Geskiedenis van die ontwikkeling van die onderwys aan Blankes in die distrik Heidelberg, Transvaal van 1839–1950

GESKIEDENIS VAN DIE ONTWIKKELING VAN DIE ONDERWYS AAN BLANKES IN DIE

DISTRIK HEIDELBERG, TRANSVAAL VAN 1839 TOT 1950.

--·----OoOoo---•n Varhande1ing ter verkryging van die graad MAGISTER EDUCATIONES onder die Potchefatroomaa Universiteit vir Christe1ike Hoar Onderwys.

KANDID~AT: PETRUS WILHELM LOTZ, B.A., B.Econ., B.Ed.

---ooOoo---PROMOTOR: PROF. DR. J, CHRIS. COETZEE, P. U. vir

c.

H.

o.

-1952-1.

V 0 0 R W 0 0 R D.

My doel met hierdie studie was in die eerste instans1e om na te gaan wetter plek die onderwys ingeneem aet in die vroegste geskiedenis van blanke-nedersetting in die Suiker-bosrandstreek. Ek wou verder bepaal hoe die onderwys in sy ontwikkeling be!nvloed is deur gebeurtenisse op maat-. skaplike, kerklike en politieke terrein.

Die kerkgeskille, die ondoeltreffende beheer en toesig oor die onderwys onder die Uitvoerende Raad, die liberale onderwyswetgewing van president Burgers en die anneksasiep tydperk het almal verlammend gewerk op die onderwyspogings van plaaslike beyweraars.

Die Chrietelik-nasionale rigting wat ingeslaan is deur superintendente Du Toit en.Mansvelt, het 1_{n onuitwis•} bare stempel op die onderwys in Heidelberg afgedruk. Die

'

tydperk van Kroonkolonie- en Selfbestuur kan genoem word

~ periode van aanpassing en oorweging, van gee en neem. Onder Provinsiale Bestuur het die onderwys geleidelik begin rigting vind en ontwikkel tot 'n stelsel van doeltreffende beheer en effektiewe onderrig.

Die bronne waaruit ek die gegewens oor die onderwys kon naspoor, was eerstens die ongepubliaeerde dokumente, verslae, notules en briewe, te vinde in die Staatsargief te Pretoria, in die kerklike argiewe, in die argief van die Laer Volkskool, Heidelberg, en in die kantore van ander

onderwyeinrigtings in die distrik. Tweedens was tot my beskikking gepubliseerde bronne1 boeke, Kerklike en onderp wysorgane en tydskrifte, verslae en rapporte van die Onderp wysdepartement.

Ek het verder getuienisae ingewin van heelparty bep jaarde persone wat oor 'n lang tydperk van jare 1_{n leidende}

u.

noue voeling gelewe het met gebeurtenisse wat die geskiede· nis gemaek het.

In die gebruik van die bronne-materiaal het ek my bee gedoen om die getuienisse te sif en volgens my beskeie oordeel slegs dit naer te skryf wat as waarheid bewys kan word. Waar die onderwysgeskiedenis vertroebel is deur kerklike of ander gesk1lle het ~k probeer om objektief alleen die spoor van die ontwikkeling in die onderwys te volg.

Aan die argiveris en·sy pereoneel van die Staateargiet te Pretoria, die bestuurder en sekretaris van die Ned. Herv, of Geref, kerklike kantoor te Heidelberg, die sekretarie van die Heidelbergse Skoolraad, hoofde van skole en die verekillende deponents my innige dank vir gewaardeerde

hulp in die verskaffing van gegewens, informasie en foto'e, In die besonder wil ek my hartlike dank betuig aan my promotor, professor dr, J, Chris. Coetzee van die

P.U. vir C.H.O., vir hulp en leiding aan my verleen en vir die inspirasie wat deur sy vrugbare en toegewyde lewe

uitgaan na ay studente,

P.

w.

Lotz. Vereeniging.

November 1952 •

1.

I N H 0 U D S 0 P G t. W E.

HOOFSTUK l .

Historiese Astergrond. Bladsx.

1. Die eerste blsnke nedersetting in Suikerbosrand ••• 1 2. ~ Paar leidende figure onder die eerste nedersetters 3 3. Langlaagte as kerkplaas en handelsentrum ••••••••••• ?

4. Stigting van die dorp Heidelberg ••··••••••••••••••• 9 5. Stigting van die Landdrosdistrik Heidelberg

1 n 1866 . . . , .. ,. . . . • • ll

6. Ontdekking van goud in die distrik Heidelberg

1n 1886 ...••...•.. , ...•.. , . . . • • . . . . • • . 13

?. Bepaling van die geografiese terrain wat deur

hierdie etudie gedek sal word ••••••••••••••••••••• 13. HOOFSTUK 2.

Onderwys gedurende die beginjare van Heidelberg, . 1839 - 1868.

1. Onderwys voor 186;5 ..•.. , ••••••...•• , • , ••• , • • . • • 15

(a) Maatekaplike toestande •••••••••••••••••••••••• 15 (b) Die behoefte aen onderwye en die werk van

ke. tk1seermeesters ...•...•...•.•. • 16 (c) Bevindinge van besoekende leraarss

.

.

. . .

. .

'

.

. . .

19 ( i) Di. J... Murray, Snr. en P.K. Albertyn •••• 19

(11) Ds. J... Murrv.y, Jnr., 1850

.

.

.

.

.

. .

. . . .

.

'

. .

20

(Hi) Di.

...

Murray, Jnr., en J.H. Neethling,

1852

...

'

...

20 2. Onderwys vanaf 1853 tot 1868 •••••••••••••••••••••• 21 (a) Die koms van ds, Vander Hoff in 1853 ••••••••• 21 (b) Kerklike en politieke twiete nadelig vir

onderwys . • . . • . . . . . • • . . . • . . . • • • • • • 22

(c) Besoek van di. A.A. Louw en J.H. Neethl1ng

in 1856 . • . . • . . • . • . . .. . • • • . . . • • • • • . . • . . . • . . . . • • • 23

(d) Stigting van die Ned, Herv. Gemeente •••••••••• 24 (e) Die stigting van die Ned. Geref. Gemeente ••••• 25

-11,

B1a.du.

(t) Skole voor 1867 •••••••••••·••••••••••••••••••• 26 3. Kr1t1ese samevatting •••••••••••••••••••••••••••••• 27

(a) Die me.e.tskaplike toe8tande •••••••••••••••••••• 2'7

(b) Geeste1ike behoeftes en hoe daarin voorsien is 28 (o) Kerklike en politieke twiate •••••••••••••••••• 28 (d) Die aerate akooltjies t f t t t t * t I t t I t t t t t I t I I I I t I

ea.

HOOFSTUK 3.

Onderwrs in Heidelberg, 1868 - 1881.

1. Onderwys onder die Uitvoerende Raad, 1868- 1871 •• 29 (a) Die eerste skoolkommissie te Heidelberg, 1868 • 29 (b) Die eerete goewermentsonder¥·yser onder die

nuwe wet , •.••. , ...• , • . . • . . . • • . .. . . . • . • • . ~0

(c) Tekort aan onderwysere in die distrik ••••••••• 35 2. Onderwye onder Burgers, 1872- 1877 ,,,,,,,,,,,,,,, 36 (a) Die Burgers-wet oor die onderwys ••••••••••••• , 36 (b) Skoolkommissie volgens die nuwe'onderwyswet

gekies in 1876 ••..••. , , , •...•.•••....••.•.•. • . 39

(c) Die distrik skool te Heidelberg ••····•·••••••• 40 (d) Engels in die skool te Heidelberg ••••••••••••• 43 (e) Skooltjies op die plase ... 45 3, Onderwys in Heidelberg onder die Engelae Bewind,

1877 - 188i t I I I I I I I t I I I t I I I I I I I I I f I I I I I I t I I I I I I I t I 46 (a) Shepstone annekseer die Transvaal in 1877 ,,,,. 46 {b) Dr. Vaoy Lyle as Kommissaris aangestel •••••••• 46 (o) Skool te Heidelberg, 1877- 1881 •••••••••••••• 47 (d) Priva~tskole in die distrik ••••••••••••••••••• 50

4. Kritiese samevatting ...••.. • .... • •• ". ". 52

(a) 'n Stadige begin onder moeilike omstandighede,

1869 ... 1871 .•• " ..•...•...••..• ' • • • . • • . 52

(b) Onderwys onder die Burgers-wet •••••••••••••••• 52 {o) Onderwys gedurende die anneksasietydperk1

Hi.

BOOFSTUK 4,

B1adu.

