndiging van di~ Evangelie aan die h~idenc ni~ nagekom h0t nie, het dit 'n leemte gelaat wat oopges t aari het vir Lnv Locde van buite. Deur sy verSUlm het dle KerK die deur oopgelaat vir persone wat die: Afrikaner en sy lewenSbeskouing nie gekea en g~respeKtt~r het nie. rliErdie vreemde elemente het di" rustige, Land cLi.xe 6em~ensKap skielik oor-vaI En deur hulle SKevllebe.nad ering van di,e Lnboo rLang wat hulle Kom bearbei het, ~ SKewe beeld van diG sendlllg~rb2iti aan dlc kolonlste voorgenou.
In dl",SeLfo.e Ja.sr waa r i.ndi , KS9.J:) \.l(:; ur Ji;llgêLand
oor-g,cneella s , h- t QL.;' Lond ens e S211alngb(:;rlj.)tsK~p(L.S.G.)
tot stand gekom , Ls Vos, vir, wi ; di.e we rk aan die K'19p
te ve eL g ewo rd he t, hi';t na uoL'Land om hulp geskrywe. Sy versoek het eers by di,e uoLland se 08udillggEno::>tsk:.:lpui
t-gekom.30 tlul18 het di~ aqng~leentheid D3 dië L.S.G.
ver-wys, wat besluit het Oll vier sendellnge na die Ka3p te stuur, al. Johannes Theodorus v~n d~r Kemp, ds. Johannes
29. Ibid., p. 433.
.Iacobus Kichercr (.3.1bëidoll.-J.lld.:.;rs),J'onn Ealli'Jnden Wil-liam Edwards. In Maqrt 1799 n2t hierdi~-groep in Kaap-stad ~angeKom, W3.~r hulle nie liet d~ur as. ~icniel Vos nie, ma~r ta~mliK algdmeen verwelkom is.31
Een van dr. Van der Kerup se e~rste take was om die leiding te neem me t die stigting Vin IItiet Zuid
Afrikaa.n-sche Genootsk3P ter Bevordering V3n di6 uitbreidin~ van Christus Koningr-yki " Een vs n die ve r-nasmst.e óo-Ls teLl inge
van die Z.A.Genootskap wat op 22 April 1799 gestig is, was 1id verKondiglng van die EV3.ngelie 39n die heidene
binne sowel as buite die grense V:in die Kolonie.32
AS in g~dagte gehou word dia slegte naam wat die L.S.G. vir homself mettertyd by dié: b~volking op die platteland verwerf het, ontstaan di , vr aag hoe hulle hierdie eerste ve rteenwoo r-di.ger-s van die genootskap
ontvang het. Indien hulle 'n duidelik omlyndG s tand pun t
ten opsigte v')n die sending in die algemeen genad het, sou hulle optrede teenoor hierdie manne dit aqn die lig gebring he t. Da a.r is Lnderda ad 9.rnduLd Lngs da t sommige hulle weloor die geestelike welstand van hulle slawe
en bediendes bekommer het, en g\:;'volglikdié sending en die sendelinge goedgesind sou wees.
Hierdie gedagte word bevestig deur die vriendclik~ heid en gasvryheid wat die verte8nwoordigers V9.n die L.S.G. in die binne13nd ontvang net. Dr. Van der Kemp,
wie se naam later ~ skeldwoord by die boerebevolking ge-word he t, skryf in 1~)99: 11De inwoners van di t land waren
door de Regeering opgeroepen om ons met hunne ossen ten dienst te sta.3.n,en ons allen noodigen bijstand te bie-den. Doch dit bleik onnoodig te zijn, alzoo ijdarecn
met de uiterste bereidwilligheid uit zichselven, zijn vee, paarden en levensmiddelen aanbood t:)t het oespoedigen onzer reize, zonder iéts da3.rvoor te willen ontvangen,,,'?3 Hier-die welwillendheid wat Van der Kemp meld, word deur Edmond bevestig: "W.ith .r-ef'er-e nc e to the kindness of the people at
31. Du ~les3is, J., op. cit., pp. 100-102.
32. Ibid., p , 93.
12.
C9.pc Town, on our journey to Roodez3.11d,anJ. from th",re to this place, words fail ma to 9.dequ~t81y 2xpres3 it. While I write this tears flow from my eyes waan I re-member their aifectiona.te care for us.,,34
Daar is egt~r OOK getuienis ontvang d3t nle almal die sendelinge goedgesind was nie. Ds. Ki.cnsr-er maak melQin~ van die versKillende tipes wat hy 3ang~tref het en wat uite8nlopende menings oor dié sending ~ehuldig het . .dy SKryf: "De zedelijKe en ernstig8n verleen",n ons alle hulp, dit: in hun verm:Jgen is, en ik K'ln er nooit .;enoeg dan.Kbaar voor zijn. Zij die ons tegenstonden, waren over het algemeen onbeschiafde en goddeloJze menschen, diê door onze vijanden misleid werden,en voorgaven mij
te veraenken V9.n politieke OQgmerKen. De betere Kl3.s van ingezetenen onderwijzen hunne rlottentotten en hunne
slaven, en dO:Jr hunne bemiddeling zijn sommigen tot zaligmakende bekeering gekomen" Wlaar die boeren, die bekend st3.an als slechte personen, zijn b9.ng dat de heidenen te wys zullen worden, en hen bestraf1en over hunne booze a3.den.,,35
Dit wil dus voorkom of die bevolKing va.n die binne-land, me t ens.eLe uit sondering,s 11atuurlik , d i,e sende linge
vriendelik ontvang en goed behandel het. Om hierv3.n 9.f te lei dat hulle hartlike ondersteuners van die sending was, sou egter vergesog wees, want hulle optrede Kan ver-klaar word uit hulle tradisionele gasvryheid en diepe godsdienssin. Die wyse wa~rop hulle die sendelinge as verkondigers van die Evangelie aan die héidene ont-vang het, dui daarop dat d9.'3rby hulla aanv3n.Kli.k nie werKlik spraKe van vyandigheid ten opsigte van die sen-ding W9.S nie.
IVlettertyd het daar egter 'n cns i.mpst ieke an selfs vyandige houding ten opsigte van die sending posgevat, en OIlldit te begryp moet gelet word. op die' bedrywighede van die L.S.G.· se ve rt.eenwoo rd i.gcr s in die Kolonie.
Die Z.A.GenuJtsKap wat ~ belangriKe werktuig van
34. Du Flessis, j., op. cit.~ p. 120.
Sendingvriende , onder andere V'3.Il die Land V:3.Il VJaveren,
di~ Overberge, OQtaniKwa, Graaff-Reinet en VJn 9.gtsr die dneeuberge, het hulle by Qi~ Z.A.Genoatskap 3an~2s1uit.36
OngelukKig vir dia sendingsaak het die Z.A,Genoot-skap en die Kaapse KerK spoeaig met meka~r gebots. Ver-sKeie person8, onder andere die reeds vermelde ds. Bor-cherds van Stellenbosch, was die mening toegedaan dat di e sendingwerk deur die KerK se If, of deur 'n lig::,dam
wat op gesag van die Kerk optree, gedaen moet ward. ~ WerkliKe bron van groot ontevredenheid was d i,e sogenaam-de oefeninghuise wat deur die Z.A,GenootsKap opgerig is, en wat besig was om die gereelde eredienste te ondermyno Hermanus &anenberg, een van die Z.A.GenootsKap se wer-Kers, is in 'n stadium in 'n brLef van die Kaapstadse KerK-raad aan die Klassis (dodo 5/1/1802) daarvan besKuldig dat ny IIzijn tijd grootlijks dOQrbracht met het doen van predikaties, niet voor Heidenen, maar voor een
Christen-schaar9 waartoe hiJ zich doar een intreeprediKatie
plech-tig verbonden heefto,,37
In hierdie opsig het die Z.A.Genaotskap nie net sy doel gemis nie, maar oaK vir hom teenstdnders verwerf. Toe die Aaap in 1803 deur Nederland oorgeneem is, het die Z.A .Geuoot skap die aand.ag van JiomniiS3aris-generaal De Mist genie t 0 De II:J1st wa.s die Genoa tskap nie vyandig ::_')8sind nie 0
maar het die werK v~n die GenOQtsKap in Ka~pstad met ~an-troue bej6~no Volgens De fulSt het Qi~ GenOQtsKap op aie terrein van die Ka9._pseL,_erkoortr-ee , en sou be ter aan sy dce 1 bean twoo rd as hj sy aandag sou g\:oe aan d:ie neLoe.ne buite die grense van die gevest15de óemeentes.38
Graaf Caledon het na di.c:tWeede besitname van dle 1.aap deur .t::ngeland'n soortgelyke mening o or die; Z.il.Genoo tske p ge nuLo.i.g , Volgens hom was die re ge r ang van o orc ce I dat "de kundigheden der sendelingen ...nuttiger ergens anders dan in Kaapstad" aangewend Kan word,39
36. fu:')Jrrees,Ao, opo cit., po 377.
