Die Dorslandtrek: 'n historiese-geografiese studie, 1870-1954

-314-HOOFSTUK

XI

NUWE VOORUITSIGTE

Ontnugtering ten opsigte van die nuwa tuiste

Die Trekkers se aanvanklike ingenomenheid met bul nuwe tuiste bet apoedig plek; gemaak vir 'n gevoel van teleurstelling.

' :f

Die Boere~kolonie te Humpata bet bo verwagting vinnig vorm aangeneem. Slegs 'n jaar na die aanlcoms van die Boere was die clorp behoorlik bepla.n en uitga .. lS en bet die sverwers na byna sewe jaar sonder 'n vaste bron va.'l inkomste reeds belowende oeste ingesamelo Hulle bet egter algaande besei' dat die nuwe tuiste nie aan al bul verwagtinge voldoen bet nie. Die mark te Mosaa-medes \las heeltemal te beperk en

te

moeilik bereikbaar om as lonende a£set-gebied vir bul landbouprodukte te dien. Die Humpata-plato was te klein om in hul weidingsbeboei'tes te voorsien en boonop hat die talle veesiektes en gevolglike veeverliese wat bul aankoms bier gokenmerk het, die Boere ~~ede­

loos gemaak. Tot hiertoe bet die hooi'groep of -groepe van die Dorsland.-trekkers altyd in 'n redelik saamgesnoerde gemeenskap beweego Die. Trekkers bet nou vir die aerate keer voor die keuse te staan gekom om ter wille van bul weidingsbeboei'tes uiteen te treko Hulle was bevrees dat dit tot gevolg kon b3 dat bulle van mekaar sou vervreem en dat somrnige sou vendlder. Hul-le bet bulHul-le nou in 'n Roomse land bevind en die bedreiging van bul Protes-tantse geloof bet 'n wesentlike gevaar gewordo Die Boere t-ras oolc aan 1_n republikeinse regeringsvorm gewoond en nieteenstaande alle versekerings van onafbanklikheid het dit spoedig geblyk dat bulle tog aan die Portugese ower-heid onderuorpe ~ras. Al bierdie probleme bet daartoe gelei dat baie Boere besluit bet om weer te treko

Dso Mo Pelser, na sy besoek in 1884, verklaar: ₁₁Maar men zal natuurlijk vragen, uaarom de trekboeren dan weder willen terugkeeren,p daar zij toch

waarlijk •••••••••o

315/-I i ' I ;

,.,.-i

-315-waarlijk een vruchtbaar land bewonen? Ik moet antwoorden ala volgts Ten aerate omdat zij wegens gebrek aan kopers hun graan niet van die hand kunnen zettenz ten tweede onxlat de menschen zich gedurende zea of acht maanden in bet jaar, stil moeten gedragen op het hoogeveld, of laat ik liever zeg-gen op die berzeg-gen waar zij wonen, wezeg-gens de zware koorta die daar heerschto Ten derde omdat zij eigenlijk bijwoners zijn van de Portugeezen₁ in wer~e­

lijkheid1 zooals geloofbare personen mij medegedeeld hebben, geen duim grond bezitten. _{Ten vierde omdat het hoogevold1 omtrent acht- of} tiendui-zend morgen in omvang; zaer ongezond is voor beeateno In het lage bosch-veld zou men wel goad mt beesten kunnen aangaan, maar wat zal men gaan zoeken1 vooral in den zomertijd1 waar de koorts zoo atraf is? Van schapen

en paarden kan er in hat geheel geen aprake zijn1 daar zulke dieren in die streken in het geheel nie beantwoorden11_o1

Dit is nodig dat ons kortliks elkeen van hierdie redes in oenakou neemo

Aanvanklik hat die Boere nie slags geen afset~bied vir hul produkte gehad nie, maar daar hat ook geen pad na die naaste moontlike afaetgebied in Hos-aarnedea bestaan nieo Die Portugese regering het ingesien dat

'n

behoorlike pad vanaf Humpata na die kus

'n

groot behoefte waso Kort na die aankoms

2

van die Boere₁ is _met bulle hulp rn wapad na Mossamedes gebou. Voor die koms van die Boere het Angola ook oor geen behoorlike vervoermiddela beskik nie. Handelaars en reisigera moos van naturelledraera, draers met hangmatte en ry-osse gebruik maak om oor die wag te kom. Die enigste voertuig op wiele wat aan die Portugese in Angola bekend was, was primitiewe karre mat houtwiele wat by die Boere as ₁₁skreeukarre11 _{bekend gestaan het.3 Die Portugese was} ook nie vertroud met die bantering van trekvee nie en hat die jukke op die ossa se horinga geplaas.

4

_{In 1883 hat die Nederlandse reisiger1 Daniel Veth,}

reeds ••••••••••••••••

)16/-1) Postma, ds. D. z De Trekboeren te Sto Januario, Humpata, pol67 2) De ~fuandbode 1.5ol882

3)

4)

Van dar Merwe1 P.J.:

Ibido

-316-reeds agt Boere•transportwaens in Mossamedes aangetref wat produkte vanaf die hawe na die binneland vervoer bet. Transportry het spoedig vir die Boere 'n belangrike bran van bestaan geword, 11en voor bet gebeele geweste een hefboom

van de wel vaart.

n.5

Daniel Veth het tydens sy besoek aan Humpata acmat dertig Boere-landbouhoevee van aansienlike grootte wat oar 1_{n afatand van} 1_{n paar uur te perd verspreid}

ge-13': hat, aangetref o Hierop is met goeie gevolg alle bekende groente en grane verbouo Baie landbougrond het egter onbewerk bly l~·'am::lat bulle • eo is dit aan hom meegedeel -11dit graan goedkooper van de Mandombea (Mulondos), koopen

6

dan zelven telen kunnen". Die gemis aan 'n goeie afsetgebied en ekonomiese vervoermiddels het tot gevolg gehad dat die Boere net vir bulle eie behoeftes kon produseer. 7 'n Nederlandse besoeker, Van Danckelmans₁ het teenoor Veth opgemsrk ₁₁dat een centenaar aardappelen, die te HWtipata zeven mark opbrengt ann transport naar Mossamades niet minder dan twintig mark kost.08

In Oktober 1883 hat 'n Trekkerkommissie aan ds. J .L. Cachet geskry:f dat bulle &esondheid as gevolg van die ongunstige klimaat van die land algaande ver~Rak het. In die voorafgaande maand alleen is drie volwassenas oorledeo Dit was M. Raetz, M. van Staden en Hester van Vuuren {geb. Du Plessis en weduwee van Wyle Johannes Kruger). Van Staden het 1_{n ueduwee en vier kinders agtergelaat,}

wat nie eers 'n wa of 1_{n oa besit het nieo Hester van Vuuren het twee}

wees-\

kindertjies onder die sorg van 'n grootmoeder, wat bcSlfaarlik vir haarself kon sorg, agtergelaat. Daar was etlike soortgelyke gevalle wat bulle kon noem.9 Op jagtogte en transporttogte -na die binneland en in die laeveld bet die mees-te mans malaria, wat hul gesondeheid heelmees-temal ondermyn het, opgedoeno Sommige Boere hat dit mat hul gesinne in malariastreke gewaag, en oak hul vrouens en kinders bet aan malaria gely. Baie manse· is nie aan malaria nie, maar as ge-volg van 'n gebrek aan mediese dienate dood. Tragiese begrafnisse was 1_{n deal}

van •••••••••••••••••

317/-5) Veth, dr. P.J.

&

Snelleman J.F.: Daniel Vethta Reizen in Angola, p.201 6) ~., p.229

7) TrUmpelmann, dr. G.P.J.: Die Boer in Suidwes-Afrika, p.36 8) Veth, dr. P.J. ' Snelleman J.F.: op.cit., p.304

9) De Maandbode 1.).1884;'Preller Versameling., Bd. 53, A.787, Kommissie- da. Cachet, dd. HWtipata, Olctober 1883.

~

I

10 van die alledaagse lewe.

-317-Die derde rede vir die oorweging om terug te trek wnt ds. Pe1ser noem, is die fait dat die Boere feitlik bYffon~rs van die Portugese was omdat bulle geen eiendomsreg op hul grond kon verkr7 niee Die voorwaardes waaronder bulle die grond gekry bet, was gunatig. Die aerate vyf jaar bet bulle geen belasting betaal nie en daarna slegs 25s. per jaar.u Die Duitse reisiger Von Dewitz bet verklaar dat die toekoms vir die Boere onaeker gebly hat omdat bulle Die

12 eiendomsreg kon verkry nie.