Onderwys in Heidelberg, 1881 - 1899,

1. Onderwys in Heidelberg onder de. S.J. du Toit en

H. Stiemens, 1882 • l891 •••••••••••••••••••••••• 65

(a) Ds. S.J. du Toit word Superintendent

van OnQerwys •·•••·•••••••••••••••••···~•·• 65 (b) ~et Nr. 1 van 1882 ••••••·••••••••••••••••••• 65

'

(i) ~lgemene Bepalings •••••••••••••••••••••• 55 (ii)Besondere Bepalinge ••••••·•••••••••••••• 56 (c) Ontwaking op onderwysgebied in Heidelberg

vanaf 1882 , . . . • • • • 5'1

(i) Die dorpskool te Heidelberg, 1882 - 1891 58 (ii) Wykskole, 1882- 1891 •••••••••••••••••• 62 (iii)Wanpraktyke met die stigting van

WJkekole •.•••••• , • • • • • • • • • . . • • • • • • • • • • • 66

(d) Inspeksierapporte, 1883- 1891 •••••••••••••• &7 2. Onderwys in Heidelberg onder Mansvelt, 1891 - 1899 69 (a) Mansvelt as Superintendent van Onderwys _{•••••} 69

(b) Herformulering van die onderwyswetgewing •••• 69 (c) Uitbreiding van skole, 1891 - 1898 •••••••••• 72 (i) Dorpskole in Heidelberg, 1891 - 1898 ,, 72 (ii) Wykskole in Heidelberg, 1891 - 1898 ••• 74 (d) Inspekaierapporte oor die Hsidelbergse ekole 76

3. Kri t1ese sameve.tting ••.••. , ..•. , ...•• , . • • • • 79

(a) Die tydperk, 1881 - 1891 •••••••••••••••••••• 79 (b) Die tydperk, 1891- 1899 ••••••••·••••·•••••• 80

HOOFSTUK 5.

Onderwys in Heidelberg onder Kroonkolonie- en Selfbestuur, 1900 tot 1910.

1. Onderwya onder Kroonkoloniebestuur, 1900- 1905 •• 82

(~) E.B. Sargent as Direkteur van O~derwye

in Tre.nave.al • . . • . . . • • . . • . • • . . • • . • • • • . • . • • • • 82

(B) Onderwya in Heidelberg gedurende die

1v,

(0) Ordonnansie Nr. 7 van 1902 BlsA:lsY1 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • B5 (D) Onderwysregulaaies van 1903 •••••••••••••••••·•• 87 (a) Skoolkomm1sa1es , ••••••••..• , • • • • . • . . • . • • . • • . 8'7 (b) Vakke·indeling en leerplanne •••••••••••••••• 87

(c) Die invoer vsn onder~ysers(esse) ,,,,,,,,,,,, 88 (E) Skole seopen 1n Heidelberg, 1902 tot 1906 ,,,,,, 89

(a) Le.erskole ••... , •..••... , •. , • • . . . . • • . . . 89

•

(b) Sekondere onderwys, 1904 •••••••••••••••••••• 91 (F) Rapporte oor die onderwys in Heidelberg ·•••·••• 91

(a) Mnr. F.H. Thompson, 1904 •••••••••••••••••••• 91 (b) Mnr, L.M. Fogg1n, 1906 •••••••••••••••••••·•• 92 (G) Die C.N.O.-beweging tot 1906 ••••••••••••••••••• 94

(a) Die ontataan van die c.N,Oo•beweging ,,,,,,,, 94

(b) C,N.O.-skole in Heidelberg •••••••••••••••••• 95

(I) Die Volkskool •.••..•••••• , •.... , .••.•• , • 96 (II) 1~er c.N.O.-skole in Heidelberg •••••••· 10? 2. Onderwys onder Seltbestuur •••••···•••••••• 109 (A) Die Onderwyswet van 1907 ••••••••••••••••··•• 109 (B) Vordering op onderwysgebied in Heidelberg,

1907 - 1910 ••...•.••••.••••.•..•••..•••••••• 110 (a) Die eerste ~dviserende Skoolraad,

1906 - 190"1 • • . • • . • • • • . • • • • . . • . . • • • • • • . • . • • 110 (b) Die eerste skoolraad onder die Smuts-wet ,, 112

(c) Vermeerder1ng van goewermentskole,

1908 .. 191() • • • • • • . • • • • • • • . . • • • • . . • . . . • • . • • 11~

(C) Inspeks1erapporte. 1907- 1910 ••••••••••••••••• 116 (e.) Mnr. T.G. Ligertwood • • •••.••••••..•.• , ••.••. 116 (b) Die Direkteur van Onderwys oor die

Normasl-kollege, Heidelberg • • • • • • • •

•

• • • • • • • • • • • • • • • • 120 (D) Die C.N,O.-skole onder Selfbeatuur ••••••••••••• 122

3. Kr1t1ese samevatt1ng •••••••••••••••••••••••••••• 125

(A) Die toestand van onderwys in Heldelberg onder Kroonkoloniebeetuur, 1900- 1906 •···•••••••• 125

v. Bladay. (B) Die toestand van onderwys in Heidelberg.

.

..

onder Selfbestuur, 1906 - 1910 _{••••••••••••••} 126

(C) Die stand van die skole en die onderwys in

Heidelbere teen 1910 •••••••••••••••••••••••• 127.

HOOFSTUK 6.

Onderwys onder Provinsiale Bestuur. 1. Geleidelike ontwikkeling in die onderwys in

Heidelberg . . . • • . • . • . . . . • • . • • . . . • 128

(a) Fundamentele reelings in verbano met onderwys 128 (b) Wysiginge in die Smuts-wet en nuwe

onderwys-regulasies rskende die onderwys in Heidelberg 129 (c) Groei op onderwysgebied ••••••••••••••••••••• 130

(I) Asnwas van die getal skoolgaande

leer-lings in Heidelberg, 1910 • 1950 ••••••• 130 (II) Groei van die Laer Volkskool te

Heidelberg • • . . • • • • • • . . . • . • . • • • . . • . • . • 1;32

(III) Groei van die Hoar Volkskool te

Heidelberg ••••••••••••••·••••••••·••••• 135

(IV) Uitbreiding van die koshuise te ·

He1delbers . . . • . . . . . . . . . • • . . . • . . . . • . . 138

(V) Groei van die Heidelbergse

Normaal-kollege ....•..•...•.... '", . . . . . . . . . • 143

(VI) Laerskole met middelbare sfdelings en ,.

Intermed1ere Skole ••••··••••••••••••••• 151

(d) Die skoolraad en sentralisasie •••••·••••••••••• 156 (I) Die tydperk, 1910- 1934 •••••••••••••••••• 156 (II) Sentralisasie van 1934 tot 1950 ••••••••••• 162 (e) Inspeksierapporte en verslae van 1910 tot 1950

met die oog ops ... , .•...• , . . • • • • . . . 167 (l) Onderwyspersoneel •••••••••••••••••••••••••• 167

(II) Metodee, leervakke en hulpmiddels by die

Vi. _{B1ad.8J• .}

(III) Geboue en uitrusting ••••.••••••••••••••••• 172 (IV) Uitbreiding van die skool se pligte •..•••• 174 (f) Skool-mediese dienste in Heidelberg ••••••••• 176 2. Unie-Cnderwys in Heidelberg ••••••••••••••••••••• 178 (a) Die Nywerheidskool te Emmasdal •••••••••••••• 178

(I) ~tigting en groei . . . , . . . 178

(II) Die doelstelling van die Inrigting ••••• 179 (III) Leervakke en ambagte ••••••••••••••••••• 179 (IV) Uitplasing en nasorg •••••••••••·••••••• 179 (V) Die beheer ocr die Inrigting ••••••••••• 180

(VI) Die Inrigting • , • . . . • . . . . • • . , 181

(VII) Buite-aktiwiteite van seuns ••••••••·••• 181 (b) Die

J.vv.

Luckhoff-hul:;lskool vh' [ubnorma1es • 181 (I) Die stigting en groei •••••..••••••••••• 181

(II) (III) (IV) (V) (VI) 3. Kritiese

Doelstelling van die Inrigting ••••••••• 183 Leervakke en ambagte ••••••••••••••••••• 183 Uitplasing en nasorg ••••••••••••••••••• 183 Die Inrigting as sodanig ••••••••••••••• 184 Buite-aktiwiteite en sport ••••••••••••• 184

samevatting . . . • . . 185

(a) Groei op onderwysg.etied in Heidelberg,

1910 - 1950 . . . • . . . " . . . 185

(b) Onderwyspersoneel . . . • . . . 185

(o) Onderwysfasiliteite •••••••••••••.••••••••••• 186

(d) Sentra.lisasi'e . . . 186

(e) Die stand van onderwys in Heidelberg in 1950 187.

Bylae A . .. . . . . • . . . . . . .. . . . . . . . . . . . 1 Bylae B ••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 11i Byla.e 0 . . . ~. . . • . . . vii.

1.

H 0 0 F S T U K 1. HIS·I'ORJ.£E AGT:ERGROND.

1. DIE EERS'I'E BLA."lKE-l'i"EDERS.ii,"TTmG IN SUr.\ERBOSRAND:

Hoewel dit nie moontlik 1s om met sekerheid te bepaal presies wanneer die eerste blankes hulle in die omgew1ng van Suikerbosrand gevestig het nie, is daar genoe:same bewyse dat

die eerste nedersetters in o.ie streek gekorn het omtrent

dieselfde tyd toe die oqgeT~ing van die huidige Potchefstroom deur die Trekkers bewoon 1s.

Suikerbosrand v1ord genoern in varband met gebeurtenisse wat so vroeg as die einde van 1837 gebeur het. So lkryf dJ: Gustav

s.