37. Aangeha~l by ~~~~~~~~, A., op~ cit., p. 38]. 380 Du ~lessis, J., op. cito,
140
Die reaksie t~en die s8DdeliL~e v~n dia LoSoGo in die buitedistrikte was nie ao sKi~liK 6n so 3mpt~11k nie. Dit het meer d i,e v orm ':i-:l.ngeneemVin 'n groeiende ontevre-d~nneid m~t en ~ w~ntroue in die werk van die sendellngeo Die tw~e ~ersoD6 wat hOJfsaakliK vir aie reaKsie verant-wo~rdelik W3S, is dro J. van aer K~mp en Read (wat in 1801
by Van der Kemp aangesluit het). Die metodes w~t hulle by B~tnelsdorp aang0w~n~ het om die Hottentotte te bekeer, is nie algemeen aanvaar nie. Hulle het hulself tot die p~ll V3n aie rlotcentotte verlaag, selfs met Hottentot-vroue getrou, GD gebn pogin5 Jangewend om enige
beska-~inBsDeginsels by hULle kudde aan te KW8dk nis. In een stadium het hulle so onuithoudbaar geword dat gener331 Janssens hulle na die Kaap ontbied het. Eers na die oor-name van die Kaap in 1806 net aie Engelse owerheid hulle
4-0
toegcl':i3tom na BethelsQorp terug te K88r.
Die berustheid wat die L.S.G. verwerr het deur die werk van Read en Van der Kemp op Bethelsdorp is in n groot mate best~ndig deur ar. ~hilip se koms na Suid-Airika. Sy
onverantwoordelike uitsprake en ongegronde bewerings, wat daarop gemik was om die Slanke in 'n slegte lig te stel, het vir hom t;n sy Go no otska p oaie vyande gem:uko Die in-vloed W3.t hierdie: send eLf.nge op uit; vor-nnng V3n 'n
néga-tiewe scnd.ingb~skouing by die Afrikaner géhad het, sal nie m3.Rlik Jorskat woru nie. Volgens ~hoodi~ en Venter
wo.rc aie jare V:J.l1Bri tse bew.ino tot 1828 "nie soseer
ge-K-_;runerko e ur uie slogrt:gasie_tJolitlcKw.i t ",i0
_.\':rskgoewer-neurs prooBer uitvoer h~t nie, W~Jr dlur aie verderflike en de:;mordliserenda .invLoed W3.t sektjrc;-bemoeLsi.ek.:
s,snde-lingc-cum-filantrope op kleurverhoudinge ultg::oefen het ... Die twyfelagtige reputadi8 wat sod9nige geestelikes hier
te lande verwerf het, h et in die: voLksmo nd :;;1 spreêkvvoJr-d eLá k g~word. En by geen and er gro:_p net die sendelinge in so ~ slegte reuk gesta3.n 9S oy die oOEr~pioniers ....•
lib2-schonk hGt bezetten VJn de Kl'?p hun de eêrste gunstige ge-legenheid om hun denkbe01den te verwc:sênlijken. De Hot-ten to t - d a t W~'lS we 1 he t III tuurkind dOlt ze vereerden. En
Juist d arr-d oo r moest d , B'Jer, d i,c dit n.stuur-ka.nd in sl'1-dende Afrikan8r net GGB t8 helderder nJ die
bewussynsdrem-pel gedwing het, dan was ~it geDo~mda Se~stuliK0s. Die kleurbewussyn V3n uie: Boer is QU~ van t~2~ k~nte
gestimu-lc;"r, v rnd sar d i.e bewus te s t'J.nd,pun t vv1t hy tyó e ns die (::-JU)G
Trek ten opsig, tG V9.n dit; Niê-blÓl.I1Ke sowe 1 :~S Sj B'Ianke
"41 kampvegters Kon inn~~m •
.riierdie '3.fkt.;'t.r W:.i t die: Boer vir 'n sektOre soor t
sende-Li.ng , by n3.mEO'n sendeling V.3.n di",' L.S.G., ontwikkel het,
is dikwels vertolk ~s ~ algehele veroordeling Vln
SC:l.-dingw8rk deur die Boer. Aieraie jJngelec:ntheid word egttr goed toegelig In ~ pJmflet wat SpoulstrJ die lig 1 Jt sien het.42 Om J.i8 ontsts n en Lnv Loed te b,:gryp vi n seker e se nd i.nggc noo tsk appe vV'lt teen di" ein_lB van di.e :.tgtiende c:eu in Suid-Afrik'j kom werK het, ha ~<,lhy dic' IDcJesterllKe
oJ:)ste 1 vH1 dr. A. 1\.Uypér ,
P-~__
Q~~.§~_§__~!!:_~:Y.:i~=~f!'~~~9 :.t ::1IlQ"Het Ld.be r a La sn;e vin het eind der vc r i.ge "suw, we Lrri g
in-genomen met den mor~~len, socialen en pollti\;K~n st~~t Vln de mensctheid ui t die d'3.gen, h.sd g2meend zijn id8''1'' 1 tie moeten zoeken, niet in den besch~3fden menscn~ m~'lr in den
HJ.t.uu rmc nsch , wi.e n s simpe 1, zwe r vcnd bes t) Hl werd
oPge-schilderd to t idylle. Vrij_djg_~2~_g~Q~~~o~~ __Q~,~~9.~ WelS de
held der gaspreKK~n en elKe verdru~~illg VlD d0 wilden v~n over de ze c L,~k m lj8steits3chdlllis j\~g\:;ns alO illcuschheid. D~~rom dued iedere~n zich voor 31s bescherm~r ~n weldoener VJ.n den inboorling, zoowel op stl'ltKundig gebied - de delsten met hun ~!2org~~es_§.Q~i(:;!i~_§_ - »l s op godsdienstig
terrein - de chris be ne n me t hun rv;ission Soci.s ties. En nu
41. HhJodic, ~. J., en Venter, d.J., ~p. cit., p~. 60-61. 42. Spo~lstr', C.: --Q---Q-Zi-in de B0êrc:n vijJ..ndender ZclldinQ'?
16.
v\Jrnij hicLd , nun toe sch'ijnc n .iLs de g0t,WOrdl vijrnd v.in
. . IIL~)
h6t ID6nschellJk gesllcht. .
Alhoew81 Spo~lstrl toeg62 dgt dl r oaK ha~r gods-dienstig0 beginsels op die sp~l W3~ by di~ senaelinge, is
dit vir hom ~ uitg~mi3kte s~lk d~t hulle te vc61 klnders van huLle tyd WJS om hulle ·.LU1 d::"esicklik-fil9.ntropi6se
strominge v.J.nhul tyd tt; ontworstel. Om sy b8wering te st~~f wys hy op di8 feit dat die d~rstc sencelinge vqn die L.S.G. in Suid-Afrik3 r.mgekom net met die teorie, 1I1et
wel:ni..et, d at de beste uit die Lnbo orLi.nge n na gekerstend te zijn, misschien n3 verloop v~n 1~ng8n tlJd, geleidelik op n age noe g d enz e 1ven v oe t konden wo rdc n ge br icht , W,1:1r-op de besch., :.fde bLrnx e chris tenen stonden , m :"r di t ze,
zoo ~ls ze d21r veilden en zeilden, geest01ijk en ill'
tsch3p-pelijk met de olanken gelijkstonden. Door dit bepleiting van gelijkheid en gelijkstelling tussen bar-b.ir-é n en be-schaafden, ger3akten zij spoedig in botsing met de
kolo-. IILj.4
nlsten.