De. Pe1aer noem ook die fait dat die hoevled baie ongesond vir vee waso Die Trekkerkommissie bet teenoor ds. Cachet opgemark dat alma1 geleidelik besig was om agteruit te boer en dat dit hoe langer hoe moeiliker sou woes om terug

te keer.13 Ds. Cachet het dan ook reeds tydons ay besoek in 1882 opgemerk dat veeboerdery deur die Portugese slags op baperkte skaal beoefen nord. Uit-heemse skape wou nie goed aard en aanteel nieo Merinoskape bet gekwyn ns gevolg van die suurheid van die veld en die oorvloedige reens vana.r Oktober tot Aprilo Dle mseste Boere hat feitlik bulle hale skaapkuddes kort na bul aankoms verloor en tydena dao Cachet sa besoek het nog net een Bo~r

'n

klein troppie oorgebndo Die Boere het destyds gehoop dat dit met die skaapboerdery be tar sou gaan as die woeste veld eers mak getrap was ₁ as bulle skure kon bou om hul diere teen die nattigbeid te beskerm en as bulle periodiek na die lae• veld kon trek. Inteling met die gebarde inheemse rasse sou miskien ook 'n oplossing bied, Bokke van alle soorte het goad geaard, maar perde kon bulle glad nie aanpas nieo

14

Ongesoute perde moes permanent op stal gehou word, want perdesiekte bet dilmels voorgekom. Drooa en 'n soort siekte₁ bekend as

Humpatasiekte •••••••••••••

318/-10) Alberts, A.' Herinneringe

van

Andries Alberts, po2 11) De Maandbode 1.5.1882

12) TrUmpelmann, dr. G.P .J.: Die Boer in Suidwes-A.frika., Po36 13) De Maandbode lo3o1884

-318-Humpatasiekte, bet die diere ook onbruikbaar gemaak.l5 Kort na die Boere se aankoma bet byna al hul perde gavrek van gifplante l-Tat bulle gevreet het.16

Hul beeste is geteister deur longsiekta, brarulsiekte, galsiekte en

'n

soort siekte bekend as nde baaisiekte11 _{vat tydens togte na Mossamedes opgedoen iso} 17 Die Nederlandse reisiger, Daniel Veth, bet geakryf dat 1_{n geselskap} transport-ryers in 1883 veertien osse op een enkele tog aan laasgenoemde siekte verloor het.18

Die skrywer, Kalahari Mac, bet opgemerk dat dit so ongesond was dat selfs hoen• ders nie wou aard nia en dat honda dol gaword hat. Vet beeate wat die Boere uit die laeveld hierheen gebring bet, bet te midde van die volop gras gou maar

19 I

geword. Selfs die paar melkkoeie ·wat die Deere op bulle hoewes aangehou bet, 20

hat slags 'n paar jaar gelewe en moes dan weer deur ander vervang wordo Die gebiad lTas van insakteplae vervuil,; 'n bees on 1_{n perd loras binna enkele dae}

21

blou van die boaluise. Behalve varke bet donkies nog die baste op Humpata

. 22

geanrd. Dit was dan ook die soort diere vat die Portugese graag aangehou het. Voth bet geskryf dat ₁₁zeventig percent van alle dieran sterven eer zij een maand

tl23

oud zijn. P.M. Botha het geskryf dat die siektes wat hier voorgekom het aan die Boere totaal onbekend was. ₁₁Zoo waren de grootste gedeelte van hen seer

. 24

ontevreden om daar te blijven wonenn • Met hierdie siening het W .J .B. Chapman,

1

n o ••••••••••••• o

319/-15) De Maandbode 1.11.1890,; Veth, dr. P.J. &Snelleman J.F.s DanitU Veth's Reizen in Angola, p.201

16) De Maandboda 1.5.1882

17) De Haandbode 1.11.1890; 1.5.1884; Veth, dr. P.J. & Snellema.iu op.cit., p.201; Vander Herwe, P.J.: Ons Halfeeu in Angola, p.5

18) Veth, dr. P.J. & Snelleman: op.cit., p.201

-19) Kalahari Mac z Op vlug deur Denker Afrika, p. 139 20) Alberts, A.: Herinneringe van Andries Alberts, po2 21) Kalahari Mac: op.cit., Pol39

22) De Maandbode 1.11.1890

23) Veth, dr. P.J. & Snelleman: op.cit., po231

-319-•n Engelsman wat by die Angola-Boere aangesluit het, hom vereenselwig as

II

hy skryf: The Boers become disheartened when the7 discovered that such horri-ble and incurahorri-ble diseases prevailed among horses and cattle at Humpata. h~st

of the Boers had sustained severe losses at Humpata losing their beautiful Africander cows and oxen besides many horsea".25

Die Portugese regering het weinig of niks gedoen om hierdie siektes te bestry nieo Longsiekte het reeds in die sestigerjare van die negentiende eeu uit

26 die suide Angola binnegekom, maar is nooit bestry nie.

In die verbygaan het ds. Pelser in ay vierde rede ook daarna verwys dat die Humpata-plato slega

agt-

tot tienduisend morg groot iso Hierdie beperkte opper-vlakte het tot gevolg gehad dat die Boere slags klein troppies vee op Humpata kon aanhouo Die laer gebiede onder die Serra da Chellabergreeks en na die binneland toe het uitatekende weiding vir beeste gebied, maar in die lang somer was di t hier te ongesond vir die wi tmano Om bater in hul weidingsbehoeftm te voorsien het die Boere van die Portugese owerheid verlof gekry om 1_{n klein} saai-plaas op die hoeveld en 1_{n groot veeplaas in die bosveld te beseto}27 _Afgesien

daarvan dat die weiding van Humpata yl, suur en van mind.erwaardige gehal te was, skrywe Veth dat dit ook skadelike eienskappe bevat hat, wat veeverliese tot ge-volg gehad heto 28 Die skrywer, Kalahari Mac stem hiermee saamo Die suurheid van die veld akryf hy aan die hoe reenval toe, waardeur alle plantevoeding jaar-liks uit die grond gewas is o Na sy rooning was die plato net geskik vi.r groot

29 sanatoriums of hospitale, aangesien die klimaat vir die mens baie gesond was.

Ds. Cachet het bevind dat die Boere deur hienlie weidingsprobleme so verarm het dat baie van hulle slags enkele stuks vee oorgehou heto Oedurende 1881 is die

land ••••••••••••••

320/-25) Chapman, '" .J .B.: Memoirs, Po36 26) ~-~ p.20

27) De Maandbode 1.5.1882; Acta van die Sinode van 1882, Bylaag

B,

po92 28) Veth, dr. P.J.

&

Snelleman, J.F.: Daniel Veth1_{s Reizen in Angola, p.231.} 29) Kalahari Mac: 0p vlug deur Donker Afrika, p.39

-32Q-land ook nog deur tn swaar droogte geteister. Weens hul onbekendheid met die binneland en hul vrees vir sy vyandiggesinde inboorlinge ndurfde ~n eerst niet trekken."30 Deur die nood daartoe gedryf moea die Boere dit in die onbekende bosw8reld "traago Hierna bet dit spoedig beter gegaan en was daar dadelik meer weiding vir hul vee en ook vild om te jag.31 Hulle hat hierna a1 die vee waarvoor daar nie weiding op Humpata was nie na buiteposte verskuif waar di t onder die sorg van betroubare inboorlinge gelaat is en op Humpata

slegs melkkoeie aangehou.32

Ds. J.L. Cachet bet, na sy besoek in 1882 aan die Boere, verwag dat bulle spoedig met die Swartes in botsing sou kom. Die weidingsreelings wat die Portugese aanvanklik onderskeidelik vir die Boere en inboorlinge getref bet, was uiters onbevredigendo Blank en nie-blank moes dieselfde weivelde gebruik

en dit bet spoedig tot diefstal₁ dood en verwonding van die Boere se vee aanlei-ding gegee. Op die lange duur kon hierdie toedrag van sake slags tot ernstige misverstand lei. Portugese boere wat meestal van 1_{n baie lae stand (degrades)}

was, sou hierdie toedrag van sake vir lief kon neem, maar om dieselfde gelaten .. heid en aanvaarding van die boer beakaafde Boere te veruag, was onrealisties.33 Hierdeur bet daar ook geleidelik vervreemding tussen die Boere en Portugese ontstaan. Hulle lewenswyse was sodanig dat die Boere bulle met minagting be-. jean heto3

4

Die Boore bet ook teenoor Veth gekla ".over de fijne geslepenheid waarmede de baleefde Portugeezen in den handel hun geld aftrogelden. n3.5 W .J .B. Chapman bet geskryf dat toe die Boere in Angola aangekom het, werklike Portugese beset-ting tot die kus beperk was. Dit was 1_{n aspoester -(Cinderella) kolonie wat}

BOOB 0 • • • • • • • • • • • • • •

321/-30) De Maandbode 1 • .5.1882; Acta van die Sinode van 1882, Bylaag B₁ po92 31) Ibid.