Prellen

11dat die eerste verr,:elding wat ons bEJsit van Pretorius.

in verband root die tre!..:beweging, dagteken uit die tyd toe Potgleter en llaritz hul la~rs r:;estaan het aan

Suikerbosran~ in Transvaal, to~ Potgieter horngereed-gemaak het vir die tweede KollLlande teen die l.:ataocle,

in Nov. 165711 _1);

en verder;

11Hy (Prctorius) is saam oet Potgieter en Uys van

Suiker-bosrand af na ll!arico, --- maar 1s na enige tyd weer teruggekeer in die lafJr te Suikerbosrand, waarskynlik: op versoek van Potgieter 1 1n 1eder geval or,i daar bevel te

voer tydens Potgieter s;;;; afwes1gheid11 _2}.

Ander skrywers tetwyfe 1 dit egter dat hier be doe 1 was (lie Heidelbergse Suikerbosrand 3J. M1r. K. Bonsma, tans nog

woonagtig te Heidelberg en iemand wat ·oa1e navorsing gedoen het 1n verband met die vroe~ gsskiedenis van die dorp en distrik, skryf die volgende:

nDie getuien1s van afstal!lllel1nge van die oucste blanke O«moners van die c•istrik, •n noukeurige studie van die terrein en •n vergelyk1ng van verskillende historiese bronne m:.:!lc

rat

aoper seker dat Pot,s::.eter en ay rJense, nadat bulle die Va~lrivier oorretrek het, hulle laer opgeslaan bet op die teenswoord~e Blinkpoort, ongeveer ses n:wl Suid-oos van die dorp Heidelberg. Eintlik was dit twee laers; 'n kle1ner een op Laerspoort en 'n groter een op Bl1nkpoort 11 _{4) •.}

Preller:~ories Pretorius, 22.

Ibid., ,

23.

.

Potgieter en Theun1ssen: Bendrik Fotgieter, 63, noot. Bonsma: Brosjure: ::Lets uit die 1-.;;shedenis van heidelbi.lrg

•

Al sou die Suikerbosrana, waarvan in die vorige aanhalings melding gemaak word, nie die Hcidelbergse Suikerbosrand w&es nie, of al was die laers se verbly! daar in 1837 maar net van verbygaande aard, dan nag is dit seker dat permanente vesti· ging daar pla~s;evind het nie later

as

die somer van 1838 - 1839

nie. So lees ons byvoorbeeld:

nToe Potgieter Vetrivier, end 1838, verlaat o~ na 'l'ransva..11 te trek:, was baie van sy msnse al oor die

p·eb1ed tussen die Vet en die V3al versprei nas voor die Liebenbergmoorde tw:;;e jaar tGvore. 'n klein

Mn-~~id~~ ~~i~:lg~~g~!~ ~;ri

1

_{~~i~~;~~~r;gd~~!~g~~e~~e}

1). Hieruit wil dit voorkoc asof da3r reeds blanke b.;woners in Suikerbosrand was voordat PotgH;ter han: ~retterwoon in die Moo1riviorstreek gevest~ het.

Oak prof. S.P·. Engelbrecht sk:ry!:

11Na Potchefstroom is Suik:erbosrand die streak wa..1r die

bl::mk:es hulle die eerste in Transvaal .;evest 1g het w 2) •

Suikerbosrand is dus een van die oudste deur blank:es bewoonae streke in Transvaal. Dit is maklik verstaanbaar, want dit is 'n r..ooi en oar die algemsen vrugbare streek:. Bui-tendien loop daar baie spruite van die rante

at

die vlaKtes in, wat die atreek waterryk maak::

MOp

d~ rante het die Protcss nag dik gestaan, so dik dat hulle dit Suilcerbosrand genoec h:::t. Onbcle!Xlerd net die 3pruitji~s hul silwer waterstrooopies al mur-melende laut afloop na BlesbolGpruit. Blesbok:spruit, or.1dat &r Jot k:Ud<ies blesbokke in die mre daar hUl dors kom les het 11 _{3) •}

Ds.

A.J. Louw

het ~enkeer in~ toespraak die volgende

vert.el uit die tyd net na die voortrekk:ers bulle in Heidelberg gevest ig het:

11Een van die skoolkindera uit danrdie dae vertel o.J.,

hoe in die more die volstruise oorlcant die Blesbok

3.

rondgedons het; met groot trappe blesbokke en spring-bokke en hoe die kinders dan net soos die volstruise voor die skool staan en WJ.ls. In die aand kon m:;ns die leeus hoor brul en dit w::.s 'n grap vir die kinders om rooester skrik te n\'lak en te

s€:

tM€ester, hoor hoe die leeus brul, ons moet loop t11

_11.

Dus was dit ook 'n landstreek van volop wild, 'n fak:tor wat die Voortrek:k:ers altyd sou bekoor.

2. 'n PAAR LEIDENDE FIGURE ONDER DIE EERS·I'E NEDER3ETTERS.

Onder die eerste Nedersetters van die Suikerbosrand was

daar ook diegene wat die toon aangegee het en leiding gencem het op staatk:undige en maatskaplike maar veral ook op gOds-dienstige gebied. Omdat godsdiens en onderwys in daardie tyd nie van rook:aar te sk€i was nie, is dit ook uit die oogpunt van die onderwys en opvoeding van belang om te let op hierdi.a geestelike leiers.

11Verskillende van hulle was uit die distrik Beaufort-ilea afkomatig soos die families Jacobs, Strydom, Marais,

Pr ~tor ius, sr~it, Bronkhorst en Lis kien nog meer. Tot die ander ou faL11lies moet gerek:en word die raulilies Brits, Botha, ~Ullemae~ Goosen, Spruyt, Claassen, Nortje, Labus-chagne c.a.11 _ZJ.

Lede van vcrskeie van bo£;enoemde families het uit die staanspoor 'n leidenr.e ::::andeel geneen in Suikerbosrand, en 1n die loop van rooer as 'n ceu hct die ns.s~te v:m dac:rdie oerste stoere 1ntrokken op versi<illende terre in<: leiding eegee. Van ba1e wat a~ndas verdien, ken ek hier maar slegs onk:ol<:s

noem.

Die trek uit Benufort-Wes het in 1838 pl.,aS£;ev1nd na die moorde van die So~;;loes in Natal. Die Trekkers in Natal hot drie persone, naaEJlik F, Hatti."lgh, vf .J. Pretorius en Charl

Ce lliers n::t die l\aapk:olonie eestuur om hulp te gaan soek;

1)

11w.J .• Pretor1us 11et na Beaufort-Wes gegaan en vandaar

F.D. Jacobs u:;t 'n klompie mtnse gebring11 _3).

Afskr1f van toespraak in besit van rrej. Charlotte Louw, Pretor •_:;. Sy is Cije enigste oorlewende dogter van

ds. A.J. Louw.

2) EnGelbrecht: Gedenk:boek vqn die Nederduits Hervormde Gem:;<:ntc, Heidelberg, 5.

4.

Prof. Engelbrecht vertal verder van P.D. Jacobs dnt by

in 1780 gebore is en in 1804 met Muria van Wyk ;;etroud is. Hy was 'n groot skaapboer en besitter van verskeie slawe en het c.ie betrekk:ing v:m vddkornet beklee. Die lcocmando

wot

by uit die Kolonie gebring het, het uit sestig mn bcstaan. Hy is c.s k:OIII:L:.ndrmt gekies en is s0.am met t;eneraal Jt..II.J. Pretorius en het op lo Desember aan die slag van Bloedrivier deelbeneco sJam met sy twce seuns, Pieter Daniel en Gabri61

Gerhc.rdus Jacobs. Na cUe sla.; von Bloedr1vier 1s komandant en

P.D. Jacobs na die Vrysto.at .. vandaur met verskillende families uit Beaufort-Wes na Transvaol, waar hulle in Ctie streek

Suikerbosrand goan -.oft het. Kor.t:andant Jacobs het hom op C:ic plass Goedeverw :chting, nou in die distrik Vereeni::;irlf;, gevest ig. F..y is op 12 Au~:,ustus 1845 en s:; vrou op 11 Deserriber 1853 daar ocrlede. Bulle f;r':lfte is nog in die ou kerkhof op die ploas te sien 1), Een van komcandant P.D. Jacobs se nakooelinge, cmr. J. Jacobs, is vandag no6 besitter v~n die ;edeclte waar die ou opst:'ll was en woon noe, d:::or. 'n Broer

•

v:m horu, rnnr. P.D. Jacobs,v1oon no; op 'n onder 6 sdeelte van

d 1e plans.

'n Ander lid van die fan111e Jacobs het veral op (,;OGs-dienst1(;6 gebled baie gepresteer. Hy was:

11David Fracois Jocobs, 'n kleinneef van ko1m1andant Jacobs,., Reeds v::maf 1820 was hy l(erkrc:adslid vnn die ,;eceente

Beaufort-Vies en later ook voorleser. Hy was 'n wnurdige persoon net 'n vroroo lewensvnndel. Op die trek het by

Sondae t;odsdiens ~~ehou en ook later na die vestiginG in Su1kerbosrand het hy dit bl~ doen; die een Sondag op die een en die ander Sondat; weer op

'n

ander pluas. Dit

was

sy gewoonte tot in sy hog ouderaom. Die N::~tulse Volksraad het horu op 3 Januarie 1840 op voordraG vcn die landdros van i'iinburg as ~;:atkiseermeester aangestel vir die mense ten weste van die Drolmnsberg11 _2).