Teen ongeveer dieselfde tyd w.rar op dL, volke vu n Eur-o-pa sendingbewus g eraak het en begin het met die verheer-liking van die n~tuurkind het die Boereplonier op die oos-telike grense V3n die KaapkoLorri e me t die Bantoe kennis gem~~k. Vir hulle ~3S die kelillismJking egter minder 83n-genJ.J.m9.S wat die Europe~r hom dit 700rgestel het. Indien
hulle ~ regverdige k3ns gegun W3Sj het uie Boerepionier
k..l.nsgesien om hom teen die barbare te h~ndh3if. Dit W9.S vir hulle egter meGr ~s wat vlees en bloed kon verduur om
te moes si(::nhoe diê .::3endeJ.ingc::hulle 31n die k.]nt van die Xh osa sk:'l.·J.rom cie Boere te be skuldig 1S verdrwc.:.Kersen moo r-denrr r se Die send e linge he t eintlik J JR ge en and er
keuse geh ad n i.e, w mt elke werker vrn die L.S.G. II3.rrived schooled to support '3. policy b3sed upon the presupposition
th~t the South RfricJ.n n~tive was struggling for de3r life ~gainst selfish colonists lS9gued to drive him from the
1145 imm0mori~1 homes of his people.
43. Ibid., p. 6.
44.
Ybrd.,
p~.8-9.
45. Ag1r'-l":f'lmilton? J. e . I.: fi£!~~~_£S?~!~;Z_of._!Q~ ~2Q£trekkers, p. lOO.
DJ.:J.rwas egter 'n lnder si rk wat di: B02r net so na 18n did n~rt g~l§ het J.S die kwessie v~n rlS en kleur. DiE:;Boer w~~s '11tyd b lie beg J In oo.r di.; su i.wer-hcLd V3n die
g~rGiorme0rdd lbLr. Nou is dit SJ d8t dJ.lr in sOillfuige k~inge twyfel bestlJn het oor die suiwerheid V0n die ls~r V:J.ndie sendinggenoo tsk·l.J?pe. SpOG ls trJ wys in die; r e ed s
r.rngeh.i ;Lde p .imfLe t d».irop d;t die Suid-nolL.lndse Sinode
in 1801 ge\:lishet !ldat geane zendelingen, ~~rw22F.ts_Qet oo~_~.s:.~~:e._!!!Q~,.rigev iar-di.gd word, tenzij zij n .auwke ur-i.g
in de Godg·-.::leerdheidonderzocht zijn .•• opd at onz e zuivere Hen~:Q£~2:~1:~~£_:9:~£g~:9:_§_gev ~.)r loope vervl1s~ht- tcó
-~~;d~~~46
Dit is dus niG uitgesluit dlt prinsipigl~ besw:r~ teen sorumi.gc sendelinge ingebring kon word nima te In2E:-romtrent hulle bc ke nd g<:word he t n.i.e, Lnde.rdcid beweer Spoe lstr.a dan ook: IIDlt
va.ir liep V.J!l
VA1~ DER KElVl.b>.
d~ zuivere, gereformeerde leer wel eenig ge-vervJlscht te worden, bewees met n:J.meDR.
Zijne vroegere godsdi~nstig-wijsgeerige g2-bbkend genoeg Ult zijne geschril'tenl~47
v oe Le n s wu r e n
Geen wonder dus nie d'1t ten spyte VJ.n die ede lste
mo-tiewe :J.gterdie optrede v~n die sendelingê die kloof tussen dis Boerechristen en die sendelinge stec::dsgroter geword hst nie. Die Boer het die sendeling, ver::lldie VJn die L.S.G • .JS ~ bedreiging vir sy ma.ltskJ.plik\:;,godsdienstige en ek ononn.ese vr-yh'i cd gesien. Die s.kad.ei.in d i.e
sending-s t,J,ken J,in r-rsseve rhouó.t.ngs deur dr • .i?hilip en sy g\:;(:;
s-genote is h~~s nie te bep~11 nie. Spoelstr~ g:3.J.nso ver
.rs cm te beweer d,t die se nd eLf.nge deur huLl e optrede die "zending ecn e(:;uwkonden .:.lchteruitsetten en nJ.meloos veel
1148
leed brengen over hunnl,jbl:.1nke mede-christenen.
Vo Lgens IVJ00rrces het die optrede vrn die; se ndeLa nge
verreikende gevolge gehJd en ver~l dr. ~hilip se werk, B~~~2£ch~_ê__3:.:9:_§Q~tQ_!f£ic~,wna rin hy d i,c Koloniste,
.imp-tenlre en privJte burgers (Engels sowel )S rlol13nds) in die
donkerste kleur.:.:;'Jftekun terwyl ny gelyke burgerregte
18.
onderdruk be skou. Di t he t 'n V0 rbi ttering ve rwek IIWJ. thom
by vele ope nbsar in 'n .rf'ke ur- vrn senaclil1ge en hulle
werk-s r imhed e , 'n J.fk0urw rt L=i11k bly vo ortLcef , sod i t selfs
j'::-r e n : sy dood vriende van dic S._::ndingI10g :11toos met di"
ske Ld.naun IPhiLi.pyne ' gebr-andme r-k en ..is vy nó.c V3n hulle
49 bie volk met wa.ntroue .isnge si.en «o.rd;"
S .ime v3.ttend kUlons di t dan ste 1 d rt die Boerevo Lk
innerlik oortuig W'lS d.i t ay voo rt be stcin in 'n ve eLr sssi.ge
Land in rn sse skeiding ge soek moe t word. HierdL; lewens-beskouing van die Boerevolk is deur die tussenkoms van
filuntropiese sendelinge geiguord6r, met die gevolg d~t hy in hierdie tipe sendeLi.ng 'n bedreiging g"sien het, en ge-volglik ~ gevoel tecn hom ontwiKKel het.
In welke m3te die Boerevolk hom ~el deur die beleid wat di~ sendeling gepr~p3geer het, bedr~ig gbvoel het.,
blyk uit die gedenkskrif V3.n Anno. Btt:'enk'lmp,w\Jrin sy di~ beleid V.tU gelyKstelling Vln heiden en Christ8n 3S
een V3n die redes vir die GroJt Tr~k lungec.50
Cc) Vervolgens is dit ook nOdig Offite let op die !ewenso!:!!:st2nd~ghe~~ in die Tr1nsg:=.triep,w.rn t ook di t he t
'n be LangrLxe f3.ktor mct betrek~,_ins tot d.i , sending
ge-blyk tE. WêcS.
Vroeg in die negentiE:.:ndeeEU het die eerste boere oor die Or3ujerivier begi~ trek oru hulle in die suidellKe 'l'rrn sge r i.ep te ve stig. Die pid u ';'die bLnr.e Lvnd is oop., getr3.p deur JJgg8selsk3ppe W'lt met uitsondering V1n Boes-mans en ve r-hongero e B3.llto2groepe nie V3C 1 Lnwonc r s ,'",n-getref het nie.
In dié spore v.rn die j 1968sels~'~rppe he t die boere wat weiveld vir hulle vee gesoeK het, gevolg. As ~evolg v.rn die aanhoude nd e d.roogt.e s illK:tap lvnd het die 3.rnwe
sig-heid van trekboere in di= suidelike TrJnsg3riep iets 31-~emeens geword. Alllgesi~n di~ owerheid ~e~n r~jd met hierdie veeboere ge~e~t het nie, h~t hul18 die ger~~lde
49. &oorrees, A., op. cit., pp. 612-613.
uittogte uit Ka3pland ma ar oog Luixe nd toege Last . Om praKtiese en eKonomiese redes het baie v~n die
trek-boere hulle min of meer permanent in aie suidellKe trans-gariep gevestig.