3a:) Van dar Merwe, P.J •' Ons Halfeeu in Angola, p.4 33) De Maandbode 1 • .5 .1882

34) TrUmpelmann, dr. G .P .J.: Die Boer in Suidwes-Afrika, Po36

-321-soos game en is, net vir misdadigers gaskik lias o Die Portugase se kennis

v~l die geografia van die land was beroerdo Toe daar by geleentheid 1_n inboorlingrebellie naby Humpata ontstaan hot, is 1_{n kanonboot van Lissabon af}

daarheen gestuur om die opstand te ond.erdruko Die bemanning l-Tas verbaas om te hoor dat Humpata nie 'n

h~~e

is nie.36

Die ou fort, Huila, is deur die owerheid vir die beskerming van die Boere weer opgebouo Werklike beskerming is egter nie aan hulle verleen nie. Hulle ia veral lastig geval dour die rowerbendes van die Bahu.ilas wat suidcos van Hum-pata gewoon en gedurig hul vee gesteel heto 37 Die Boere het uiteindelik self teen bulle opgetrek en bulle verslaano Die voortdurende dreigende gevaar van die goedgel'Tapende naturelle hot egter nie vermind.er nie. 38

Die Portugesa owerheid het oor geen doeltreffende weerrr~g of polisiemag be-skik om die normale beskerming aan ay onderdane te verleen nie. Dientenge-volge was hul spoedig genoodsaak om die Boere se hulp in elke denkbare geakil met die inboorlinge in te roepo So bet 'n Portugese kaptein drie Boere, nlo Jan Kruger, Sarel du Plessis en Jan Robbertse, versoek om hom te vorgesel op 'n

sending om 'n opatandige inboorlinghoofman in hegtenia te neem. Op die Por-tugese kaptein ae opdrag bet bulle hul gewere buite die inboorlingkraal gelaat. Toe bulle die kraal binnegaan hat die inboorlinge op bulle begin skiet. Jan Kruger is gedood en Sarel du Plessis is geuondo 39 Die afdaling swart soldato het op die vlug geslaan en Jan Robbartse, een blanke soldaat en die Portugese

offisier ···•••ooo

322/-36) Green, Laurence s Lords of the Last Frontier, pol75

37) Immel.man, Doc: Boersaun is bier 'n legende, Die Suidwester 17.9ol966 38) Tri.impelma.rm, d.ro G.P.J.: Die Boer in Suidwes-Afrika, Po36

-322-offisier moes onder groot gevaar die lyk en die gewonde van die onlustoneel 40

verwyder.

Hulle aanraking met die Portugese het vir die Boere ook 1_{n geloofsprobleem}

geskepo Die Trekkerkommissie het aan ds o Cachet geskryf dat bulle begerig

41

is om na ₁₁onze lands-.. en geloofsgenoten11 _{terug te keer. Die Kerkraad van} Humpata het bulle hiermee vereenselwig en gesG dat bulle weer onder bulle 11 geloofsgenoten en niet meer onder de Roomsche" wou woon nie o

42

Die Roomse gevaar was dan ook vir die Boere uit die staanspoor 1_{n werklikheido Eerwo}

Du Parquet, voorheen hoof van die Roomse sending in Suidwes-Afrika, het ty-dena die Boere se verblyf te Rustplaats met hulle in aanraking gekom en hat nA hul vertrek na Angola sy werksaamhede na hierdie Roomse land verskuifo Gelyktydig met ds. Cachet se aankoms in Desember 1881 het hy ook voet aan wal gesit in Mossarnedes en is deur Carrecadores (inboorlingdraers} na die Huila-hoogland vervoer.43 Van die verarmde Boere-gesinne het bulle bier by die Roomse sendingstasie op Kakonda gaan vestig. E. Eo Jordaan het op 26 Januarie 1884 in 'n brief aan ds. Cachet sy diepe kommer oor hierdie verwikkeling uitgespreeko Hy was veral bevrees dat hul kinders, wat by die Roornse skoolgegaan hat, deur die priesters be!nvloed kon word. Die gifte en gawe wat bulle van die Katolieke ontvang het, kon ~~lik daartoe lei dat die jongmsnse verlei wordo Hierdie gesinne het egter volstrek ge-weier om na Humpata te treko Ook veldkornet G.J. van der Menre bet in 'n brief aan dso Cachet sy kommer oor bierdie geninne uitgespreeko Hy was

eg-ter van mening dat as bulle eers 1_{n predikant het}

1 die mense bulle by hul

volksgenota op Humpata sou aansluito45

40) De 11aandbode 1

o5

.1882

ul) Preller Versameling1 Bdo53, A787, Kommis.3ie - Dso Cachet, ddo Humpata,

Oktober 1883

42) Ibido1 De Maandbode lo3ol884

43) De Haandbode lo5ol862

44) De Maandbode 1.5ol884, Jordaan - Dso Cachet, ddo 26olol884 45) Ibido1 Vander Merwe - ds. Cachet, ddo 22olol884

-323-Daniel Veth het in 1883 by sy aankoms in l{ossarnedes gevind dat twee van die agt Boeretransportwaens wat daar opgedaag het~ bedoel was om drie Roomse

priesters, twee lekebroeders en hul bagasie, aowat 2 727 kgo goedere, na Huila te vervoer.46 Die Duitae geleerde, dr. Ho Sahinz, hat ook bevind dat hul stark afkeer van die Roornne~atolisisme bygedra bet tot die begeerta om weer te trek.47

t,

Die Trekker-gemeenskap bet tot nou toe soos 'n groot familia geleefo Hulle bet ogter geweet dat as bulle nie hulp ontvang om in massa na hul volksgenote terug te keer nie ₁ ndan bestaat er groote vrees van ui t elkander gaan, daar de geeet van verhuizing groot zijn en bet zal bezwaarlijk gaan om die geene die nog eenigzins kunnen hier langer te

houden~4

8 Indian die mensa uitmekaar spat, sou hulle hul beoogde doel nie kon bereik nie, ternyl almal nou ten gun-ate van terugkeer waso Die hoofrede waarom hulle tot die besluit gekom het om terug te keer, skry.f die Trekkerkommissie aan dso Cachet~ was qde vrees dat er veNoesting onder ons zou komen.11₄9 _{Hierdie vrees van die Trekkers het} verband gehou met die onuitgesproke vrees dat die Oereformeerde Kerk die Trek-kers uiteindelik in die steak sou laato Ouderling CoM• Labuschagne bet in 1926 aan dso D.G.Venter vertel dat ds.

M.

Palser in 1884 tydena ay besoek aan Angola verklaar bet dat die Sinode nie kon volhou om elke jaar of twee 'n pre-dikant na Angola te stuur nieo Hy het geglo dat hy die laaste sou weea om die mensa te beaoeko Dit het verdeeldheid onder die Trekkers gebring en omtrent die halfte - ses-an-dertig huisgesinne - het besluit om terug

te

trek. Op een na hat dit die hele Kerkraad. ingesluit. Dso J .L. Cachet was die enigste Oere-formeerde leraar wat die Trekkers bemoedig heto50

46) 47) 48) 49) 50) Daniel

o•••••••••o•••••324/-Veth₁ dr.

P.J.

&

Snelleman,

J.F.z

Daniel Veth1_{s Reizen in Angola, Po201}

Schinz~ dro H. z Deutsch SUdwestafrika1 Po345

De Maandbode lo3ol884; Preller Versameling₁ Bdo53, A787₁ Kommiasie - dso Cachet, ddo Humpata, Oktober 1883

IbidoJ Ibido

-324-Danie1. Veth was van mening dat die algemane verarming van die Boere aan die wortel gel3 het van die begeerte om die land weer te verlaat en na Transvaal

terug te keer z ₁₁Slechts vijr or zes genie ten nog een tamelijken welatand, maar er zijn velen die nog slechts een half dozijn trekossen hebben en geen koeien or eenig ander vee meer bezitteno Voor het transportrijden, andere et\n hunner voornaamste bestaan-middelen, zijn zij dus verplicht zich te combin-ceren en het loon onder elkander te verdeelen1 - het loon dat op zichzelf ruim

genoeg zijn, maar aanzienlik verminderd wordt·,daardien IOOestal een deel van bet vee onder de zware trek bezwijkt."5l Hy kom dan ook tot die gevolgtrekkings

11Met de middelen van bestaan dezen boeren is het helaas! over het algemeen

zeer treurig gesteld.11₅2

Da.

Cachet het tydens sy besoek gevind dat hulle nie meer 1_{n gebrek aan}

voed-sel gehad het nie o As gevolg van hul veetekort hat bulle 'n skaarste aan

vleia gehad en brood was ook nie volop nie, maar aan tuingroente het hulle 1_n

oordaad gehad. Hulle grootste gebrek \Tas aan klere en geld, aangeaien hulle so lank sonder In inkomste was.53 Die jaggeleenthede in die Humpata omgewing was beperk. Daar was geen v~lstruise or olifante, sodat hulle die vere en ivoor kon kry om te verhandel nie. Die naaste olifante was agt dagreise ver aan die Kunene o 54 Afgesien van die akkerbou en veeteel t, was hul vernamnste

byverdienstes di~ van tranaportry, jag, mieliehandel onder die inboorlinge en' die saag van houtblokke vir die aaagmeulens. P.J. van der Herne het geskryf dat hierdie houtblokke soms agt kubieke meter beslaan het. Dit is vierkantig

gekap en mat behulp van osse op die waens gesleep. In die saagmeulens is bier-die blokke in balke en planke gesaag en tot waens, karre en meubels verwerko Vir al hierdie bedrywighede moes die Boere egter lisensies uitneem, en hoe min

ook al₁ het ook dit geld gekoa055

51) 52) 53) 54) 55) Dro ••••••••••••••~••

325/-Veth, dr. P .. J. & Snelleman, J.F,.: Daniel Veth1_{s Reizen in Angola, po232}

~•1 po298

De Maandbode 1.5.1882; Acta van die Sinode van 1882, Bylaag B, po92

~·~~·

-325-Dr. Ho Schinz het tot die gevolgtrekking gekom dat ook die Boere ae ~­ afhanklL~heidstrewa daartoe bygedr~ het, dat hulle weer getrek heto Die Boere het rn republikeinse regeringavorm verkieso Hulle het na 1_{n eie}

ad-ministrasie geatrewe en uou geen vreenxie mag oor hulle erken nie. Ten spyte hiervan moes hulle hulle uiteindelik tog onderwerp₁ om1at in alle dele van die distrik reeds Portugese nedersettinkies waso Weliswaar het die Portugese geen voorskrifte aan hul gemaak nio en daardeur het hul vryheidsdrang wakker gebly

en kon hulle hul eie sake tot 1_{n mate self reelo Haar bloot die besef dat} hulle in 'n vreelJkie land onder 'n vreemde regering gestaan het, het hulle be-druk laat voelo56

Voorboreidings vir die terugKeer

Met die opdrag om toestande in Suid..Ai'rika te gaan ondersoek en om onderhande-lings vir 1_{n deurtog deur Damaraland aan te knoop, hat J.P. Botha reeds in 1882} oorland na Kaapstad gereiso57

In

September 1883 keer hy per skip na Mossamades terugo Hy het berig gebring dat daar uit die Transvaal en die Vrystaat geld te wagte vas vir die wat wou terugkeer.