Ds. A. M.lrra;₁ jnr. WCJt op 6 l.t:l i 1849 as predikant van

Bloer.Jfonte 1n be vest ii;; is 3), sk:ryf in sy vers la& oor sy h1eede reis van 1850 die vol;cnGc oor D.L Jaoobs:

Engelbncht: Ibid., 7.

5.

~oote belangstelling kon 1k in Oeze 0ewesten onder een1gen ontdekKen, die vooral levendig gehouden

werd

door den vl1)igen arbeid van den oudl,

D.

Jacobs (van !eautort) d~e gedurig de gemeente zoekt te st :..chten

en op

te we

k:ken •••••....•••••.. , 11 _{1) •}

Die derde deputasie van die Kaapse Kerk, t.w. 111. A.

ltlrray van Bloemfontein en J .H. Neethling van Prins Albert, praat op twee plekke in hulle verslag tot groot lof van D.F. Jacobs:

..W1J overwo;;en Ge raadzaamheid oo nevens de waard:1l;.e

Broeders ouderlingen Wdmarans en V~oen,

eenen

deraen te benoeman. Eenparig viel de ll:euze op den bejaarden en waardiQen vromen David Jacobs, die ook als oud

ouderling in die Suikerbosch rend~ van de u1tgabre1date nutt1ghe1d was zoo door zijnen christelijken wandel. als door het woord ter oefening, waarin

hijh

bij

welzijn, elkEn Zondag der ge~ente voorging 2/. later

weer1

.tBr

heerscht bij dit al 1n deze streken de f>oede

en

pr1jzensw~ardi~e bewoonte, den waardigen David Jacobs, wanneer hij bezond is, af te helen,

om

op de plaatsen, door oeten1ng en Katcchisatio, het woord

GodS bektnd

te tJall:en11 _3).

Na wat hL::rbo oor die lcwe en werk van David F. JacobS ges1teer is, kan ek: volstaan deur net claarop te wys dat l'(Y ~6eestelike leier van onskatbare waarde

moes gewees

bat

J»

'D tyd van al;;ehele ;;;ebrek aan onderwysers en pred1Jcante•

'n Al!der Jaeo'bS wat weer op staatkundise geb1ed l61<l1ftb

gegce het. was Gabr!Hl Gerhardus Jacobs van Houtpoort, een van d1e seuns van KotullD.ndant ?.D. Jacobs

wat

aan d1e slag van Bloedr1v1er deelgeneem het.

1\Y

was lid van die Volksraad wat in Ms 1 1849 op Derde-poort die staatkundige t;rondslag van d1e Zuid!"":fr11Caanse Republ1ek gel~ hat

4).

J~n Deceober 1856 was P.D. Jacobs die Suikerbosrandse J.id

van

die Volkskon~:,res wat 1n Potchafstroor.l die Transvaolse gronO.wet vasgestel het. Jan Gabr1Ul

J..!ara1s, Geb. 8 Feb. 1817 en oorlede op sy plaas D1ep•

kloot' op 2 Maart 1900, was jarelank veldkornet en 1nspe kttaur van plase 11 _{5) • · . ·}

:

ll

Die

~rkbooe~._l851, 61

rna.

,1852,

.:>U3. Ib1d.,l892, 317.

Engelbrecht : ~~l{boe!f V31? ,c11e Nederduits jervgrrale ~..r:roo~;;r, '" Tewelb§J'.A. l.L.

Dan was daar die familia Spruyt, waaruit onderwysars en

'n generaal vir die Enge;tse oorlog gebore is. Jcn Spruyt het met die trek: in 1938 uit die Kolonie gek:om mar op pad weer

o~edraai en sy bruid• Johanna Catharine Brits, gnan haol. · HUlle 1s in die laer aan die Grootrivier getroud. Jan Spruyt

het self ;:ret tye in Suik:erbvsrand onderwys get;ee. Van sy vier seuns het drie vir k:orter of len :.;er tye onderw:;· s get;ee, Hulle was J. (Koos) Spruyt, Rudolph Cornelis Spruyt en Ock:ert Wilhelm Spruyt, Die vierde seun was Cornelia Johannes Spruyt, die later b€k:ende Boeregeneraal, wat e;edurende die Ent;else oorlog gesneuwel het 1). •

•

Ook: kan ek: nie nalaat om Frederick: Karsten Mare as een van die bouers von Heidelberg te noem nie. Hy bet in Julie 1866 die eerste landdros van Heidelberg geword. Met die

u1tsondering van die tydperlc gedurende die Eerste .:O:nneksat~1e, toe

ny

nie onder die Engelse wou dien nie en op die plaas Groenfontein saon woon het, het

ny

landdros gebly tot sy dood

1n 1895 2).

Verder w11 ek not; noem Ock:ert A. Strydom en J .L. Venter, wat vanaf 1880 pogings a.cn_;,ewend het om hul plnas L .nglaabte as die dorp Heidelberg uit te see 3). P.F. Strydom,.d16

eienaar

van Ka:f'ferskraal en Schoont;ezicht, was ook: 'n leier op Kerk:like en onderwysge bied. Die twee Hollanders Buhrmn en H. van der Linden was elk: r;et 'n dogter van hora cetroud 4). Ek: naak: &ladnie aanspraalc daarop dat ek: met die een en ander wat elc van 'n paar van die ou inwoners van Suik:erbosrand vertel het, re.:; laat gesk:ied het aan al die noeDenswaardige persone van daardie tyd nie. In 'n verhandelint; soos hierdie

I) 2)

Mee.;edeel deur ~v. M.P. Ilitz (76 jaar oud) r geb. Spru,yt, 'n dogter van R.C. Spruyt~ woonae;tif; te Reldelberg.

Me!3_ge<1eel deur rJev. J .H.J. (SV~a) Botha (84 jaar oud) ₁ geb. J.'J&re ₁ 'n do£;ter van F .K. Mare, woonagt·1g te Rietapru:Lt, dist• Heidelberg.

3 4

) Mee.;_;edeel deur r.mr. K. Bonsma, Heidel berg.

} l~egedeel de . r.nr K. :aonsma., Sien oolc Ll;!;;.tenbur,:; denlS van Cl

e

onderwvs in d1e Su1d•....lril\l:1anse Ra

7.

lam ek egter n1e te lank l?Y enkele persone st1lstaan n1e. ik

moet dus h1ermee volstuan.

3 • fatiliG.t..:.it.GTE • .S KERKPLA...S EN H.,NDELSENTRUM.

U1t wat ons onder 2. hierbo oor die. kerklike bedrywighede van David Francois Jacobs geskryf het, is dit duidelik dat daar

op verskillende plase in die afdeling Suikerbosrand van tyd tot

tyd kerkdienste plaase;evind het. Ons ken aanneem dat daar 1n elke o~ewing 'n plek ,wns waar hierdie tyeenkomste in die reil plaas.:;evind het. Hierdie eer sou so •n plek om In9er as een rede te beurt val. Dit sou rn1skien o.fhang van die aansien en 1nvloed van die e1enaor maar oak van die geskiktheid van 11gg1ng. On-gelukkig 1s dit nie vir ons moontlik: om te b€paal watter p1ase almal as kerk:plekke diens hedoen het nie.

H:>utp.:;ort, die plaas van GabrHil G. Jacobs, word In9ermle in hierdie verbo.nd genoem. Op 11 Oktober 1856 het k:ommandant-,;eneraal M.U. Pretorius byvoorbeeld •n groct byeenkoms daar

gehou 1). Gedurende die tyd wat ds.

A.J.

Bege~nn van Pretoria Suikerbosrand oearbei het, het

hY

ook: rneerrn:1le op Houtpoort

kerk: gehou 2) •

Met verlo:>p vnn tyd het die plaas Langlaagte rreer en meer die gereelde kerkplek geword. Dit is niskien O!i1dat hierdie plaas u1t alle ric;tin,;s mal<liker bereikbaar was, oooat dit op

'n k:ruispunt van panie g6le het en crndat dit nnder nan Pretoria was. Ook het Heinrich Julius Friedrich Uec kl:lrmnn in 1856 'n

klein stukk:ie grand daar .;ek:oop en 'n winkeltj1e opt,;erig 3). ·

H1ordie Mndelsgeleenthetd wo.t die plaas vo.n to;; af ;;ebied het, het e;emaak: dllt die ncnse gert:;el::l. daarheen _;tlgal>n het om 1nkope te doen. Soos ons l:::ter aant :con, het die wj.nkelier die

rnoont-11khede wat die sti;tin[; van 'n Corp vir ho!'l sou reebr1nb, inges1en

---·-~-·---_;..

__ _

1) En,;elbrecht: Geden_ISQQ..e..!L V"n die Nqderdyits Hervorme Ger'eento

He

ide lberg-;--IO.

~~

Ibid.,

Bonsma: 11. Iets uit die Ges\{iedenis D1Strik, 4 .

Ds. A. Murray van Bloel:lfonte 1n en die predilcante uit die Kaaplcolonie wat Suikerbosrand besoelc het, het waarskynlik hulle byeenlcor.JSte op Langlaagte gehOu. Ds. A. Murray skry! byvoorbeeld oor sy tweede re1s:

110p de Kerkplaats aan de Suilcerboscr.rand werden er agt en dertic ~inderen eedoopt en twee jonge lieden aangenomen" 1) •

Daar 1s ook vroeg reeds 'n soort tydel1K€ kerkgebou op-gerig.