AS gevolg van ~ reekS faKtore, onder anaere die on-seKere lew8nsomstandighede op dle oJsgrens en groeiende ontevredenheid met di~ Brltse bewind, h~t ~ ~roJt deel van die AfriKaneroevolking, maar hoofsaaK11K ale wat op
di2 oosgrens woonagtig was, besluit om hulle geboorte-Lane te verlaa t ten einde 'n be ter he enkome aews r s in die noorde te ga an soek. Di t was 'n doelgerigte en beplande uittog wat verreiKenae gevolge vir Suid-~irika 6enad neto
Die leiers van die Groot TreK h~t nie saam~estem oor d i,e ui teindelike best emn.Lng nie. Lou is 'I1regard t en die Van Rensburgs het noordwa3rts getrek met die hoop om Delagoabaai te bereiK. dendriK Eotgieter se ~Jp het ook na die noorde gestaan. ~ietcr rietief en riet Uys, daarenteen, het Natal as hul belo.)lde land beskou en daarheen getr8K.
Alhoewel die VoortrekKers nie van plan was om hulle in die gebied tussen die Oranje- en die Va1lrivler te vestlg nie, het baie van hulle as gevolg van aie teen-slae wat hulle in ~atal ODa~rvind net,
df
nie V~rQ2r dSdi~ gebisd ~2vorder nie,
di
na nieruie 6e0l~~ teru~~e-keer. Saam met nié trsKooere het hulle nul g~vEsti6 in die gebied war later as dla OranJe-Vrystaat beKend sou staan.Die eerste blanKes vvat hulle in d i.e r.rransoari.c1.) ge-vestlg het, het dle gebied tussen die OranJ8-, dla Vaal-rivier en die Drakensoerge betreKllK yl bewoond deur in-boorlinge aangetref. bover dit historiese tye aanDetref, moet die boesmans beskou word as dle eerste bewoners van hierdie gebled. Die Bantoe het veel later hlerheen geKoillw As gevolg van die uitdelgingsoorlo~ wat aan die begin van die negentiende eeu gewoed. net, is dit byna 'n onbegonne
taak om ~ duidellke beeld van dle verspreiding van die nie-blanke inwoners te probeer SKep. Baie stamme is feitlik heeltemal uitgewls, en vele ander is so uitgedun
20.
dat hulle hul identiteit heeltemal vErloor het.
In die periode wat verloop het nadat dle eerste Jagters die gebied tussen die Oranje en die Vaalrivier betrae het en dle Koms van di~ VoortreK~ers, het dle toestande aansienllK vérander, veral as gevolg van die tussenkoms van sendelinge.. heeds in 1825 is 'n sending-stasie by J?hilippolis gestig om die boeSllians te bearbei, maar die Boe smans se nomadie se geaardhe id h",·t so In '.)nder-neming van die begin af tot mislukAing gedoem. As ge-volg van dr. J?nilip se bemoeiing h2t AdalIJ.KoL..en sy Griekwas na die suidelike deel van die Vrystaat beweeg en ~hillppollS hulle hoofdorp gemaak.51
In die 'I'ransgariep he t die VoortreKkers 0ok kenrris
bemaak met die Barolong wat hulle ln
Id33
te Thaba Nchu onder hul hoof l\wroka gevestig het. Hierdie groep het reeds in 1823 met die eerste Wesleyaanse sendelinge, eerw. oamuel Broadbent en eerw. Thomas rtodgson,in aan-raking gekom.52 Na jarelange bemoeiing met die Baro-longgroep, wat van plek tot plek ln di~ westelike deEl van Transvaal rondgetrek het, het dle sendelinge sa~n, met hulle oor die Vaalrivler getreK oru hulle byPlat-berg aan die Vaalrivier te vestig.
53
Die bevolKing van ~latberg het in 1833 dermate toegeneem ~at ~ nuwe tuiste gesoek moes word. ~ ~Kspedisie onder leiding van dietwe e #esleyaanse sendelinge, eerw ~ Jam2S Ar-chbeLl en esrw. John Bdwards, h~t in Mei 1833 vanaf Platberg
ver-tz-e.icom 'n nuwe tuis te te soek. Na onderhande linge me t &osjwesjwe en cieKonJela is grond ten weste van die Ca-ledon aan die narJ~_.)ngafgestaan. 'reen die einde van Desember 1833 het Moroka en sy lIJ.ensehulle op Thaba Nchu gaan vestig.54 Toe die VC'lOrtrekKers enkelE: Jare later di~ vlaktes van die Transgariep oorgesteek het, was Thaba Nchu een van die belangriK~te baKens o~ hulle pad. Van diG opperhoof, MorOKa, en van eerw. Archbell, het nulle
51. fualan, J. H., Die opkoms van ~ RepublieK, p. 19. 52. ~olema, S. M., Chief ~oroKa, p. 10.
53.
Ibid., p.23.
altyd die beste behandeling gekry. Na die slag V3n Veg-Ko~, toe die Boerelaers hopeloos gestrana was omaat hul-le trekdiere weggevoer was, was dit Moroka wat ~ helpen-de uit~esteeK het.
Toe die jagters en die trekboere vir die eerste maal me t die Basoe to kennis gemaak het , wa s hulle 'n ver-h~ngerde en v~rjaagde volkie. rlulle het egter ~ ultste-kende leier in die persoon van Mosjwesjwe gehad. Hy net baie gou ingesien dat di.:::sendelinge van groot waarde kan wees, en het hulle daarom onder sy mense vcrw6lKom.
In 1829 he t 'n aantal se.ndeLang e van dis .J?aryse BendingóenootsKap ln oUld-AfriKa aangekom. Dr. Philip het die Basoeto onaer hulle aandag gebring. Hulle het tot by .2hilippolis gereis en daar inligting ingewin om ~osjwesjwe se vesting, Thaba Bosio, te bereik.
Aange-sien Thaba Bosio nie gunstig geleë is nie, het hulle hul stasie in 1834 vier-en-twintlg myl suid daarvan aangel@9 en di t iv_oriJagenoem. Die eers te groep sende linge he t bestaan uit eerw. Thomas Arbousset en Eug~ne Casalis. Hulle was vergesel van Constant Gosselln, jn sendeling-ambagsman.
55
Enkele maande nadat die Franse sendelinge Morija aangel@ het, het ~ ander Franse sendeling, Jean Plerre Pellissier, die Boesmansendingstasie aenoorde die same-loop van die Or~njerivler en di~ Caledon van dr. ~nllip oorgeneem en dit Bethulie genoem. Op dethulie net ecirw. .2ellissier die oorblyfsels van die Batlapingstam onder Lepui om hom saamgetreK. Later is hulle geledere aan-gevul deur ~ aantal Barolong-vlugtelinge.56
Nog la ter he teerIN. Rolland , OOk vs n die Paryse Sendinggenoo tskap, die stasie Beershe ba , 'n paar myl van die huidige Smithfield aangelê. Baie vlugtelinge het hulle op die sendingstasie gaan vestig.
57
In 1837 het die Bataung onder ]\wlitsane hulle naby die Caledon gevestig. Eerw. Daumas, wat intussen in
55.
Du Plessis, J., QE.~~~" pp. 189-192. 56. Ibid., p. 194.22.
uie land 9.:'ng~Koili net, net oesluit ornoi,c .::$c3taung'te 'b~..,.