Dit. was om helderheid oor a1 hul probleme te verkry dat daar op 28 September 1883 'n openhare vergadering van Trekkers

bel~

is.50

'h

Kommissie van vier is deur hierdie vergadering aangestel om die moontlikheid van terugkeer na Suidwes-Afrika of Suid-A!rika te ondersoeko Die kommissie bet bestaan uit RoF o Holtshuizen as voorsitter, P.Jo van der

¥~rwe

1

H.P.J. van

Wyk

en

E.Eo

Jordaan.59 Uit sy

56)

57) 58) 59)

samestelling ••••••••o•••••

326/-Schinz, dr. H.: Deutsch Stidwe:stafrika_, ppo345-7; Von Dewitz: Reizen in dem Portu iesischen Westafrika Deutsche Kolonialzeitung, Bd.lV, lffB7, pol49; .kota van die Sinode van 1 2, ylaag ₁ P•

Postma, ds o Do: De Trekboeren te St. J anuario Humpata, p.l72

Preller Versameling1 Bdo

53

1 ~787, Kornmisaie - ds. Cachet, ddo Humpata,

Oktober 1883. Ibido

-326-samestelling blyk dit dat die kommissie kerklik saamgestel is, want a1 sy lede was kerkraadslede. Die opdrag van die korr~ssie was om met dso Jan Lion Cachet, voorsitter van die Gereformeerde Hulpkommissie vir die Trekkers, in verbinding te tree, hul problema aan hom te stel en te verneem of bulle verdere hulp uit die vaderland te wagte kon weeso

In Oktober 1883 bet die kommissie aan dso Cachet geskryf en verskeie redes vir 60 hul terugkeer genoemo Volgens hul skrywe bet almal besluit om terug te trek. Hierdie besluit is geneem op grond van berigtc wat bulle bereik bet, dat hul vriende in Suid~frika gewillig sou wees om bulle te help om terug te keer, slags dan as almal terugkeer. Die meerderheid waB egter nie meer in staat om op eie kragte terug te keer nie. Daarom sou 1_{n totale terugkeer net}

moont-lik weos indien die hulp vat verleen word, groot genoeg sou weeso In hierdie verband bet bulle vertrou dat die Kerk sy invloed sou gebruiko Hulle bet ruiterlik erken dat hulle hier 'n besluit genaem het wat hulle nie kon uitvoer tansy bulle van buite hulp ontvang nieo Hierdie onvermoe waarin bulle bulle bevind bet, is egter deur die sameloop van omstandighede verooraaako Die kom-missie was van mening dat die geld wat vir die noodleniging van die Dorsland· trekkers deur die Vrystaatse hulpkomitee ingesamel is, nou vir hulle terugkeer

61 aangewend kon word.

Die plan van die meeste Trekkers was om nie weer deur die Dorsland te trek nieo Hulle sou toestemming probeer verkry om deur Damaraland of Namakwaland tereis Hulle sou probeer om in Suidwes-Afrika gevestig te raako Hulle het reeds 1_n

streek vir hierdie doel in die oog gehad, en soos weldra sou blyk₁ was hierdie streek die Rehoboth-gebied. Die eiendomsreg op hierdie grond was tydens die oorlog tussen die Damara en die Nama 'n omstrede saako62 Hierdie streek

wa~

naby die kus en

'n

hawe, en nie te ver van hul vaderland nieo Bowendien was

daar ••••••o••••oo

327/-60) Preller Versameling1 Bdo53, A7871 Kommissie - dso Cachet, ddo Humpata,

Oktober 1883

61) ~., De Maandbode, 1.3.1884 62) Ibid., Ibid., 1.1.1885

-327-daar geen onoorkomelllce dorsland tussen bulle en die gebied nieo Indian hulle nie die vergunning kon kry om in Suidwes-Afrika te bly nie~ sou bulle suidwaarts tot teen die Oranjerivier trek en dan langa die Oranje tot aan die Vaalrivier.

Om met die inboorlinge te onderhandel, het bulle die dienste van J.P. Botha verkryo Hy sou reelings tref vir hul deurtog deur Damaraland en vir 1_n

tydelike rusplek in Namakwalando Botha sou tot in Kaapstad reio en daarvan-daan met ds. Cachet korrespondeer of mst bulle in aanraking kom, maar va.nwee hul geldelike problems het bulle verwag dat hy aan laasganoemde doelatelling nie uitvoering sou kon gee nieo Hulle het dso Cachet veraoek om 'n afskrif' van sy antwoord aan bulle aan 'n adrea in Kaapstad te stuur waar Botha dit vir sy eie inligting kon afhaa.lo Indian bulle die nodige hulp ontvang, was hulle van plan om gadurende die eersvolgcnde winter met hul terugreis te

begin~

3 Op 28 September 1883 skryf die Kerkraad oak ann dso Cachet om te

sO

dat die manse wil terug treko Die verwagting was dat die terugtog oor tien maanda sou begino Hulle sou egter baie graag voor daardie tyd weer herderlike

be-. 64 soek wou ontvang.

Vroeg in 1884 hat die handelaar, W .VT. Jordan, sy op-N"agting in Hwnpata gemaako Hy hat op 28 Januarie van daardie jaar die Rehoboth-gebied van die Swartbooia gekoop065 Hierdie grond kon in ongevear vyfhonderd plase verdeel word en hy

66

was bereid om hierdie gebied aan bulle oor te maak, indian hulle dit aou oor-weeg om hulle in Suidwes-Afrika te vestigo Die Boere hat toe egter geen besluit

hieroor • o ••••••••••• o. ··

328/-63) Preller Versameling, Bdo53; A787, Kommissie - dso Cachet, ddo Humpata, Oktober 1883; De Maandbode lo3ol884

64) Postma, dso Do: Ons Halfeeu in Angola, Pol55

65) Preller Versameling, Bdo531 A787, Jordaan- ds. Cachet, ddo Humpata, 22o8ol884

hieroor geneem nie.

Die Boere-kommissie het ook met die regering van die Zuid-Afrikaansche Repu-bliek gekorrespondeer en in Pretoria hat 1_{n hoofkomitee tot stand gekom om} met bulle saam te werko 6

7

1_{n Hoofkomitee vir die ree~ing van die terugtog, io op}

4

_{Februarie 1884 te}

Pretoria gevorm on ay aekretaria, dao P. Pelaer, het a.an die Goreformeerde Geas-·t.elike Kommissie 'n brief gerig₁ waarin vermeld is dat die Trekkers na Suid-Afrika wou terugkeer en geldelike hulp verlang. Die Gereformeerde Geestelike Kormnissie wat op 3 April 1884 sy vyfde sitting te Midde1burg, Kaap gehou hat, hf't as gevolg van hierdie inligting besluit or11 sy pogings om 1_{n leraar vir} Humpata te beroep, agterwee te hou totdat groi~r duidelikheid oor die aaal{

68 verkry is.

Op die sesde sitting va."l di~ Kommiasie wat op 15 Januarie 188.5 te Burgersdorp plaasgevind het, is berig dat die hoofkomitee van Pretoria daarL~ geslaag het om 'n deputnsie saam te stel wat na die Trekkers sou gaan om oor hul terugkeer te onderhandelo Een van die lade van die deputasie was dso M. Pelser_, 1_n

Gere-forneerde 1eraar, en daar is aan hom bykomstig opdrag gegee nom met een de gees• telijke be1angen dar gameente te Humpata te behartigen".69 Hy moes ook alles

in sy vermoe doen 11om de menschen in massa te doen terugkeeren, en dat de

kerke-.