Wanneer dit opgerig is, waar dit presies gestaan het, hoe groat dit was en hoe dit .:;elyk het, kan ons nie vasstel nie. In die verslag va;1 di. J .H. Neethling en J...A. Louw, geu.ateer 17 September 1856, lees ons Gie volgende woorde:

11r.:aar de r ieten kerk was lclaar en in de voor ons toebereide waning huisden de leeraar en Kerkeradep van Mooirivier, die voor ons waren aanp;kouen11 _{2) •}

Nog voordat Heidelberg amptelik tot dorp verklaar is, 1s daar oorgegaan tot die opri~ting van

n

pernanente kerkgebou:

110p 4 Julie 1864 l1et voor die Kerkraad van Pretoria

n

versoek uit Suikerbosrand _:;ekor;1 ot:t daar 'n kerk te bouo Die kerkraad het die VtJrsoelc 1ngew1111g, en op 17 Oktober van dicsel!de jaar is op die plaas L..ng-laagte a+e hoelcstcen Gel€. Die boulcorru;11ssie het uit J.P. Mare, P.P. Roets, J.H.F',C. Ueclcerrnann en c.F'.J. Meyer bt::staan11 _3).

Heidelberg het c1us sy ontstaan veral te danke aan die kerlclike bedrywighede. Eers was dit die plaas waarop kerkl:J.b byeenkomte ~.;ehou is. Later 1s 'n tydelike onderdalc vir hierdie t;elE.enthede op;;erig, en eindc:lik 1s ook die permanent<: KerB: ;;ebou, voordat die d::::rp He1delb€rc; DOi:; bestaan het, ja, selfs nos voordat d.aur 'n oriafmnklike t;emeente bestaan het.

1)

2)

3)

Die Ks:rkboo.a, 1851, 61.

Ger,;forr.'Eerde Kerkboc1e, 1856, 312,

Engelbrecht: Gedenl<boelc van die Nederduits Hervormde ---Gemeente Heid~lberg,

11.

-4. STIG'tmQ_V..:.;:..t-~:::.:N-=:;DIE=~::...::;;DO::o:RP.::...:::HE::o'I:::D~E=LB~aE~R~G.

In 1859 is die plaas LanGlaagte getransporteer op naam van D.J .J. Strydam en nog dieselfde jaar van hom aan Ockelt A. Strydom en sy swaer J.L. Venter. In dieselfde jaar het h.J .F. lkckermann transport van 'n K:lein st ukk:ie ,grond, later

be !rend as erf nr. 92, [,ek:ry. Dit was ge lee op die plek waar vandag die ka~toor van die Skoolraad en Inspek:teur van

Ondcrwys is l). UGci<ermsnn het dadelilc die here Strydor.1 en Venter £Jo.ngespoor 0171 hulle plaas as

'n

dorp uit te

gee.

Die dorp sou dan die naau Heideloer,:; k:ry na die geboortestad van die twee broers Ueckerrnann, wat toe •n winkel op cUe plaas gehad het 2).

Die twee eienaars v::m die plaas, o • .-. 3trc•dor.J en J.L. Venter, ri.; toe op 27 Aubustus 1860 'n brief aan die VOllcsraad, waarin hUl meedeel dat hulle besluit het om

n

dorp op hulle plaas uit te le. Hulla vra die goedkeuring van die Volk:sraad en deel verder mee dat hulle reeds erwe laat opmeet hct en dat die dorp se naam Heidelber; sal wees 3) •

. Op 1 SGpter.Jber 1860 sk:ryf hulle ook 'n brief aan die Uitvoerende Raad en bee kennis van bulle voornen~ en ook dat bulle van plan is om 'n publieke

11van diets :i.e te houwt1en en er.ffen te verkoopi!n 11 4).

D1e

eerste brief is op 12 September 1860 deur die Volks• l'aad be handel (Art. 38), en die saak is na die Uitvoerende Raad verwys. Die Uitvoerende Rand het e&tter al die brief ..

wat aan hulle op 5 SeptGmber 1860, ,;::erig was behandel en

besluit om die on:::ertekenaars in kennis te stel dat die inhoud detarvan teenstrydig is ;,:et die bestaande wette en dus van die

1) Bonsma: Iets uit die G€skiedenis van Hcid.cr:_rc :Oor;p en

DlS C !'!It, 4.

~

4

( !rii1~~;~~~t~.'1~~1).~ge.lc

vau die

Nederduit}\e~yg~~; ~~l~e

10.

J.L. Venter, een van die

eie-naars van die plaas

Langlaagte.

F.K. Mare, die

eerste landdros van Heidelberg.

Vier Spruyt-broers; van

1. na r: Jacobus, Rudolh C., Cornelis J.(later generaal),

11.

hand gewys moet uord 1) •

Op 1 Januarie 1866 hou ds. k.J. Begeman 'n groot nagmaal op Heidelberg 2), en

qy

die geleentheid word drie memories

(ged. 2 Jnn. 1866) ,getelcen. Daarin word aansoek gedoen

11om onze Kerjg)lnats, nu genoem Heidelberg, voor 'n dorp · 1:e verlclaren11_•

Dit word op 15 Februarie 1866 deur die Uitvoerende Raad behandel (vgl. artt. 78 en 81). Daar word besluit om die versoek toe te staan om vir die dorp 'n landdros t e benoem.

A/.3 geboortedatun van die dorp Heidelberg noet dus gereken word 28 l~art 1866, dit wil s€ die datum wa1rop boganoemde

besluit van die Uitvoerende Raad daur die Volksraad bekragtig 1s 3).

H.J.F. Ueckermunn het as at;ent van die eienaars opgetree in die verkoop van erwe 4). In 'n brief van rev. Noel· Roberts

gedateer 4 ~art 1947 aan nmr. K. Bo~sma word vertel dat die landmeter wat die dorp uit;erneet het, mnr. Thomas William· Fannin was. Hy hot in 18G5 gek:ow ow die dorp uit te CEet en was pas klaar tot: hy in die hUlS van mnr. Ueckermann aan koors e;esterf het. Hy is dan oolc die earste persoon

wat

1n 6ie lcerkhof op Heidelberg bct;rawe is.

5. STIGTING VAN DI)~ L.i.N~I:f\Q§.DI$.!.!il,;K HE~DELB:EijG lN 1866.

Nadat Heidelberg tot 'n C.orp verklaar is, het die reger1ng daartoe oorgegaan ow 'n landrlros in die distrik aan te stel, sodat t'ie dorp en distrik bshOorlik van re~eringsweM geadm1n1s· treer kon word. Uit 'n pnar kennisc.cwinc;s in die Staats Courant

kry ons 'n duidelikc besld v~m hoe hierdie amptclike pl1f5plegings plaase;'6vind het.

Op 7 !lei 1866 word in 'n boewernsntsl<ennisgewing 1n d1e

~···-···----····--12.

Staa~s

Courant

aan~ekondib

dat die twee kandidate vir die amp

van landdros in Heicl.elberg die twee here

u.w.

Spruyt en F.K,

Mare 1s. Die nkiesloten

11

_{moes b1nne twee maande na die}

goewer-mentskantoor ingestuur word 1), Twee rnaande later was die

verkiesing afgeloop en word in die Staa-;;s courant aangekond1g

dat die heer F.K. Mare verlcies 1s en reeds die ampseed afgele

het 2).

Nadat die landdros behoorlik gevestig was, rnoes not; bepaal

word tot wonr sy jurisdilcsie

str~lc.

Die Uitvoerende Raad het

d1e grenslyne van die distrilc in September 1866 bepaal en dit

in die Staats Courant gepubliseer

3)1

nGouveEtl!l!ll.ents Kennisgeving 101.

Nademaal, Heidelberg bij Vollcsraadbesluit, dato 19

rebr. 1866 tot een afzonderlijk district is V3rklaard,

en nademaal hut den Uitv. Raad 1s

opgedrab~n

de

grens-lijnen von c.at district, tot nadere approbatie von den

Hoog-Ed. Achtb. Vollcsraud, te bepalen, zoo wordt de·

volgende grenslijn tot al"'emeen nari,:,t g<.:publiceerd.

Vanaf den oorspronG van Rhenoster-poorts-rivier: van

da~r

met een regte 11jn nacr den kop van Standere.

plaats, aan Kromrivier; vun daar !'!let de rivier af cot

ann de

PotchefstrooG~che

lijn, en met die lijn tot aan

de plaats van J .H. Prins1oo, wonderfonteinsoog; vun

daar met den Voldlcornetslijnen van

~.

du Preez en Jan

Marais, langs de lijn van den Veldkornet Nicclaas

Pr1nsloo, Veldkornetschap ViitwatorsranC, tot den

oor-sprQng van Rhenosterpoortsrivier, mat den afloopwaters

van de districten Pretorin en Heidelbert;.

M.w. Pretorius, President.

Op last.

H. v.d. LinGen, Gouv. Seer.

Gouv. Kantoor,

Pr~toria,

3

3eptem-ber 1866

11

Hierree was die amptelilce erlcennig en die re!Hings i.v.m.

die d1str1lc afgehandel. Die distrik was baie groot en het

dele van die teonswoordige distrilcte Standerton en Betha1

asook feitlilc die htle Vi1twatersrand ingeslu1t. Oolc die

tccnswoordige

distrik Vereenibing het binne die grense

van H:idelberg

~;ele.