a r uei, G'n me t etit; Jog hie r op .ii,c stasie 1',:cAU:3.t Li.n , , naby aia huidi~~ Clocnl:3.n ~~ngdlG.5A
'n Doring in Cli,j vlees v ai. .Blank SOWtl as Nic-blanK in ci,e Transgariep was di.e Knrannas. Hierdie Ho t te.ntictaf'» stailimelinge het in die gebied ron(lgetr~k 3n geleef van roof en steel~ In 18.54 het vJf sendelinge van die Berlyn-se Sending in i::iuid-Afrika aangekom en nada t hulle 'n stuk g , and van Adam Kok be kom het , 'n sendings tasie by .dethanie aangelê OD! die Rnrannas te bearbei. Hulle W9.S egter nie
baie suk se svo I nie, en eers na die aankoms van C. F'. Wuras, wat in 1836 na Suid-Afrika gekom het, het sake ~ gunstiger wenaing gentem.59
Die noordelike g~deelte van wat vandag as di0 Vrystaat bekend staan, was fei tliK o.nb ewJond ten tyde van elie Groot Trek. Hier en daar het groepies men~e in die allerellen-digste toestande geleef.60 Andries Henarik Potgieter het van IVJaii.Vvana,hoof van die verhongerde oorbly! sel van die Bdtaung, ~ie Noordelike Transoranje geruil vir ~ aantal
beeste en die belofte om hom teen die Mateb~l~ te beskerm.61 Die VoortrehKers het dus waarsKynlik ruiru gdleentheid ::;ehad om se.nd ingve rx te doen, maar as al hulle ol!1standig-hede in perspeKtief gesien word, was tiit feitllK
vanself-sprekend dat daar bj hulle van 'n se ndLngak sie g,e;~n spr axe Kon weeS nie, Om. re'ue s wa t in r.oue ve r-oand met ede ak ti-witeite va n die sendelL~ge va., die L.,J.G. sta.rn , net uie VoortreKkers die Kolonie verlaat. Piet Reti~i stel dlt baie du.i.ue lik in sy u.an.i f'e S: liOns Klae oor di e onregverdige
blaam \iV: t da·::r op ons gelê is deur be Langheb be no.e en
on-eerlike persone, onder die ue an.a nteL V9.n 6vdsdiens- per-sons wie se ...)etuiellis in Engeland geglo "ord. t) G Ul tslui-ting van alle bewysmiddele in ons voordeel, en ons voorsien
j8. Ibid., p. l~6.
59.
lEId.,
}lp. ~1~-~13.60. 7ergelyK Jvalton, J., Ea.!:ll_Q:QQ.:@_§~tt~.~~~~!, PJ? 30-35. 61. J?otgieter, C. en Theunis3en, iL
rt.,
~o._~9.n~~~!.:.Gener-aa L Henór-Lk r'ot,-'ieter, p , :;7.
as gevolg van hierdie vooroordeel niks anders as diG totale 62
ondergang van die land nie."
Watter "oneerlike persone" bedoel liVord,is v:Jor-die-hand-liggend, want toe Piet Retief en Gert Maritz op 6 Junie 1837 ingesweer is as leiers van die Trek, het die eerste artikel van die ingelewerde resolusie (trekregula-Sies) soos volg gelui: IIWy, die gerefformeerde leedematen zyn begeerig dat een eider, geenen uitgesonderd, zal moeten afwyken van allen den sendellngs genootschap van Engeland, en verder daarvoor opentlyk bedanken~163
Die moontlikheid bestaan wel dat hierdie artikel spe-sifiek teen eerw. James Archbell van die Wesleyaanse Sen-ding te Thaba Nchu gerig kan wees, want ~ gedeelte van die Voortrekkers het hulle meer tot hom as die deur Piet Retief aangewe se predikantvir die 'rrek, Erasmus Smit , aange trok-ke gevoel, en gevolglik onenigheid onder die
'I'rekkersver-oorsaak. Dit is meer waarskynlik dat hierdie artikel sy oorsprong het in die onaangename herinnerings aan die werksaamhede van die L.G.S. In sy verklaring van hierdie
artikel dui Theal spesifiek die IILondon Mission Societyll aan, en voeg by: lilt must be clearly understood that by
this was meant the political and social principles pro-fessed by the reverend Dr. Philip and some of his agents of that society in South Africa, and that it nad no referen-ce whatever to religion or religious instruction given to coLour-ed people. 1164
Dat Retief dit nog teen die sending in die algemeen, nog teen .Archbell in die besonder gehad het, blyk duidelik uit sy skrywe van 18 November 1837 aan verwante in die Ko-lonie: IIEk kan in die algemeen met groot lof praat oor die groot vriendsKap en die attensie van die sendelinge •.. l-\.rchbell,die Westleyaanse sendeling, verdien alle lof vanweë die wyse waarop hy die Instituut (Thabantjoe)
onder dle volk daargestel het; dis te wense dat almal wat hulle uitgee vir onderwysers, sal trag om hulle op
die-62. Van der WaIt, A. J. H., Wiid, J. A. en Gayer, A. L., Geskiedenis van Suid-Afrika I, p. 269
63. Ibid.,· Deel II, p.
72.
24.
selfde spoor van godsdiensywer en regverdigheid te bring.1I65 Ook die geëerde eerw . .0. Lindley het dan Retief in die ver-band 'n goeie ge tuigskrif gegee. In n brief geda teer 1
De-sember
1837,
sê hy van Re tief: IIdy het ongevr-a moei te ge-doen om Dingaan gunstig te stem teenJ'Jr die sendellnge.1I66Dit is egter baie duidelik dat die VO'JrtrekKers dit gerade geag het om baie versigtig ten 'Jpsigte van die sen-delinge te wee s , In d aa rdLe vroeë stadium he t hulle hul nie geroepe gevoel om die Bantoe van die binneland
gees-telik te bearbei nie, en daar is geen bewyse dat hulle voor-nemens was om 'n sendingaksie op tou te si t nie. Maar dat hulle wel hulle eie oortuigings gehad het oor watter sen-delinge die geestelike bearbeiding van die heidene durf onderneem, en watter nie, is duidelik. So blyk dit dat hulle baie sterk teen die Londense SendinÉ'>genootskap ge-kant was, maar nie teen die Duitse, Wesley8anse oi Ameri-kaanse genootskappe nie.
Die voortrekKervriend, C. Hattingh van Achter-Sneeu-berg, skryf byvoorbeeld op
15
April1839
aan die kommando wat teen Dingaan optrek: IIUmoet nie toelaat dat sendelinge dadelik na hulle (die Soeloe) toe gaan nie. Skryf dadelik aan die j~erikaanse sendelinge in Grahamstad of die Duitse sendelinge in Kafferland, Moenie die Engelse Kerk dadelik afslaan nie, anders sal 'n godsdiens tige oorlog ui.tbree.k, maar hou hulle aan die lyntjie, totdat u die andere daar het. Die sendelinge moet staan onder die Christelike hoof wat u oor die ooeloes aansteL 1167Nadat die Voortrekkers hulle in Natal gevestig het, tref ons nog steeds hierdie versigtigheid aan - nie ten op-sigte van die sending as sodanig nie, maar wel ten opsigte van die sendelinge. 'n Brief wa t die Natalse Volksraad in die loop van 1841 aan die Kaapse goewerneur rlg, lees s'Jos volg: IIHierdie Republiek beloof om alle bemoediging te gee aan die verspreiding van die keDnis van die evangelie en aan die beskawing van die heidense stamme wat onder ons 65. Gerdener, G. B. A., Ons Kerk in die Transgariep, p.
74.
66. Ibid., p.74.
beheer woon of ons omring. ,,68 Maar in 'n brief aan sende-ling Owen in antwoord op sy aansoek om hom op Mosega te vestig, laat weet dieselfde Volksraad op 2 Februarie 1841
soos volg: "Deze Raad is in genen dele ongenegen OIl' het
werk van sendelingen onder de heidenen tot verkondiging van het Evangelie toe te laten, en zelfs aan te moedigen en te ondersteunen zoveel in ons vermogen is, welb.ekend zijnde met het groot nut dat daarin gelegen ligt, en de pligt daaromtrent rustende op iedereen dat die naam Christen draagt; dat echter de Hollandsche boeren in Suid Africa veel heef moeten lyden door verkeerde en geheime berichten van vele sendelinge tot nadeel van onse Nationale eer en Caracter, welke sendelinge sich meer hebben laten gebrui-ken als politieken voorstanders of hoofden van de gecou-leerde volkeren dan als vreedsame leeraars van het woord Gods; da t daardoor 'n noodwendiglijk sterk gevoelonder de Suid-Africanen omtrent de sendelingen is opgewekt geworden, dat deeze raad dus ook besloten heef om geene sendelingen
binnen d L t grondge bied toe te la ten dan alleen desulken van wien sy reden hebben te geloven opregte dienaars te zijn van het woord der waarheid en des vredes, en die te-vens genegen verklaren aan ons plaatselijke wetten en
ou-toriteiten te onderwerpen.,,69
As beskikbare getuienis wel daarop dui dat die Voor-trekkers teen sekere soorte sendelinge was, maar beslis nie teen die sending as sodanig n.ie , waaron he t hulle dan so min, of eintlik niks, ten opsigte van die sending gedoen nie?