70

lijke opdracht hem gegeven worden zonder dnarover een oordeel uit te sprekenon

Ds. Pelser het laat weet dat hy met graagte ann hierdie versoek voldoeno

•••••••••••o••o

329/-6?) Botha, P.M.: }mnuskri£1 p.~86

68) Notulen Boek der Commissie tot beharti in van de Geesteli ke belan en der ansvaalsche Trekboeren 1 1 opnuut georganiseerd daar als De Gerefo~eerde GeiOOente Sto Januexio Humpata, G.A., G.2J A₁ Boek I arto 4

69) Ibido, arto

II

-329-Ander moontlikheda word ondersoek

Dao M. Pelser en die deputaaie van die Pretoriase hoofkomitee hat op 26 Julie 1884 aan die Boere besoek gebring. By ay aankoms hat hy gevind dat baie Trek-kers nog onseker was of bulle moat terugkeero lia beraadslaging is besluit om

'n komrnissie na die binneland te stuur om bater grond to soeko Hierdie kom-Inissie bet bestaan uit P.Jo van der Merwe₁ Go van der Merwe (veld.kornat), J.Ho Robbertse, Io Grobler, Andries de Klerk1 He~~us Grobler sro1 Jakobus Steene-lcrunp1 Barend Prinsloo1 Johannes van der Z.!erwe (P oBno) 1 Jobo Alberts.e

\v •

Grobler1

P .L. van der We.lt1 Hendrik van der Wnl.t (tolk), Sacharias de Klerk1 Herman

Orob-ler (Hosn.), Do Grob1er en Stephanus GrobOrob-ler.71 Hierdie komwissie het opdrag ontvnng om ooSllaarts na Kakonda1 deur die land van Kaook,

tot naby die suidergrens van die distrik Viye te reiso72 is ook in 'n noordelike rigting uitgestuUl·o 73

1_{n inboorl1nghoo!man} 1

llog 'n koilliiiissie

Gedurende ds. Pe1ser se besoek is ook 'n ko~missie saarngestel om die geldelike bystand aan persona wat wou terugkeer te behartigo Hierdie kommiasie hat be-staan uit

Ro

Holstbuizen1

D.

de Beer, Hovan Wijk1 J. Jordaan1 Jo duPlessis en

P. Labu.schagneo 74 Ds. Pelser hat ook verlang dat die nense uat wou trek hul na.m3 op 'n lys ooes tekenz Die wat later kop uittrek₁ sou as meinediges beakou tlordo 75 · Soos reeds gesien is, het ses-en-dertig gesinne geteken om terug te keero

Die geesdrif vir die terugkeer hat byna 'n jaar lank hoog geloop₁ want op 22 Augustus 1884, na ds. Pelser se besoek1 skryf

E.E.

Jordaan aan ds. Cachet ~dat

76

de groote rneerderheid gestemt hee.tt om terug te gaan." Hul1e was op hierdie

stadium ••••••••••••••

)30/-71) Postma, ds. D.: De Trekboeren teSt. Januario Humpata, p.172 72) ~ ..

73) ~·

74) Ibid.

75) Venter, dao D.G.: Dagboek van ds. D.O. Vente!j po!, ddo 11.7.1926 tot 24.9 .. 1926

-76) Prel1er Versame1ing1 Bdo

53

1 A7871 Jordaan - dso Cachet, dd. Humpata 22.8.1884

stadium van plan om op 30 Olctober van daardie j aar die terugreis te ond.erneem •.

Die Gesstalike Kommissie hot by die Sinode van 1885 aanbeveel dat 1_{n leraar}

drio jaar lank op die rekaning van die hale korkverb~ na Humpata gestuur wordo Geld om sy slaris te betaal, sou deur vryuillige bydraes ingesamel word en later kon na bevind van sake gehandel wordo Volgens hierdie plan sou 1_{n gemeente}

alegs ay leraar vir hierdie t3~perk aan Humpata leen. Indian die Trekkers sou bealuit om terug te keer₁ kon die lerae.r hulle op hul terugtog vergeselo Vir die beoogde doel hat die Ko~~ssia dan ook geld op belofte van verakeie gemeentea ontvango Die eerste predikant wat onder hierdie skema beroep is, was dao HoBo Venter van Barkly-Oos1 maar hy hat vir die beroep bedanko 77 . Hierna ia 1n

be-roep op ds.

M.

Pelsor uitgebringo Voordat ds. Pelserkon a~ of hy hom die beroep laat welgeval, is 'n amptelike skrywe van die P~gola-kommissie ontvang₁ nkennis-govende dat do groote meerderheid bosloten had om terug te trekkenon 78 Hulle hot daarbenewens die hoop uitgespreek dat die Geestelike Kornmissie hul belange sou behartig tot by hul terugkoms.

Ten gavolge van hierdie verwikkelinge was die Geestelike Korondssie van mcning dat nde gemeente van Sto Januario zoo goed ala ontbonden is" en aangesien dit in aulke omatandighedo onmoontlik was om die fondoe te vind om 1_{n leraar na} hulle te stuur, beveel die Kommissie by die Sinode aan dat hierdie kommiasie

ontbind word. 79 Die Sinode het aan hierdie versoek voldoe;, maar die kommissie weer dadelik hersa8mb~stol met die opdrag om by die volgende sinodesitting

ver-80 slag oor die verloop van

die

gebeure te lew~r.

In die verslag van die kornmissie wat tydens ds. Pelser se besoek noordooswaarts

uitgestuur o ••••••• o. o 331/ ...

77)

Acta van die Sinode van 1885, Bylaag

B,

po59 78) ~o~ po61

79) Ibido

-331-ui tgestuur is om die land te verken, gee P .J o van der Mel."'W'e 1_{n opsomming van} die gebeure wat tot die uitsending van die kornmissie gelei beto Hieruit blyk dat daar aedert