Gebeurtlen1sse wat 'n twint ig jaar later

~

1}

s.c.

148,8/5/

1

_{66! 1.}

s.c.

157, 10/7/ltl66

2.

s.c.

165, 4 Sept.

1~66,

·4.

-pluasgevind het, het egter gou die swaartepunt van die distrik: vunaf Heidelberg laat versk:uif en •n verandering en uitbreid1ng van die adDinistrasie in die distrik noodsaaklik: gemaak:.

6, ONTDEKXING V,.J-1 C:-QUD IN ::JIE DlSTRIK HElDELB@G. 1886,

Met die ontdekk:ing van goud op c:ie Witvutersrand 1n 1886

het die distrilc Heidelber,c; ;ie alleen in Suid-Afrika belcend-heid vcrwer..: nie mar is as ~:,cvolg daarvan heel e;ou op die w€reldkaart geplaas. Hierdie nuwe ontwikkeling was elter so ver van Heidelberg en van so •n geweldige O!':'vang dat P.eidelberg somJr ui t die staanspoor sy betekenis as <:'tie hoofdorp in die

distrik verloor het. Die Vlitwatersrandse goudvelde 1s fe1tl1k: van die begin af onGer 'n aparte udministrasie geplaas met

Johannesburg as setel.

Die Roodepoort delwerye met setslplekke op He ide lbarg en Greylingstad het ook in die distrik (,eval en het onder die adD1n1strcs ie van 'n Mynkor;n1ssaris en die regspraak van 'n

Spesiale Landdros eer3ssortcer, Ook die dorpies Vereeniging, Nibel en Elandsfontein was binne die distrik geleg. Op

eers-genoer:~de twce dorpies wo.s resident-vrederegters en op El:'tnds• fonte1n 'n veldkornet.

In 1895 is daar te Hcidolbsrg ook 'n Siviele Kor,;raissaris aangestel. Sy taak: was om c.is direkte bele1stings in te vor-der 1).

Mettertyd 1s apartG distrikte op die Witwatersrand Gepro-klamecr, en ook Vereeniging het 'n afson~erlike distrik seword. Ook acn die oostelik:s en suidoostelike k'"nt het die t::;rense van clio distrik .;ekr1mp, sodct dit vanda.; 'n baie kleiner opper-vlakte beslaan.

7. BEP.i.LING V.J~ DB GEOGj'lh.li'::iESE TERREIN 1/..:..T :QBtiR HlERDIE

S1'0DU ~

s ....

t

iiORD.

Met die term ,.distrik: Heidelberg" in Cie opskrif van

hicrdie verhandeling word in die esrste plek: bedoel die Lebied

1) ~giefstuk:

z.h.n.

lyste, Landuroste en Delwerye, 35.

-~·-~··---wat binne die teenswoordige grense van die d1strik 1€.

In

hierdie studie sal dan hoofsaaklik behandel word die on .. derwy sbedrywighede wat plac:sr.evind !let binne hierdie grense.

In die hoofstukke wat oor d1e tydperk 1839 tot 1899 handel, sal daar dikwels ook verwys word na skole wat buite die erense van die teenswoordige distrik Heidelberg val. In die stat1st1eke en die onderwysverslae word al die skole van die hele Heidelbergse d1str1k ingereken. Dit sal dus soms moe111k gaan om duidel1k te onderske1 watter slcole binne G1e huidige grense ceval het.

Al die skooltjies van die vroegste jare waarvan ek gege-wens kon opspoor, sal bespreek word afgesien van waar hulle

gele~ was. Qok die skole in die huidige d1strik Vereenig:l.ng sal tot 19213 behandel word.

Die onderwysgesli:ieclenis van die iiitwatersrand sal op sigself 'n groot boekueel :::eslaan. Die skole van die ;:,epro-klameerde delwerye op die Hitwatersrand sal ek dus van die begin af buit~-o:;sprekin,s laat.

In die tydvak 1926 tot 1950 sal ek nzy uitsluitlik by die skole van Cie teenswoordige d1str1k Heidelberg bepaal.

15.

l. ONDER >\IY& VOOR !§.§£. '(a) ~!!_tskaplike toe~tande:

Die eerste bewoners van Suikerbosrana het hulle, wat betref vyanuelike l!'afferstalllllle, seker betreklik veilig gevoel. Ons kan e.anvaar dat verskeie van die ·eerste intrekkers die strafekspedisie van Potgietar en

Uys in 1837 teen 3ilkaats meegemaak het en dus bewus was wan

die verdrywin~ van hierdie onrusstoker uit Transvaal. One weet ook dat verskeie van hulle, onder andere ko=e.n-dant P.D. Jacoba en sy seuns, ~en~l~ net o~ Dinea&n &e mag in Natal te verbreek 1).

Na die ooste en noorde was c'lae.r baie da.greise ver geen gevaarlike kaffersta!llllle nie. Dit het Potgieter en sy kommissie, wat op die spoor van Louis Trichardt getrek hat, alreads in lS36 vasgestel. Die eerste naturelle wat hulle op hulle tog ontmoet het,. het in die omge-wing van Soutpansberg gewoon 2).

Die nedarsatting het dus onder vreedsame omstandig-hede ontwikkal, Die mensa kon hulle aandag onsestoord

wy aan die opbou en bawoonbaermaking van hul plase. · Die eerete bewoners van die streak het seker baie

ltuo e~'='hti.d Vto.n roofd.1."1 e oy hul vee. Die

Potgiater-kommissia van 1836 het ds.e.r geen naturelle e.angetr-ef nie maar gevind dat daar be.ie ongediertes was:

11Di"' ko"""1"!!1 .. h .. t d'l.e ,Taal ten ooste van Viljoensdrif oor~esteek en is Suikerbos-rand oor. Die wereld daar het van onge~

diertes gewemel, en noordwaarts was oli-fante en renosters'1 _3).

Vir ledigheid was daar dus geen kana nie. Die vee moes

~edurig bewaak word teen roofdiere, huise moes gebou word

l) 2) 3) Engelbrecht: Potgieter en Ibid., 38.

Gedenkboek van die Nederduits Hervormde Gemeente Heidelberf, 6 --Theunissen: Hendri Potgiete~, 3g

16.

en lande moes skoongemaak en geploeg word vir die verbouing van graan en vruBte. Behalwe die bediendee wat uit die Kolonie saamgekom net, was daar seker geen

werkvolk te kry nie. Die kragte van elke lid van elke gesin was dua nodig om die nuwe, wilae land bewoonbaar te maak,

~~arb~ nbt ouA ~ekom dat die volwassenes, veral die manne wat die toonaangev.ers in die ger·1eenskap was, hulle aandag moes skmnk aan die ordening en beetuur van die burgl'lrltl<:A lAwA. n1 ... ~"''hieCI. "'Oes ingedeel word in wyke,

en veldkornette moes benoem word. Plaae moes geinspek-teer word, en grenelyne bepaal word, sodat die besit vs.n

. ~

grond op 1_{n wetlike &rondslag vasgele kon word.}

Onder bogenoemde omatandighede gedurende die eerate jare van die nedereetting was gereelde en langdurige akoolbesoek vir die kindere feitlik ondenkbaar.

(b) Die behoefte san onderwys en die ~'erk van

katKiaeer-~stera:

Terwyl die toeatande wat one hierbo bes~ryf hat, be-: ataan het, is daar elke jaar kJ.nUt:>l'a eobor.,, ter~J;t'l <..I:.cl&I'

opgegroei het eonder Qm die nodige onderwys te ontvang. Daar was nie eens 'n vaste predikant om die doop en

a ~

n~maal te bedien en jongmenee belydenie te laat atle nie. Dit is vanselfeprakend dat daar binne 'n paar jaar

n

toestand van die allergrootste behoefte op kerklike en onderwyagebied ontwikkel het. Daar was geainne met bee tot drie ongedoopte kinders, terwyl baie jongmense gesmag

~ het na 'n geleentheid om belydenis af te le.

Gedurende hierdie eerste en moeilikste jare van die nedereetting in Suikerbosrand het eerw. D. Lindley van Natal drie reiee na die Transvaal onderneem. Die

ae-soo""' !lt:>t f}laaSf:><>V ...

,,u.

:..r, 1.842, 1844, Gn 1846. Op hier-die reise het hy onder andere Potchefstroom baeoek wn

waarekynlik ook die Suikerbosrand. Hy het die evangelie

-·-··---verkondiB, die sakramente bedien en kerkraadslGde

be-vestig 1). Gestel dat eerw. D. Lindley op hierdie reise nie by Suikerbosrand aangedeon het nie, dan kan ons met Veiligheid aanneem dat bale van die manse van Suikerbos-rand sy kerkdienste te Potcnet stroom tHJI,J. b,v•-oon om dia

bediening van die eakramente te.ontvang en om hulle

laat_ A

grater kinders t~onaersoek en belydenis te laat afl9. Behalwe hierdie periodieke besoeke van eerw. Lindley en later ook van predikante uit die Kaapkolonie was die werk van katkiseermeesters meer gereeld en baie waarde-vo1.· In 1842 het eerw. Lindley ook kerkraadslede in die gebied wee van die Drr.kenaberg en ten noorde van die Vaalrivier bevestig 2). Hierdie kerkraadslede was met gesag beklee en is geee~ deur die gewone lidmate. Hulle het baie gedoen om die jaug op te voed in die Bybelkennis en kerkleer en hulle so voor te berei vir

Vir sever dit Suikerbosrand betref, het ons veral belangrike getuienis in verband met die katkisasiewerk '!lrP.t dA11T' di• oud<>rlinl! DPvid "'raneois Jacobs gedoen is. Die besoekende predikante het op meer as een plek in hulle verslae van sy work melding gemaak. So skryf de.