Gerugte het die Kaapkolonie bereik as sou die Voor-trekkers in godsdiensloosheid verval het. As dit so was, sou dit maklik wees om hulle gebrek aan optrede ten opsigte van die sending te verstaan; maar dit was nie so nie. Die waarheid is dat die Voortrekkers gereeld die huisgodsdiens,
sowel as die openbare godsdiens beoefen he t. So by·-voorbeeld maak die he~r F. SChultz, ~ handelaar wat die
68. Ibid., p. 75.
26.
Kaap OjJ 15 Februarie 1837 verlaat het om skuld onder die
Voortrekkers in te vorder, in syujoernaal meldins van die gebeure op .sondag, 8 Mei 1837: "Om acht uren wierd de klok geluid. Ik begaf mij na de plaats en vond dat daar aan weder zijden wagens waren geschaard en tussohen beiden van boven bedeckt met zeilen, en welke gelegenheid dianen
zoude tot eenen kerk. De godsdienst wierd er twee maal dien dag verrig t, en zoo vervolgens ieder Sabbadag. 1170 C. Hattingh, wat die uitgewekenes in 1840 as ouder-ling be soek het , he t in die omgewing van Sa nd.r-a,vier 'n aan-tal uitgespande waens aangetref. by sy aankoms het hy navraag gedoen omtrent gerugte betreffende onsedelikheid en wreedheid wat in die Kolonie die ronde gedQen het. Die TrekKers was egter baie verbaas en verontwaardig en het die waarheid van sulke berigte in twyfel getrek. Sy ver-dere ondersoek het ook niks opgelewer wat hierdie gerugte bevestig het nie.71
Alhoewel godsdiensloosheid nie die oorsaak van die
VoortrekKers se versuim ten opsigte van die sending vvas nie, moet die oorsaak vir hulle optrede tog gesoeK word in die godsdienstige toestand waarin hulle hul bevind het. Toe die VoortrekKers die Kaapkolonie verlaat het, was daar geen predikant van die Kaapse Kerk wat gewillig was om die trek mee te maak nie. Ten spyte van die teenwoordig-heid van .l£rasmusSmit en die sendelinge wa"::;in die verskil-lende dele van die Transgariep werksaam was, was die gees-telike nood van die Voor-tr-ekae r s groot, en daar is nie in hulle godsdienstige behoeftes voorsien nie. Onder sulke oms tandighede was 'n sendingaKsie onmoo ntla.k,
Sou die Voortrekkers in ~ posisie gewees het om hulle aandag aan die sending te wy, sou hulle be swaarlik 'n ar-beidsveld tussen die Oranje- en die Vaalrivier gevind het. Die Nie-blankes wat nie tydens die uitwisslngsoorloë ge-sterf het nie, het hulle almalonder die een of ander sen-delig se beskerming geplaas.
'J:iydensdie Groot Trek het die Voortrekkers die Nie-blankes in die eerste plek nie gesien as mense wat in
70. Dreyer, A., Die Kaapse Kerk en die Groot Trek, p. 22.
34-3~---'---'--geestelike nood verkeer het nie, maar as wrede barbare wat hulle van alkante bedreig het en hulle voortbestaan in ge-vaar gestel het. Daar is genoeg aanduidings dat die Afri-kanerboer se houding ten opsigte van sy eie werkvolk en bediendes heeltemal verskil het van sy houding ten opsigte van die heidendom rondom,
J. H. L. Kok, 'n Hollander wat sedert omtrent 1856 in-tiem bekend was met toestande in die Vrystaat
72
skryf soos volg oor die sogenaamde 11slawe 11 vs,n die Boere. Hulle wasgeensins van die voorreg van godsdiensonderwys verstoke nie, IIwant elke Boer hield toen huisgodsdienstIl en hy het dikwels gesien IIdal:;de dienztboden daarbij toegelaten werden. Ik ben overtuigd dat ze veel meer nut en stichting van die bijwonings hadden, dan die Kaffers in later tijd uit de voor hen ge bouwde kerken ...1173
In die laaste plek moet dit beklemtoon word dat die Voortrekkers aan 'n Kerk behoort het wat in daardie stadium nog nie baie sterk op die sending ingestel was nie. IIDie bui telandse sending was toe nog 'n sa ak van die toekoms en die Kerk se eie behoeftes het soseer sy a3-ndag in beslag geneem dat daar feitlik nog geen sprake kon wees van ~ of-fisiële optree op sendingge bied nie. 1174
As die VoortrekKers gedurende die eerste jare van die Groot Trek as gevolg van omstandighede en faktore buite hul beheer nie die middele of die begeerte gehad het om op die sendingakker te arbei nie, het hulle dit na afloop van die Groot Trek en gedurende die jare van vestiging en opbou nog minder gehad. Die toestande waarin hulle hul bevind het, die armoede en die geestelike verwaarlosing omdat hul-le vir jare die dienste 'van ~ predikant moes ontbeer, het van hulle eerder voorwerpe van bearbeiding gemaak as mense wat self ~ boodskap kon uitdra. Tereg is later geskryf:
11 000 dit waren de tijden, toen de begeerte onder onze
vJor-ouders gering was, om de vredesboodschap aan de Barbaren te zenaen, die Retief vermoord hadden, en die velen jaren
la-72.
Malan op.cit.,509.
73, Een Hollander (Kok, J. H. L.), Toen en Thans, p. 12. 74. Gerdener, G. B. A., 'n Eeu van
Gena(Ië~p.l4:
28.
te r a a n don Vrijstc.t.::lt c,~n Lou., ijv~.fkncr ell v\.Ó1E.andere
deg, lijK"" bur2,êrs @>kos t hcl.(iuen. Rall o , ~~iJ\.Ac.;ó.er bLanken ZOJ~21 als aan ai,;; der zwarten ~~s veel anrucht verd.uurd. c: n v,c 1 ha rt sec r gêLe den ..• II75
Die annex sa sie van .ii.e gebied tus se n ..:J.i8 Or'3.IlJ"'l'lViér
en die V ja lri v ier op :5 Fe bru-::l1.'it; 16L~8 deur sir Harry .:3mitn was 'n poli c;i\:;1~ehalldeling waLJ op KErK1L.-godsdienstige
se-oied ve r r-eLkenc.e bevolgc iSshJ.Q n;t. .mda t h.ie r-dLe §)GblCd in d ai.rd i,e s tedium 'n Bri ts e ge bi.ed gcvJ:)rCl. hê t, he t di t
QU-t.om.itie s ook onder d.ie j ur-t sdisste van d i,e K.'\::tpse K,c:rK
c:.c-Kom. AS gJvolg daarvan h~t ~ie Oranj~rivier-Soeherciniteit
1849 sy e(jrs te pr -dikan t geKry to;~ ds. Andr ew
lVmr-sy vader op BloelliiQnt~~n oevestlg id.76
jeugd::i..g0: ds. Andr-cw lv,urray he ; hom met hart en sy werk toegewy. riy het hom nie net aie hagliKe g.:-8st"lik,_ toc stiano VJn d:.t:.: ~i_ankLs in (_:i" ')ra.r..j6rivicr-~o0~8reiniteit aangetrek nie. tiy belangst011in~ het OOK uitgega3n n3 die VoortrekAers Welt nullo nOjrd van die Vaal-rivier gevestig het. Dit het egter ni~ net bj belJ.ngstel-ling gebly nie , .dy was soms vi r m:,anu':; uit :HoemfJntein
weg, terwyl hy die illw~nels van di~ Oranj~rlvler-boe~~rbi-nitcit besoek heto
Terwyl hy predikant van B1JGmfonteln ~as, het hy vier reise na Transv:LJl ond e r-necm , :.~~ciuldla" l;G::'3<::mber1(:49 en op 6 IvLi
r8.y deur Die si<::l aan
Januarie 1850 het ny ong2v~~r 800 myl ~er ossewa in Trans-v a aL :J.fg_l~. (,eClur(:.nd", OKto08r lb:.;·) h., C; hj op 'n tWc;;:_;dico
reis nJ. ~r:J.nsvd~l vartreK, ~n we~r in ~..;.i 1651 vergesel van sy broer, ds. John IvlUrra.y. Op 1 ,j art 185c. he t ds 0 Andrew
fuUr£dj iransva~l Vil ~i2 laJste lli331 bes0dK.7(
Alles dui da::l.rop da t ds. Andrew Imrraj .inde r die. Bla.~l-kes all~an veel me~r werK gehad het as wat hy kon behartlg. Dit is selfs moontliK dat sy drukk~ werkprogram sy g~sond-neid erg aangetas net. Nogtans het hy belang =bstel in u i , 0:..llaing. Jp 14 JunL: 1849 skrjl il.} J.,Hl sy broer, G.3.