1883

groot woel~1ge₁ oor 1_{n moontlike terugkeer na Transvaal,}

onder die Trekkers waso PoJo van der Merwe1 J.H. Robbertse en J.J. Grobler

~~~

bet egter te kenna gegee dat bulle nie knns sien om die land te verlaat alvorens hulle die land gedeeltelik ooswaarts verken bet orn te sien of daar 1_{n geskil<:ter}

deal vir blanke bewoning was nieo Hierdie persona bet aan die beatuurskornitee 'n versoek gerig om 'n openbare vergadering byeen te rosp₁ sodat. die saak broe-derlik bespreek kon wordo Vyftien persona bet tydens genoemde vergadering

vry-81

williglik 1_{n kommissie gevorm om die nodige onderaoek in te atel. Die} kom-missie wat egter op 3 Junia

1884

na die binneland gerais het1 bet uit sewentien blankes bestaan en het ook die Swartman, Frans Kaffer~ en die rooi Boesman, Jan

82 Rooi, ingesluito

Die kommissie het vanaf 30 Junie 1881~ 'n dagjoernaal oor ay vordering bygehouo Die joernaal is 'n insiggewende vorbaal van die deeglllcheid en deursettings-vermoe iTaarmee hierdie Trekkerkommissies hul taak uitgevoer heto Die sending het Jll9t nie minder as vyf verskillende inboorlingsta.mne in aanraking gekom nie en is deurgaans vriendelik ontvang en van draers en gidse voorsieno Die streak wat deurreis is, het dele gehad wat geskik was vir beesboerdery en :In 1_{n mindere} mate ook vir skaapboerdery.

Die

kort grasvelde van sommige hoogland.e nat be-soak is, het tot hierdie mening aanleiding gegeeo Onder andere is die strooa-gebied van die Kvandorivier en die bolope van die Okavango en Kunene deurreiso Nadat hulle later hul waens by 'n goedgesinde inboorlingkaptein moea agterlaat

het oooooeoo••••••••• 332/•

81)

Postma, dso Do s De Trekboeren te Sto Januario Humpata, pol72;

D.T.D.

A779₁

S.A.

Peel

I,

Kommissie Verslag, dd. Humpata 3 -

18

Augustus

1884,

ppol-48 02) D.T.D. A779, S.A. Deel I, Kommissie Verslag, dd. Humpata₁ 3 - 18 Augustus

-332-hat 'n deel van die geselskap van 18 tot 31 ~uie te voet verder gereiso Hierdie groep het bestaan uit veldkornet G.J. van der Menre1 J • Robbertse,

P.J o van der ~Ierwe1 Ho van der Walt, P. van dar Walt, B. Prinaloo₁ J o Steene-kamp1 J. van der Merwe₁ Ao de Klerk en Frans Kaf.fer en Jan Rooi. Die groep het twaalf inboorlingdraers gehuur om htu voorrade te draa Hierdie dracrs het egter oen nag almal weggeloop. H\llle huur nog twee kere na mekaar ander draers root diesel.fde gevolg en basluit op 31 J\llie om maar om te draaio Die vernaamste tekortltominge van die streak wat hulle deurreis hat, was dat dit te a.fgelee was en te ver van hcr.rans en markte en dat dit uiters moeilik sou gaan om 1_{n pad daarheen te maako} 8₃

Die kommissie het 'n gebied wat hulle AmboEHlaland noem 1_{n geskikte streak vir} nedersetting bevindo Die streak wat in die bolope van die Kubango- en Kunene-rivier galee is, word deur talle sytakke van hierdie Kunene-riviera deurkruiso Die kommissie het geskat dat die gebied tussen 1 538 m. en 2

768

m. bo seespieel ga-lea lias. Die plantegroei was van .'n beter gehalte as die van Humpatao Ook het bulle geen twyfel oor die geskiktheid van die gebied uit

'n

gesondheids-oogpunt gehad nie, aangesien a1 die vee wat die inboorlinge besit hat, gesond was en hulle eie ossa en perde gesond teruggekeer heto Die land was wildryk en in die riviera was daar baie seekoeieo

Na

die ooste toe was ook oli.fante te kry.

84

11De Volkstem

11 _{het berig dat die Boere so in hul akik met die landstreak was} d&t hulle voornemens wal! om 'n a.fvaardiging na Transvaal te stuur om mensa te oorread om die gebiad te kolonisaer aangesien daar genoeg plase vir duisende

boere

•••••••o•••••••••333/-83) D.T.D. A779, S.A., Deal I, Kommissie Verslag1 ddo Hwnpata, 3 - 18 Augustus

1884

1 ppol -

48.

"ras. Volgens bulle was die land alegs deur skadelose of ten zrrl.nste weer-lose 1.nboorlinge be1;oono 85

Die reisiger, Veth,

sa

dat baie Jl".ense bulle van terugkeer na Tranfr're.al weer-bou bet, aangesien hullo hul hoop op 1_{n geskikte nederaetting in die noordooote}

86

van Angola gevestig heto So groot una die verwagtinge oor die uitelag van die ekspedisie dat mensa uit Transvaal in brimle aan veldkornet Gerrit van dsr Merwe to kenna gegee bet dat indian 1_{n trek in bierdia rigting sou plaasvind}

1

baie Transvalers bulle daarb7 sou aansluit en dat daar reeds 1_{n kommiasie}

saam-gestel is om die sank te h&nteero Van der Men:e ia onder andere gevra of hy van maning was dat bulle sonder groat verlieso oorland die onderbawige streak kan boreik en of by bulle aanraai om bul voorrade per skip nn Mossamedes te

87

stuur. Die Portugese bet Boere-rnigrasie in bierdie rigting stark aangemoa-dig, aangesien bulle graag hul gesag bier 1fOU uitbraio 88

'n Boere-afvaardiging, bestaande uit G. Alberts en Go van der Merwe1 bet vroeg

in 1886 na Suid ... A.frika vertrek om belangstellendes in Transvaal oor 1_n. voor-genoma .trek na die verkende gebied te spreeko Hulle moes sommer terselfd.ertyd vasstel in boeverre dio belrP.ring van dso H. Pelser waar was dat by die laaate pradikant sou wees om bulle te besoeko Hulle het van 8 tot 15 Februarie op Burgersdorp besoek afgeH) envan dao J .L. Cachet die veraekering ontvang dat die Gereformeerde Kerk sou voortgann om in bul kerklike behoeftes te voorsien

en dat hulle moes moedhouo89

Inligting wat die Boere-kommissie verstrak het1 bet die Portugese regering so

be!ndruk dat hulle dadelik besluit bet om 1_{n regeringsekspedisie uit to stuUl•} om die potensiaal van die gebiod deeglik te ondersoeko Met die doel is dan- ·

ook ••••••••••••••••• 334/~

85) De Volkstem 16o 7ol885

86) Veth1 dr. P.J. & Snelleman J oF o z Da.."liel Vetb 1s Reizen in Angola, Po311·

87) lbid., p.313 88) ~•J Po315

-334-ook 1_{n ekspedisie onder leiding van luitenant Artur de Paiva, .Chefa van}

Humpata, uitgeruso Verskeie Boere en tueehon.derd tot. driehonderd swart sol-date bet die ekspediaie meegeii".aako Die Boero het R24 vir die huur van hu1 waens en

R4.50

per dag nan soldy ontvango

90

Die uitslag van die regeringsonderaoek was teleurstellendo

Al

die deelgenote was oortuig dat daar geen geskikte grond vir koloniaasie te vinde was nieo Hul-le kon ook nie Amboellaland inneem nie₁ aangeaien hulle mag te awak waso Hulls kon slags 1_{n vyandige opperhoof wat 'n Fransman vermoor het, stra£.}

91

Die Trek terua

Die verskillende verkenningskommissies en die valse ver•agtinge wat daardeur by baie Boere goskep is, hat totgevolg gehed dat baie minder gesinne die terugtrek meegemaak het as wat aanvanklik ver,rag iso Afgesien van berigte van twintig of meer geainne wat aan die uittog sou deelgeneem

he~

het dso Do Postma aan die hand van die getuienis van Ignatius Labuschagne, J~o du Plessis (diaken), L.H. du Plessis (ouderling), Cornelius Labuschagne (diaken), en Jan La.buschagne₁ uat self aan die Trek deelgeneem h'3t, geskryf dat ses-en-d.ertlg gesinne dit maegemaak heto - Dit betaken dat ongeveer die helfte van die aowat sewentig ge-sinne wat_in 1880 Angola binnegetrek het, die land weer in 1884 verlaat heto Dit. was die geainne Vtm R. _ Holsthuizen, D. Prinsloo, Jan Labuschagne, J o Holst-huizen, Ho van Vuuren, Po du Preez, Po Prinsloo, W. Prinsloo, M. Prinsloo, Joho van den Berg, Wo van den Berg, Andries Piek,

J.

duPlessis, Cornelius Labuschag-ne, Po LabuschagLabuschag-ne, Io LabuscbagLabuschag-ne, Stephanus Venter, L.H. du Plessis, Wo du Plessis, Ko du Plessis, die weduwee De Klerk₁ Ho van Wyk₁ Joh. du Toit, Ro du Toit, Cornelius Bothma, Stephanus Kruger, Casper duPlessis, die weduwee Roets,· J. Jardaan, Do de Beer, Tho de Beer, Al1driea de Beer, Ph. Schutte, die weduwee Opperman, Ph. du Plessis en P.H. Botha. 93 Alhoewel Botha ongetroud _{11as 1} is sy

trek oo···

335/-90) Veth1 dro P.J. & Snelleman, J.F.z Daniel Veth's Reizen in Angola, po311

91} Ibid., Po315

92) Schinz, dro H.: Deutsch Sudwestafrika, Po.348; Rohrbach, Lioo dr. Pauls Aus SUdwestafrikas schwcren Tagen. Bl~tter von Arbeit und Abachied1po29 93) Postma, dso Do: De Trekboeren te St. Januario Humpata, pol72

-335-trek waarskynlik deur die segamanne as die sea-en-d.ertigste gesin gerekeno9h Na die vertrek van hierdie gesinne het daar nog veertig Boere-gesinne in Angow la agtergebl.y, 95 aodat die meerderheid Boere dus besluit bet om in die land te bly.