A. )'urray in sy verslag oor sy tweede reis van 1850 van hom as volgr

11Grdoote belangetelling kom ik in deze gewesten

on er eenigen ontdekken, die vooral levendig gehouden werd door den vlijtigen arbeid van den oudl. D. Jacobs (van Beaufort) die geduri~

de gemeente eoekt te stichten en op te wekkenw 3). In die verelag van di. A. Murray en J.H. Neethling, wat die derde deputasie van die Kaapse kerk gelei het,

n

lees ons van ₁₁de waardige Breeders Oud<Jrligen Wolmarans "'

en Viljoen11

• Toe •n derde ouderling gekiee moes word,

11 viel de keu:;e op det! bej e.arden en waardiC!Ail 'T!'Omen

---

_{1) Gardeners Ons Kerk in die Transgariep, 56.} 2) Ibid., 236.

1e.

David Jacobs die ook als oud ouderling in de Suiker-bosch randen van de uitgebreidste nuttigheid was zoo door zynen christelijken wandel, als door het woord ter oefening, waarin hy bij welzijn, elken Zondag der gemeente voorging'1 _{1). Vercer in dieselfde}

verslag lees ons van hom:

11Er heerscht bij dit al in deze atreken de goede en prijzenawaardige gewoonte, den waardigen David Jacobs, walliieer hij gezond is, aftohalen, om op de plaatsen, door oefening en Katechisatie; het woord Gods bekend te mak•Jn11 _2).

Uit bogenoemde aanhalings blyk die ywer wat deur so 'n katkiseermec>ster aan cie dag gele is. Dit

is ook duidelik dat die gerreentelede ·;an sy ywer en bekwaamheid gebruik gemaak het om hulls kinders vir die aflegging van bel;rdenis voor te berei. As one verder daarop let dat bale jongme~se na deeglike ondersoek deur die besoekende predikante by die kerk-plekke belydenis afgele het, is dit 'lir ons 'n bewys van die c;oeie werk wat deur die katkiseermee,;ters gedoen is. Die predikante sou nie die jongmense al-leen op hu:•.le belydenis aarneem nie, Hulle sou ook bewys moes lewer van 'n goeie kennis van die Bybel en die kerkleer.

Die onderwys het in hierdie jare feitlik net be-staan uit die voorbereiding vir die aflegging van belydenis. Die beginsels van lees en skryf is in die meeste gevalle waarskynlik deur die ouers aan hulle kinders geleer. P.ter en daar sou daar 'n man of vrou gewees het wat 'n bietjie onderwys :>an die kinders van die on;g'311ing ge:see het, ll!3.ar ocr die algemeen w&s die cnderri.g n:aar hoofsae.idik die wat deur die katkiseermeeeters gegee is.

rr

-·De

K~~:bode' :c85:£' 13!ll3. 2) Ibid., 1852, 317.

---~···-~~,--19 .•

(e) Bevindings van besoekende 1eraars:

In 1844 het die voorsiening in die geeste1ike nood van die emigrants vir die eerste keer by die Ringsvergadering van G~aaff·Reinet ter sprake gekom. Dit het ge1ei tot die afvaardiging van 'n kommissie

in 1846 na die noorde1ike gebiede, Ds. W, Krige van Vietoria-Wes het op hierdie reis s1egs die Rietriviergebied in die teenswoordige Vrystaat

be-soak 1).

Opva11end is dit dat by die Sinode van 1847 dit juia die Kerkraad van Beaufort-Wee was wat 'n beskry-wingspunt ingedien het ₁₁dat midde1en in het werk mogen worden geste1d om ze zc~ spoedig moge1yk onder de zegeningen des Evange1ies te brengen" 2). Dit het aan1eiding gegee tot die afvaardiging van ver-akeie deputaaies gedurende die daaropvolgende jare deur die Kaapse Kerk. Van hierdie deputaaies het drie in die vroee vyftiger jare by Suikerboarand aangedoen en in hul1e vers1ae een en ander oor die

geeste1ik~toestand van die gebied meegedee1. (i) Di. A. Murray snr. en P.K. A1bertyn:

By die Sinode van 1847 is toe 'n kommissie, bestaande uit di. A. ~urray snr., P.K. A1bertyn en ouder1inge B. Pienaar en D.J. de Wit, benoem om die emigrants in die noorde1ike gebieae te besoek. Laas· genoemde kon weens siekte die reis nie meemaak nie 5), Hu11e het op 5 Maart 1848 vertrek en se1fs tot by

nMagha11esberg11 _{getrek. Hier het hu11e Gerrit Kruger,}

1anddr~a ? Lombaard en kommandant A.W.J. Pretorius ontmoet, wat hul1e gehe1p het deur 'n brief van be-kendmaking rond te atuur.

1) 2)

3)

Moorreea: Die Nederduits Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika 1652 - 1873, 750.

Ibid,, 751, en Dreyer: Die Kaapse Kerk en die Groot i,rek, 87,

20. d

Ten gevolge van deze beke~aking kwamen op de "bepaalde dagen van Schoonspruit, Zuikerboschrand,

Vaal Rivier en vooral van Maghaliesberg eene menig-te van menschen op menig-ter bywoning van de openbare godsdienst en om de doop hunner k1nderen te ont-vangen" 1),

Uit hierdie aanhaling spreek die nood en behoef-te op geestelik~ gebied wat daar onder die hele emi-grantegemeenskap bestaan het.

(ii) Ds. A. Murray jnr. 1850:

Intussen is ds. A. Murray jnr. ·op 6 Mei 1849 as predikant van Bloemfontein bevestig· 2). In 1850 onderneem hy 'n reis na die .Transvaal en doen ook by Suikerbosrand aan. Van hierdie besoek skryf hy die volgende in sy verslag:

111s Woensdags reisden wij verder (altijd in eene

oostelijke rigting) en kwamen 1_{s Donderdags}

aan op de plaats van den hr. J. Smit, aan den Suikerbosch Rand, waar ik reeds dien ~vend

eene kleine gemeente bijeen vend, die den vol-gende dag nag vermeerderde, en 1_{s Zondags had}

ik zeker tusschen de twee en drie honderd zielen onder het gehoor".

En verder teken hy aan:

110p de Kerkplaats aan de Suikerboschrand werden

er acht en dertig kinderen gedoopt en twee jongelieden aangenome" 3).

Die greet getalle wa t in 'n dunbevolkte streek na hierdie kerkdienste opgekom het, en die groat

aan-tal dopelinge is 'n sprekende bewys van die groat behoefte wat daar op geestelike gebied bestaan het.

(iii) Ds. A. Murray .jnr. ends. J.H. Neethling, 1852: Die lede van die derde deputasie van die Kaapse Kerk was ds. A. Murray van Bloemfontein en ds. J.H. Neethling van Prins Albert. In hulle verslag ocr Suikerbosrand word weer gemeld van die ywerige werk van die ouderling David Jacobs, en verder word

ver-1) Dreyer: Die Kaapse Kerk en die Groot Trek, 102. Uitreksel.

2) Gerdeners Ons Kerk in die Transgariep, 57. 3) De Kerkbode, 1851, 6.

21.

slag gedoen van die uitbreiding van die kerkraad 1), ln dieselfde verslag word egter ook •n saak aangeroer wat bale nadelig en belemmerend ingewerk het op die geestelike en verstandelike ontwikkeling van die Transvaalse gemeenskappe. In verband met hulle ver-slag oor Lydenburg notuleer hulle die volgende on-gunstige mededeling omtrent Suikerbosrand:

De opkomst der gemeente kon men eene tamelijke "noemen. Wij hoorden echter tot onze smart,

dat eenige gemeenteleden van de Suikerbosch Randen, zich uit politieke overwegingen hadden laten terughouden, naar de kerk te komen. Van alle deelen in het Overvaalsche hebben wij de verdwaaldheid hier het meest of uitsluitelijk aangetroffen, en dit niet slechts tot onzer, maar ook tot aller welgezinden innige droef-heid. Wij verblijden ons echter later, toen wij vernamen dat ook velen hunner tot andere ge-dachten waren gekomen, toen wij hun na drie maanden naar de kerk te Mooi Rivier zagen komen" 2).

Hierdie ongelukkige verdeeldheid op politieke gebied, wat selfs sy invloed in die kerklike lewe laat geld het, sou sekerlik ook die kanse om eene-gesind op te tree ten einde enige opvoedingegeleent-hecte vir die kinders te skep, benadeel het. In die

jare wat hierop gevo1g het, het verdere verdee1dheid op kerklike g~~1ed die Suikerboerandse gemeenskap

"'

1amgele, sodat van 'n eenegesinde optrede om onder-wysgeriewe vir die kinders te verseker min sprake was. 2. ONDERWYS VANAF 1853 TOT ~·

(

..