John I\]jur'I"3.Y:IIA:3.nsta.md e Za t.e r d.rgav ond d,~l1K iJ.{ eeil aLons t
7).
~G £dkKel, 4 fuei 1899, p. 434.76. Du Pl.o s s i.s , J., .tL,t Leven V1n Andrew i\,!Ul'£2.1, p. 92.
di e rljgtc tJ",siná.held te n )JS1,te v n nie? Sel.l.Q1D[S,~"nad uet ,
was di~ tjd, as gevJl; van ~oliti~kE ~o~lln~e en r9ssebot-sings, n.ie ryp vir 'li .mrvat tenc: S6nGlll::::·;_i..sL~_11" se Lrs 3.1 was dit InJJntli.k JIn werKKr~gte t<.On.coi.Lt sier-.
'lcrwyl GL; , . (;. KerK be sig v:-3.Som hJD. .in ai;
Trans-g3riepse Rlllt)t , Jrb i1J.is8.:;rn .jar; van verwa .r-Losing , ne t;
vreemde sendinggcnJJtska.ppc: dl~ werK wat nulle ~l voor dle GrJot treK o~gin het, VJOrt~231t. 01srdi,-, 6cnJJts.k~p~c net vir null", s t::J.QlgIi.8:H S::.her 'L ple.é.ond-, T d12 in"., -0Lanxe s
verJvver VVdt in La ce r Jare E;l'JJt _t)rJ)I.cmc V1I G.ie Se.1._Q1IJ.f_:,-Jksie V3D Qle ~. G. herh geSKep net, e~ wa~ tot ~.:.~alg ge-had het dat ln bjie 6cfuccDtes V1T Oa.l~ Jare 3~.n sEndlll~-aksie Vdn die N. G. Ler~ ultbe~a.lD nct nie.
Dur is r:.;d.;cm danko.ar.r te ,'2"Svi.r wat n.ie r cá e
g8-nJJtska0pe op o.ie SenQln~~~ner velrig het VJJLda.t ais N.
G• K2r Kt.) t eii '"v~e rk t:J 2get r 0:~ net. ..u1 L: 'K0n 3e I is'n b <;
--IdllgrlKer rol gespeel he~, lDdien hull~ IDeer res}~K Vlr Ql~ Alrik3nerOO0:r se l~wenSOCSKJUlng Scnad Uct, eL van nom ~
iIl",dcliVe.L.h.cr111 i!L;)·_,!sV3.n lj tec'nSC3fHl-.;rg:é'ffi,) .k het.
Di2 ampteliKe oand ~at die OranJc-Vrysta3t met di0 ha~pse ~8rK s~had het, is plotseling verbr8~K toe ge-d ur ono.e ge-d i.e 186~-v",rgSige-d"1'1116va.n dL; 0illOdc vsn die haapsc:.Kl;rk be swaar aang ct.es.en .is te ..-n di ; tedlWO
01'-digh~id V3n die; ~iSclvaardigdes Ult die ~r~nsb3.rie~se g~meent8s, omdat dit ill stryd sou we~s lli(.tOrdonnans18 '! V3.n lc4j en die daar-mee gepaardg3.:3-n(,l6Vii,_; t k en r:_;~
u-lasies van die AerK in di~ Kadp~Jlonie. ~ie 3inaue het die 00awarr ve rwc r-p, maar as óevoL; VJIJ'n [Di ui.tapr-aak
van 26 ~ovember 1862 is die betroK~e aI~0VaarQl .des ver-soeK Ofu diG vergad2rln~ t~ vdrlaat.
7j
Die gemeentes in di:_;ïrans~3riep, ct.w.s. OJk die Bemeent~s in di~ Oranjd-Vrystaat, was daarn9 op hulle-self aanGewEse en mo~s hulle ele Kerkar~anis3sie oshartig. Dis N.G.YerK in d ie vrystaat het ir~óa sr-d ie st ad r um uit eli uit6êstreKte gemcc;ntes bdst~~n. ~ydens ~ veI~~d~ring
l
wat van 10 tot 15 ~Jvember 16b4 ap ~Eithiield gah)u lS,is amptoLak JOrgegd3n t ot die stigting va n u i ; N.G.KcrK
ill dld OranJe-vryst3at.80
Die v~rteen~aJrdig8rs van dl~ vrystaats~ ~emsentss haG aor~0~aan tat ale a~stdl VJn ~ KerKOrde. ~rtlA~l 59
van di, j_;'_8I'1-corCi5nct OêSonu-3re bctreKLlll~:,Jp ci ; sr. nd Lng
HO.,FI::)'l'UA II
gehad. Dit het ouder 3na~re VJJrSi6nin~ ~cm3:k ~t
1ie-bLaru«, s as lede van dia :Kerk (ma 3.1'op 'n apa rCê ré:gist.er )
aangelleem s.ari word, nadat hulle deur di..: S01ldc1Llg
voor-berei en deur die pla~sllAe lera~r gdtacts is. Artihel 59(d) het die houdin, van aie KGrh ten OpSl;t0 V3n die sendinb' OOK wat di~ tac~ams aanb;.;trel, dUldcllh ult~2n-besi t: lIl:)ovenstaande be palingen h,_; boen 0:"tr~:KJ,in:,OD de
79. Ob.c r-ho Ls te r , J. J., Q~~_li_:_~~~~~_~~_cii::._.Q_:__Y__:_i_:_, p.p.
68-G':).
iV'::l.ngalls::oitie onder d e riei.d cne n , di; in ons mici ..cn
wo-{tennen. DE bynode 21hclit echt~r nare vcr~lichtln6 om
~ooara moo6~llJk, Gaar behOJrllJA ~~aidEcdc Zcndell~gsn haar :lro2ldsvcId na.r oui. t·_n ui t t, or e l .., n , t _r-wl.:llzij
Leer a r-e.nen l\.c:rKrgá.enari.ll§Sc[lQ33ns,]nrt, J1; op ger _jf:,é
1-dE tiJden iL ~e berne_nta voor ait dael te
cJllect62r-ell."81
Op l() Iv,8lIb65 h,-,taie: e e r ste sLnoo e si tci.ng v :., ale
~.G.Kerk ill di~ OranJt;-Vrysta~t ~ 3~nvang g~ne~m. Dlt het sd~mg~val mst onrustige dae iD al~ OranJe-Vrjstaat, want ng di.« b ev r eo i.gend s afLoo p VUl d i.e 2.:;rst6
0aSJsta-Jorlog n~t dl~ tJestan~ ~teeds b0sparuk ~eoly. 1p-):ei, ~ dag vo~r al~ sinoddsitcinb ~ aanvÁn6 s~u ne~ffi, hee pres.
Br-and juis 'n KJIIHL·'3.no.oteen Les3.'J,:J.LC,6"n. van l',Jl3.pose
ondsrhJJlde ~elei, en ~ malnd latsr is ~ praK13lliasie Ult-gevaardig wat dlE bdrgars V3.n die Oranje-Vrystaat ~Jt di~
tweede DasJeto-oJrlog opgeraep nat .
.iiierdle gespanne" oms tal~dlbnede ten s_;);,t LEt dIG
voorsitter V3.n die' Ver'gaoer-ang nog sy VVG~ JJ_~§--;esL;;non.
ds. C. fuuir'::l.Y,dia besoeKende sendin~lnspe~teur Vin die Kaaps0 herK,82 hartllk tE ontvang en ai~ hoop uitge-spreeK dat hj' VO'Jr Sj vir tr-e.kIId",z:.:v cr-gad er-Lng
0plvel{-ka en t.oespr-es.e In het belang, o er Z~nC11n[;.1I83. Ds. C.