Op 15 Oktober het die handelaar Jordan van Ondongwa in Ovamboland aan preso Kruger geskryf o In sy brief hat by Sy Edele versoek dat di t algemeen bekend gemaak moes word dat die Boere onder die v1ag van die Zuid .. Afrikaanse Repub1iek terugtrek. Hy bet venrag dat sowat vyf..an .. 7eertig families reeds op 10 Novem-ber die terugreis sou onderneem en dat nog agtien families op Humpata sou b1y

tot in Mei die vo1gende jaaro Die vergunning om onder beskerming van die Zuid-Afrikaanse Republiek die terugtog te aanvaar, bet by nodig geag aangesien die Boere deur 1_{n punt van Damaraland sou moea trek. Die Damaraa was bulle} vyandiggesind en dit was dus as rn veiligheidRmaatree1 bedoelo96

Jordan se brief bet op 5 Februaric 1885 die Staatsekretaris bereiko97 In sy aanbeveling van 24 Februarie wys dro W .J. Leyda daarop dat die Dorslandtrekkera volgens Jordan Transvaal reeds sea jaar geledc verlaat beto Die republikeinse regering kan teenoor bulle geen ander s·IJandpWlt inneem as teenoor diegene wat na Stellaland₁ Gosen en Zoe1oeland uitgewyk bet nie en ten opsigte van hier(iie persona is aanvaar dat bulle 11geen burgers mer zijn en dat wij (ala staat) niets mec te maken hebben"o98

Sommige Boere bet bul erfte op Humpata verkoop, andere bet dit net so laat 13o Die terugtrekkers hat van

ao

Oktober tot 1 November 1884 Humpata in groepe verlaat met die doe1 om aan die oorkant van die Kur~ne, bokant Humb~, bymekaar te komo 99 Teen die einde van Uovember tras alnial bier byeen en· is die Trek

georganiseer o••···336/-94) De l~dbode 1o3o1886 95) 96) ·. 97) 98) 99)

Postma, ds. D. s De Trekboeren te Sto J anuario Humpata, i, ppo176-7

S.So 1034, 1885: R688/85: Jordan .. preso Kruger, ddo Ondongwa 15~0.1884

I ~., Kantskri.f o

~0

georganiseero L.M. du Plessis is as voorman aangewya en op

8

Desember

1884

100

hat die trek nn die suide begino

Die plan was om deur Darnaraland terug te trek, sodat hulle reeds in die volgen-101

do jaar in die Transvaal kon weeao

Die tyd waarop dio Trek onderneem ia1 was on~tnstigo Swnar reens bet

uitge-sak en die vordering bemoeiliko Talle houtbrQe moen oor lope wat tot oor-lopenstoe vol was, gebou wordo Die Trek bet eera in 'n suidooatelike rig-ting na die stad van Nambati, kaptein van die magtige Kuanyamastam₁ koors ge-h"'''Y. By hierdie stat bet hulle "t-.iee dae lank oorgeataan en het van die kaP-tein besoek ontvango Hy was die Trekkers baie·goedgesind en bet bulle selfs twee slagoase gealcenko Hy bet van Jan Labuschagne 'n naaimasjien vir 'n jong os geruil en die Boervrouens moes eers vir horn 'n paar broeke maak om te deinon-streer hoe die masjien trerko 102 Die handelaar₁ W

.vT.

Jordan, bet bier by hulle aangesluita

Op

'n

l1aandagm8re teen die einde van

1884

bet die Trek Nambati se stat verlaat

en, nog op Kuanyamagebied, in 'n suidoostelike rigting die reia voortgesit tot by tn stat waar 1_n

Ovambo~r.rou

_{kaptein wasa}103 _{Hier bet Andries Piek}

1 'n dwergie

van akaars een rooter hoog1 1n ryperd vir vyftig beeste vorruilc Ua nog e.g dae bereik bulle Ondongo~t~a, die stat van die Ovrunbohoofman₁ KBJTbonde o Hier was ook

10' tn Finse sendingstasie en die Boere het tn nag hier oorgestaan. 4

Die volgende dag het L.M. du Plessis al die Trekkers byeengeroep om 'n aanbod wat W

.w.

Jordan aan bulle gemank hot, te oonruego Jordan bet bulle meegedeel dat hy die Rehobothgebied wat tussen Damara- an Namaland galee was, van die

100) 101) 102) 103) 1<.'4) Hottentotte ••ooo••••••oo

331/-Postma, ds. Do: De Trekboeren teSta Januario Humpata, pal72J Schinz, dro

H.,: Deutsch SUd,mstafrika₁

Po384

~., p.l73 ~._, Pcl7J Ibido

- ·

lbido

-337 ..

Hottentotte gekoop het en hy het aangebied dat bulle op hierdie eiendom van hom 'n j aar lank kon oorstaan om te rus. Hulle kon daarna beslui t or bulle verder wou trek en or hulle hul permanent daar wou veatigo

Hierdie aanbod van Jordan was nie heeltemal so onselfsugtig as wat dit mag voorkom nieo Aan die begin van 1884 hat Jordan naamlik die Snartbooistam by Otjitambi in die Kaokoveld opgesoeko

Kaptein, Korneliua Swartbooi, en sy bestuur het aan hom verklaar dat hulle die grondgebied van Rehoboth nie prysgegee het nieo Dit was maar net aan die

105

BaBters ₁₁geleen11 _{o Gevolglik het Jordan hierdie stam as die wettige eienaar} van Rehoboth beskou en 1_{n ooreenkoms net die kaptein en sy bestuur aangegaan} waarvolgens die grondgebied van Rehoboth op die 28ste Januarie 1884, 1_{n paar}

maande voordat die eerste landstreke in Suidwea-Afrika onder Duitse beakerming geplaas is ₁ aan hom verkoop is teen 1_{n bedrag van R3 OOOo Hierdie bed.rag·}

106

sou een jaar na inbesitneming van die grond betaalbaar weeso Jordan was voornetrens om op die grond 1_{n nedersetting van 23 Boere met hul gesinne te}

stig.

Volge~s

ay mening sou hierdie Boere mnklik die Basters kon verdringol07 Du Plessis hat die· aanbod aan die vergadering voorgel~ en gevra dat 1_{n besluit}

geneem moes word or hulle Jordan se aanbod aanvaar of dat bulle voortgaan om 108

gedurende 1885 na Rietfontein toe deur te ~reko Hy het egter voorlopig net die annbod aan bulle voorgel~ sodat bulle daaroor kon nadink en later •n besluit neemo

Toe bulle die volgende oggend van Ondongwa vertrek, het die Ovambo 'n bok kom verruilo Die bokruilers was astrant en het aan Po Prinsloo en Cornelius

Labuschagne

oeo•••oooo•338/-105) Z.B. 1882,

U IV

p,

Bd.I,

pol2o Verklaring van Kornelius ~artbooi en

sz

Bestuur.

-106}

107} ~•1 Po16

-338-Labuscha'gne beduie dat as hul1e nie die bok rui1 nie, sou daar oorlog lreeso Om die vrede te bewaar is die bok toe maar vir 1_{n pond krui t geruilo Die} Trek het nouliks in beweging gekom of die Ondongwas het weer die bok losge-maak, die blik kruit byna in die gesig van P. du Preez se vrou gesnr.rt en

'n

paar waens voorgekeero Hulle het oak persone gestuur om hul gewere te gaan h aa 1 o 109

Die eerste wa wat voorgekeer is, was die van Po Prinslooo Die astrante in-boorlinge het die tau uit die touleier se hande geruk en die osse tot stilstand gedwingo Die driftige Prins1oo het dadelik van sy wa. af'gek1im, die tou uit die indringers ae hande geruk en dit aan sy touleier teruggegeeo Die brutale rusverstoorders het egter 1_{n tweede maal die tou by die touleier oorgeneemo}

Prinsloo het hierop sy rewolwer en sy geweer gaan haalo Hy het die· geweer teen die inboor1ing se bars vasgedruk en voorgegee dat hy sou skiet. Die oorblufte Ovambo hat begin pleit dat Prinslco nie moos akiet nie, aangesien hul1e nie oor1og wou h~ nieo Die hele groep Ondongwas het hierna die

hase-110 pad gekies en die Trek kon ongehindord voortgaan.

Hierna reis die Trekkers tlJee dae in 'n suidooste1ike rigting tot by Narangoo Dieselfde middag versit hul1e egter hiervandaan nog twee trekke in tn suide-1ike rigting tot by 'n pan reenwater. Hiervandaan is Stephanua Venter en J o

Labuschagne met pakosse vooruitgestuur om na water te soeko Hulle kon egter nie \'Tater in genoegsame hoeveelhede vind. nieo Hul trek 'n dag verder tot by

1_{n kalkpan waar hul1e agt dae lank oorblyo Terwyl hul1e hier oorataan}

1 vertrek

J. Labuschagne, Andries Piek, J •. Jordaan, L.M. du Plessis en nog In paar Trek-kers na 'n soutpan wat in •n suidweatelike rigting gelee was om aout bymekaar

te o•••••••••••••••••339/~

109) Postma, dso D.: De Trekboeren te Sto Januario Humpata, p.174 110)

i

f<

Q.o.rt Nr.

13

O;e. Up~ngton~tt-Trel(ker$

'Tr~k.roet.e.

6-rettsiyn va.n Up~ngt.on i cv

ANGOLA.

'

•ocj~""f.l :"~"«4.

5

U.J:OW

E.

S-A

f!

Rl KA

--

'

- --1 r l

_,

-

,

'

,

-339-111

te maak., Terwyl bulla by die soutpan besig lofas, het Ro Holsthuizen ver-dwaal en byna van dora omgekorn., Hierdie vlak soutpan was ander .. halfuur te pel~ lank en 'n halfuur te perd breed en het groot hoeveelhede aout bevato

In die omgewing was daar nog aes sulke panna, maar tt;ee daarvan het bitter 112

sout opgelewer.,

Van Kal,!p~ af gaan die Trekker a toe in groepe verby die soutpanne, twee trell:-ke in 'n suidelil<:e rigting tot by Okahakana, voorto Die groepa Trekkers het

rn nag by die soutpanne oorgestaan en die vroue en kinders het hier baie pret gehad.113

Jordan sa a~~bod ~ord oorweeg

By Okahakana het hulle van Februarie tot AprU 1885 oorgebly, aod.at Jordan sy eiendomstransaksie kon gaan afhandel.,ll3a

Terwyl Jordan op Otjitambi met die Swartboois onderhandel hat, het die Duitse geoloog, dr., Belck₁ wat die land moea ondersoek, daar opgedaag en hom meege-deel dat die Basters nou Duitse beskerrning geniet., Jordan hat dadelik a!skrif-te van sy koopaka!skrif-te aan die Duitse kcnsul-generaal vir Wes- en Suidwes-Afrika, dr. Nachtigall1 en die leier van die Duitse onderneming in Suid'wes-Afrika, die