)

Tot 1!d5.~ li!Qits ~ie T~~vaalsa emigran.te nog al tyd sender 'n perm.anente leier op kerk1ike en onder-wysgebied klaarkom. Soos ons in die vorige paragrawe. gesien het, het die houding.van die Kaapse Sinode vanaf 1847 teenoor die emigrante verander en is daar

1) De Kerkbode, 1852, 303. 2) Ibid., 1852, .317.

-22.

verskeie ueputasiea van predikante gestuur om d1e manse te bearbe1 en die sakramente te bedien, Hierdie periodieke besoeke het wel enigsins verligting gebring in die greet geestelil!:e behoeftes, maar dit was te wisaelvallig van aard om permanente voorsiening te ma.ak vir die onderwys van

kinders en die bediening op kerklike gebied.

Op 27 Nei 1853 het ds. Dirk van der Hoff op Potchef• stroorn aangekom as predikant. Hy was die eer~te predikant wat na die Transvaal geko~ het 1). Ly koms was van groot betekenis nie alleen op ~erklike gebied nie ma£<r ook vir die onderwys. Reeds op die eerste sitting van die kerkraad onder sy voorsitterskap het hy die traktement van die

onderwyser te Potchefstroom (H. van der Linden) op veste voet geplaas. Hy het ook 'n nuwe reslement vir uie sKole antwerp en is deur d.ie Volkeraau benoerr tot uBinne- en Buitelanasche Gorreeponaent voor Kerk- en 5choolzaken11 _en

tot «Schoolopziener" op Potchefetroom 2). Deur hierdie benoeming het ds. Van der Hoff se optrede ook groter be-tekenis gekry vir die hele Tran1vaal en gevolglik ook vir Suikerbo!'rand.

(b) Kerl!:like en oolit1:.eke t\"iste nacielig vir die onderwys: Onder leiding van ds. Van der Hoff het •n kerklike

organisa~le in 1853 in die Transvaal tot stand gekom, Op 8 Augustus 1853 het die eer~te Algemene Kerkvergadering byeengekom. Die vergader1ng het beeluit om in geen geval onder die Ka~pse S1no6e te val nie. Ock so~m1ge inwoners van Suikerbosrand, onder andere persone soos ouderl1ng David Jacobs en Gebriel Jacobs van Houtpoort, was gekant

teen enige in~enging van die Y.aapse Sinode in Transvaals~

kerklike sake 3),

· ·

-1) Coetzee: Onderwys in Transvaal 1838 - 1937, 19. 2) Ibid,, 20.

3) Engelbrecht: Gedenkboek van die Neaerduits Hervormde

Gem.~e_nt! Heidelberg l8o5-.1935, 9 - 10.

23.

Soos ek later sal aantoon, was daar egter ook die-gene wat nie met hierdie standpunt saamgestem het nie en nog die gesag van die Kaapse Sinode erken het. Dit is feitlik nie eens nodig om daarop te wy3 dat hierdie kerk-like twiste bale nadelig was vir die ontwikkeling van die onderwysbedrywighede en opvoeding van die jeug nie. Tot 1859 het alle kt>ntrole oor ono.erwysbedrywighede onder die beheer van die kerkrade geval. Hierdie verdeeldheid op kerklike gebied het die samestelling van die kerkraad in Suikerbosrand geheel en al ontwrig. Vir aover dit die volgelinge van die Nederduits Hervormde Kerk betref, het Suikerbosrand 'n wyk van die gemeente van Potchefstroom geword, maar die mense wat nie onder die gesag van ds. Vander Hoff en sy kerkraad wou staan nie, moes maar wag tot tyd en wyl 'n deputasie van die Kaapse Sinode sou aan-kom om hulle te herorganiseer. Ons kan gevolglik aanneem dat selfs die katkiseerwerk in baie huise stilgestaan het. Ouderling David J"acobs, van wie se dienste as katkiseer-meester feitlik die hele Suikt~Dosrandstreek gebruik ge-maak het, was nou •n uitgesproke volgeling van ds. Van der Hoff en sou uit die aurd van die sauk slegs sy eie mense

bedien.

In die sestiger jare het politieke twiste ook die horison verduister en uitgeloop op 'n kortstondige burger-oorlog.

(c) Besoek van di. A.A. Louw en J,H. Neethlins in 1856: In 1856 het die Transgariepse Ring di. A.A. Louw en J.H. Neethling afgevaardig om in die Transvaal te gaan ondersoek instal na die nuutste ontwikkelinge en om die gomeentes te gaan besoek 1).

1) Gardeners Ons Kerk in die TransgRriep, 285, en

Engelbrecht: Geskiedenis vRn die Nederduits Rervormde Kerk van Afrika, l23.

24.

Toe die Kommissie te Suikerbosrand aankom, was ds. Van der Hoff met sewe van sy kerkraadslede reeds daar om

perzoon-"

lijk met de leeraars van de Kolonie over hunne komst te spreken" 1) ,

1_{n Onderhoud tussen die twee partye het toe plaasgevind,}

en ds. Van der Hoff en sy kerkrnad het die twee Kaapse pre-dikante belet om voort te gaan met hulle reis;

teen eehter de gemeente verklaarde, hare kleine kin-"deren ongedoopt no.ar huis te zullen nemen, en daarbij

nooh andere, schoon redelijke drnngredenen bezigde, zeide de heer van der Hoff, dat hij one verlof gat te gaan waar, en te doen wat wij willen" 2).

Hierna het hulle die snkramente bedien en en1ge jong-mense aangeneem.

Die volgende paragraaf u1t die verslng van di. Louw en Neethl1ng ie tekenend van die verdeeldheid op kerklike ge-b1ed van daardie tyd in Suikerbosrand:

Wij hebben aldaar met genoegen gearbeid, en, wij ver-ntrouwen ook, met zegen, maar geene woorden zijn in

staat de verdeeldheden van heaen, tegenover de eensfe-zindheid van voor vier jaren naar eisch te schetsen 3).

'n Groot aruntal jare lank is die geskiedenis van Suiker-boarand deur die tweedrag op kerklike gebied vertroebel en is dear geen vord~ring met onderwys gemaak nie.

(d) Die stigting van die Nederduits Hervormde Gemeente: Kerklik het Suikerbosr11.nd vannf 1853 'n wyk ve,n die Pot-ehefstroomse gemeente uitgemaak, maar nadat ds. A.J. Begemann op 27 Januarie 1861 tot predikant ve.n Pretoria bevestig is, het Suikerbosrand ondsr Pretoria geressorteer 4). Op 4 Julie 1864 het 'n versoek om~ kerk te bou uit Suikerbosrand voor die kerkraad in Pretoria gedien. Die versoek is toegestaan,

en op 17 Oktober van dieselfde jaar is op die p~aas Lang-laagte die hoeksteen van die kerkgebou gele 5), In die

l) 2) 3) 4) 5) De Kerkbode, 185o, 312. Ibid. Ibid.

Engelbrecht:Gedenkboek van die Nederduits Hervormde Ge-meente Heidelberg, 11.

Ibid.

25.

volgende jaer het 'n versook in die kerkrandsvergadering te

Pretoria gekom V[ln gemeentelede van Suiker·bosrand, Klip-ri vier en Roodekopp6n om de.nrdie dele s.s 1_{n. self:'!tandige}

gemeen.te af te stig.

~p 27 Junie 1865 het die kommissie vc~ die A1gemene Kerkvergadering ta Rustenb1..:rg die VE:rsoek toeg&star.n en

ds. A.J, Begem~nn tot konsu1ent benoom. Die eervte kerklike fees na die afstigting het op 30 en 31 Desember 1865 plans-gevind. By die geleentheid het 30 nuwe lidmate be1ydenis

,..

afge1e en is 68 kinders gedvop. Die eerste kerkraadsver-gadering is op 1 Januarie 1866 gehou 1).

Die gemeente het so vinniG gegroei dat die konsu1ent in Desember 1867 die kerkrand moes aanraal d~t dit tyd geword het om 1_{n ele predikant te beroep. In !via"::: t 1868 is ds. N.J.}

van Wnrmelo van Zou+-p'ln~b rg f'"~rrntel beroep. Hy het die beroep ae.ngeneem en is op 18 Jc;.lie 18;:)8 deour dG. Begeroonn op Suikerbo~r~nd bevestig 2).

Deur die stigting vnn die Noderd,li ts Her\·ormde Gemeen-te Gemeen-te Heidelberg het d~ar orde sn g&reelde ~edie"1lng gekom. Die koms van d.J, Vc:n 1_{/fr-,rroelo n~ Heidelberg bet 'n nuwe} tyd-perk lngelui. Danr vms nou 'n nktiewc geestelike leier, wet nie alleen vir die kerkl ~.l:e bec~.iening gesorg het nie manr ook groot belangstelling en yw:"r vir die onderwys ae.n

~

die dag gele het.

(e) ~s:ttgting van_.flle N- ~-::-clu:l,_ ts G_!Jrc;for:necro e Gemee~:

"'n April 1865 is daar ook 'n Nederdui ts Gereformeerde Gemeente deur ds. F. Lion Cachet van Utrec~t gestlg. Van hlerdie stigting le:lls ons onder nndera dle volgende uit die verslag van ds. Cachet:

B:;:oed6r ;.:F>.ree hood zljne wcning R~n. waar ik Zondag "1 April, gocl.sdienst·,e:lening hield, il<.dat door de daar

1) Engelbr6cht: 2} Ibid., 15.