~urray net tyd~ns n 13tar sltting dl~ g21e~LtQ~id
ge->j nt:t K.)rt Lai.s
verdulC1eliK wat die sendlug is, ho~ ~ lli~llS JOU op QlE
d.oeLur-efr cnd ste wyse van JOu ta3-.K.in d ie v.ir o and Kan
kwyt, en watter se~n vir die Kerk Q~arult Kan vOJrt-vloei.64
Aangesien di~ N.G.KerK in aie Or3nje-Vrystalt in daardie stadi un, ,';;8(:;11 vc:rpligtil~gc Gen Jp<:)lgtc'van oi.r
...-ne- Ol bUItelandse sending genad net lile, beslui~ die
0lnode om oore.:.:nkoIDstig3.rtiKel j9(d) V3.n dioJ Aern:.oróc
81. Netten en bGp~lin~en voor d.:.:Nederaultscn
':~r2for-meerd
e-Ker:Klli-U:cn-Dra nJevrrJst"j~t-tT855)-;-';:-rt:'"-:5
'0 •82. Ds
:-CharIGsIVJurraJ:-i-J;n~2r-bro'8:r
V'Jn ds./\ndrew
~urray, is tyacus di2 tiende v~rg]dcrin~ V0n di~ Sinode van dl~ h~apse AerK as ~erste
sendlnginspeK-t~ur aangewys. (Acta Synoai (Xaap), 1563, p. 124.
83, Acta 0ynodi,
oic Ka3.pse .K;_:rk in J.il3 :)psi.: t~ steun dl ul", bydL103 van
d i,e g ",llidc::nte s vir di . sending d ~ur ui., )inod :dG Tc sourie
::~an dI.e 00naingK0IfJ1issi8 in c i e K::J.3.pKolJLi" oor tG bt. L'J.l. [heraie byor ao s W:J.S Oe::it<2n:..v i.r :.lL. fln_1.i1::ii.;ring v
'~l
oi ,buiuc Land s s sending3.K.3ie van Jie K::1dpSG ~~,;rk e n sou be taa I word totddt di~ KerK in Gie Vryst~)t gere_l is om seli
werk in dit:: buiteland te; 3anvJ.9r.65
Die tw~~dG B~soeto-oJrlog het intussen uitgebr~8k en ba.i e skJde is a an d.i~, verhouding t.usse n Bl Jnk eG Ni0-ulanR g",C1oen. ,Jp c:c: Februarie 1866 is oie BJ.soeto Ul t J.ie 1 alu-tioerge ve rd ry..e , .en l\joL~po ('(1 S2un vrn lL'!Jsjvvesjwe) he t om vr~dc gevrJ. Op 6 Maart het &Jlapo gen0ra31 FiCK se vre-desvOOrvV'3.1rC1eS J.':l.ngen"c:m, soncer om sy v-id e r of sy oro e r s
te rce:.l.dplc.Gg • .iJl,; Vcrd.r-ag v an Imparelll r,lt op 6 l\'J9.J.rt 1866
ille t !ViJ 13.P0 g<,:;s 1ui t l s, het ond era nd e;r (; 0 "f> a-J1 d.a t Iv;013.PJ aie Oranje-Vrystaat se alnspraik op jiG g~bldd 0at Jp 6 OKtJber 1865 deur gt.:ntfr'~-j1 BieK vc r owe r .is , erken, c;n d''l.t
l\!jolapo en sJ volk onderdane V3..u elie Oranj8-VrystV:lt word lliet die gdbied tussen die DraKensberge, dla Ciledon en d·le J:-'UtlS3.nl. . 3.S vvoongc le. b' d 66.
Gedur-e nd e uie 0or Log is oie Fr.J.nsG sende linge van
hulle st3.sies ver~yatr OmC1Jt hul16 V::1n konkelary met die Basoeto v~rdinK is. Di~ Vrjst~ltse VJIKsr9~d het OJK g<2-weier om hu l Lc t08 tel::1 J.t OIL wc::.r aiG werk 'Jp hu Ll , s
ta.-si e s i il d i ~ V6rowe r-d Geb i e d vJ,jrtt \C SIt. lJi -..:;JJn., \~. G.
i\.crkjn. ui.e Granjê-Vryst:3.1t het n.i.er Ln w::3.:J.rsKynliK in gé.-leentheid gesien om met ~ eie s8ndingaKsie te b~gln. Op 8 Mei 1866 skryf ds. G. van dL Wlll, pr~diKant van Bloem-fonteln, aan die Btaatspresident uat hy verneem het dat MolapJ die wens uitgespreek het om n send81ing van die Vrystaat te ontvang. Hy is daarvan oortuig dat dia 1. G. Kerk 'n roeping in die verband het, en VJcg by: IIIK ben er verder van overtuigd, dat zij dit bev81 re~ds t~ lang tot har" ei.g.i n., oneer en tot schade ia n Land on VOlK
V2r-onacn tz cl.-imde . 1187
C). Ioic1., p. 14.
d6. Grobbel3.ar, J. J. G., Die Vr-yst.aa ts s HcpublieK ,,,,n ale Ba s o e to(;-vraags tUK, p. -14g-:--- .. ---b'? Gerd.r no r , G. B. A., .:êou~~ovv~~, p. 164.
soo r t.geLyke or-aef aan die Volx sr-a.d 'Jill nom in Kennis te
s tel da IJ cue Ker-k gewillig is Ilom ono er aporob Itic en me t
advies en hulp der Re~ering de Zenaing za~k te ondernemen on<ier ue op net Veroverd Gr'oridue oied worie.nd e Basutos."b8
Die reaKsie van owerheidswe~ w~s neeltemal 6u~stig. ~
Ordonna nsis , wa t op c:.3 j'JJei1666 al :,;eKJlldisis cm die ad-ministrasie van fuolapo en sJ Jnaerdane te re~l, ne~
VJor-siening gema3k VII' aie N. G. Kerk ow ~ sendelIng in die gebied te plads.8~
Tydens die ~inodesitting van 1867 is verskeie beslui-te geneem wat da3.rop gemik was om die wiele van die sending-wa aan di~ rol te kry. Die aanstelling van ~ sendingKom-missie, bestaande uit drie pr-ed ikan t.e , naam Lak ui .
.e.
A. C.van rieyrri ngen , A •
.e.
fvreiring en J. G. Olivier,':10 Lo;goed-gekeur en 'n Kommissie m:JêS beno en,word om konsepregulJsies vir die Sendingko~~issie te ontwerp. ~ S~ndingregleThent is egter eers in 1874 VOJr die Sinode gel&. VOJrts is be-sluit dat elke gemeente minstens R50 moet bydra "Got da9.r-stelling en instandhJuding van een fonds VOJr het zending-wezen der Nederduitsch Gereformeerde Kerk in den Or~nje Vrijstaat.,,91
Ten einde tot aksie OJr té ga;tn het die Sinode: aan die :':lendingkoillInissieopdrag gegs<2 om 'n .in spe k sier-eLs na J\'~olapo se sta t en deur Le so tho t_;>o.nder-necm .
missie is voorts opgeó r-a om "zonder verzuim m" t nun z end i.ug w<.Crkonder lVJolapP'JIs volk eenen a anva n.; te maxen , ê;J.~ zij
trachts in een~ conferentie met ae Fralischb Zend61ingen uit
te v Lnoen , 3f, en in hoeverre, zame nwer-kin., t.us sc nc n de
Nederduitsch Gereformeerd~ Kerk in den Vrijstaat en die Broeders wens cheLa jk en mog« lijk zij. ,,9.c
Die SendingkOilll,-,issie,wat bestaan het uit ds. _tl.
Roux vrn Slliithliela, ds • .2.iLC. VJn Heyn.ingcn V'3.nKr oori-stad ~n ds. A. ~. keiring Vdn Edenburg, het met gro0t
Ibid., p. 165.
Theal, G., His tory of South Afric,. , V Lï L, p ..27'7. Dreyer, A.,-:;;;euwfeest=AlbuÏiÏ-van-ëï0"Ned.erduits-GEretor_
---,,---_._---.=--~~~!:9:(j.-Ker~2:g_Zu~9:.=Af£ik~: 182,+ - 1924, p. l~O. --Acta Synodi, 1867, p~. 26 - ~8.