koopman, F .A .E. LUderitz, gestuur in 'n poging om sy eienaarakap oor Rehoboth erken ta kry.

In

sy brief aan dr., Nachtigall het Jordan sy hele nedersettings-plan breedvoerig

beskrJ~oll4

Hy het daarop

~wys

dat daar tot omstreeks 1884 weinig belangstelling in Suidwes-Afrika uit Ettropa getoon is. Dit was sy doel

111) Postma₁ ds. D.: De Trekboeren te St. Januario Humpata, pol75 112) ~.,

113) Ibid OJ PPol75-6

113n) Sien kaart teenoor po339

-J4o-om die vrede in die land te herstel en die handel te bevordero Hierdie doelstelling wou by bereik deur

'n

Boerebufferstaatjie tussen die Damara on Nama wat mekaar geopponeer bet, tot stand te bringo Daar sou die Boere deur hul vlyt lTelvarend word en orde en vrede in die land handhaaf o Hy was ook nie van voornerre om die Ba~ters te verdring nie, maar sou aan bulle onder dieselfde voorwaardes as wat vir die Boere gegeld hat, groud toekenoll5

By Jordan sa terugkoms is 'n vergadering by HaakdoornkoQ bela sodat bulle 116

sy voorstelle finaal kon oo~neego By hierdie geleentheid bet Jordan die koopbriewe van die grand wat by by Rehoboth van die Swartbooi-Hottentotte

gekoop bet, aan bulle voorgelGo 1_{n Deel van die Trekkers was bereid om}

Jor-dan se voorstelle te'aanvaaro Andere wat waarskynlik die snuf in die neus gekry bet, bet

te

kenna gegee dat bulle tot op Rahoboth sou saamtrek en daar-na besluit wat bulle te doen staano Tydens 1_{n weede byeenkoms wat te} Oka-hakana gehou is, hat 'n groep Trekkers rn dokument onderteken waarin bulle Jordan se voorstelle vir vestiging op Rehoboth· aanvaar en onderneem om nog in 1885 na hierdie bestemming te versito Die ander lede van die geselskap hat onderneem om tot daar saam te trek en dan daarvandaan deur Namakwaland na die Transvaal terug te keero Jordan self sou intussen na Hwnpata terugkeer

om in Mossamedes 'n boot na Angra Pequena te haal en daarvandaan na Rehoboth te reis.117

Die Trekkers het bulle sterk deur W .W. Jordan laat be!nvloedo Hy was onge-twyfeld meer as 1_{n gewone avonturiero Hy het Suidwes-Afrika beter as enige}

ander blanke geken varal die waarde van sommige streke en het besef welke bate uit die besit daarvan gehaal kon wordo118 Jordan was dus vasberade om die

geleentheid

•oo••••••ooooo34~-115) . ZoBo 1882., U ~' Bdo

I,

Po7o1 Jordan- dro Nachtigall1 ddo 24o3ol885

116) Postma, ds. Do: De Trekboeren te Sto Januario Humpata, p.l75 117) ~o.t Pol76

118) TrUmpelmann, dr. G.P.J .: Die Boer in Suidwes-Afrika1 'Po38; Schinz1dr. H .. s

-3ltl-geleentheid te baat te neem om die Trekkers L~ die landstreek wat hy as die baste beskou hat, te laat vestig en die voordeel daaruit te trek wat so 'n nedersetting vir hom as handelaar en fortuinsoeker kon meebringo Hy het dan ook uiteindelik daarin geslaag om die Trekkers oor te haal om te bes1uit dat bulle hul in 'n gebied wat hy vir bulle sou verkry 1 die gebied rondom

Rehoboth, te vestigo119

Voordat Jordan Okahakana kon verlaat, het Pieter Maritz Botha by die Trek opgedaa.g met 'n brief van die Damara-kaptein, :t-ianasseo Hierin het Mana.sse te kenna gegee dat hy vrede met die Trekkers verlang en dat dit hul vry atann om deur sy land te treko Hierdie gebaar van vriendskap het hy egt.er onderhewig gestel aan die voorwaarde dat hulle die vlieg in die salf, bedoelende WJio

120 Jordan, onder hulle moes uitroei, anders sou hy hul1e as vyande rekeno

Daar is toe bes1ui t om 'n kommissie na Manassa en Rehoboth af te vaardigo Of van die sending na Rehoboth enigiets tereg gekom het, is onsekero Du Plessis het egter wel aan Manasse persoonlik besoek gebring en toestemrrJng ontvang om by

'n

plek naby Otyozondyupa 1_{n paar maande lank oor te staan om}

121 die regntyd ar te wag en hul waens te herstel om na Transvaal terug te keero

Dit het spoedig geblyk dat Jordan deur Petrus Swartbooi, Trouwgoed Richter en Paul Paulaa, die Slfa.rtbooi-raado1ede, in verb and met die Rehoboth-transak-sie om die bos gelei iso Hierdie grond hat oorspronklik aan die Rooinasie

of •••••••••••••••

·342/-119) TrUmpelmann_, dro G.P.J.:.Die Boer in Suidwes-Arrika_, po38; Schinz, dro H.s Deutsch SUdwesta!rika, Po347

120) Postma, dso D. 1 De Trekboeren te Sto Januario Humpata, pol76-"f

-342-of Hoachanas behoort en in 1845 het hulle kaptein Oasib aan die 3-..rartboois 122

verlof gegee om daar te woono Die Swartboois is in 1864 deur Jan Jonker verdryf₁ omdat bulle die Herero taon hom gesteun heto123 Die Swartboois het later self hieroor verklaar dat hulle, ₁₁de Swartbooiatam, niet geuillig weren tegen de Herero onwettig te oorlogen of te vachten gelijk de andere

124

Namas" • Die Swartboois het nie na Rehoboth teruggekeer nie, maar het ty ... dens die vrodeskonferensie in 1870 te Okahandja aan Hermanus van Wyk, die Basterkaptein1 verlof gegee om daar te woon tot tyd en wyl hul stam die grond

·ueer nodig sou h3 •125 Die stam het hom m:ltterwoon op Otjitambi en Fransfon-126

tein in die Kaolcoveld gevestigo

Die Basters het beweer dat hulle verdere onderhand.elings met die Swartboois gevoer het en op 23 Desember 1875 1_{n opsie verkry het om Rehoboth te koopo}

Om hierdie aanspraak te staar, bet Hermanus van Wyk in 1875 aan Palgrave 1_n

verkoopsakte getoon waarvolgena die Basters 100 perde teen RlOO atuk en vyf

waena teen R200 stuk aan

~wartbooi

betaal bet as kooppryso127 Hierteenoor het die Swartboois ontken dat bulle ooit Rehoboth aan die Baaters verkoop

128

hat; tewena bulle bet volgehou dat bulle die gebied op 28 Januarie 1884 aan die handelaar William Worthington Jordan vir R) 000 verkoop heto129

Toe ••••••••••••••••

343/-122) Z.B. 20)1,

Wll

do26 Bd

.r,

pol6; St1artboois se verklaring, ddo 4o3ol885; U.G. 41-1_{26,]po)2; Quellen 20, Dagboek 3o5ol884, po2l ·}

123) Quellen 201 ppol34-6; Vedder, dr. Ho: Voorgeskiedenia van Suidwes-Afrika,

PPo42h-7J ZoB. 1882; Uo~J Bdoi, poll, Verklaring van Swartbooi Hotten-totteo

124) Z.B. 18821 Uo!Y:P; Bdoi1 poll, y~rlclaring van ~artbooi Hottentotte

125) Z.B. 2031, WI! do26; Bdoi1 Swartbooi Hottentotte se verklarin , 4o3ol885

Pol7; Quellen 211 Berig van eidmann, ddo 1 oll.l ' , po72

126) Vedder, dro Hoi Maharero und sine Zeit, Joernaal van die Suidwes-Afrikaanse Wetenskaplike Vereniging₁ Bdo IV, poll

---127) G~ 50-1_{77, Palgrave Report of, PPo 78-80; Quellen 21}

1 Beri~ van Heidmann,

dd~ 26olol876, p.106 ~ · .

128) Z.Bo 2031₁ W!! d. 26; Bdoi; Ibido₁ 28.1.1884 129) ~·~ Koopakte, dd; 2olol884, p.2

-343-Toe die Basters van die transaksie tussen Jordan en die Swartboois verneem, het bulle dadelik hul kaptein en die sendeling .Heidma.nn a.rgevaardig om die naderende Boere-bedreiging onder Maharero se aandag te gaan bringo Voordat ~~harero egter iets aan die saak kon doen, is die Easters ae probleem deur die tussenkoms van die Duitse Ryk opgelos. Die Duitsera was begerig om hul gesag in Suidwes-Afrika te vestig en het verdrae met verskillende inboorling-kapteins gesluit en het die Bastera onder Duitse beakerming gestel.l)O

Vogelsang, die Duitae onderhandelaar, het op

h.

Januarie 1885 Rehoboth beaoeko Die ingewikkelde eienaarskap van Rehoboth het hom gekwel en hy wou nie self hieroor beslis nie. Hy het van die Basters 1_{n ataat in ontvangs geneem}

waar-in hul aansprake uiteengesit is en sou dit aan sy uitvoerende amptenare stuur vir 1_{n beslissingol3l}

Vir die Duitsers was die besitreg van die Baat~rs nooit 1_{n uitgemaakte saak} nia en in die uiteindelike.verdrag wat op 15 September 1885 met die Basters aangegaan:}is1 is slegs gemeld dat die Duitse keiser die regte en ~yheid wat

~ 132

die Bastera op Rehoboth verwerf het, erkeno Verder word verklaar dat vo-rige verdrae erken en geeerbiedig word en da~ die Duitse regering bestaande wette sou eerbiedig!33

Hieruit blyk dat daar by die Duitse owerheid twyfel bestaan het of die Bastera die wettige eienaars van Rehoboth iso134 Dit was ook nou die tweede maal dat Boere-name in verband met die besetting van Rehoboth ter sprake gekom het, want soos reeds tevore vermeld is1 het dr. Hahn in 1873 ook probeer om die jagter

Hendrik

eooo•••o•o•••••o344/-1:30) Trlimpelm.ann, dro G.P.J .: Die Boer in Suidwes...A.frika1 Po39

131) Z.B. 10601 L~ a

4

Bdoi1 Vogelsang -.Nachtigall, ddo 4.Jol885, Pol21

132) Z.B. 10601 L!! a 4 Bdoi, Proklaw~sie, dtlo 15o9ol885; po)l9

133) Ibido