Agrarisch natuurbeheer: nieuwe perspectieven

Agrarisch

natuurbeheer:

nieuwe

_{perspectieven}

Jan Douwe van der

Ploeg

(Vakgroep

Rurale

Sociologie,

Landbouwuniversiteit, Hollandse weg 1,6706 KN

_Wageningen)

Farmers’ managed preservation of landscapes and natural values

Itisarguedthat the_ongoingtransformation of Dutch _agriculturetowards _{sustainability implies}a

re-newedinterest inthose_{farming practices}that tillrecentlywereconsideredtobe‘out-dated’ and/or ‘traditional’.Dutchagriculturecontains a_{wide array offarming practices}that differ from the domi-nantmodel.Thesedeviantstyles offarmingturn out tobequite interestingfrom the_scopeof land-scapemaintenance andnaturepreservation. Specialattention ispaidtocommoninitiatives as_e.g.

theoneof farmers of the Frisianvillageof Eastermar. Somelinks betweenthesenewperspectives

and the work of naturalistsarehighlighted.

Inleiding

Almetalheeft de

agrarische ontwikkeling

vande

afgelopen

decenniaeen

rampzalige

invloed

_gehad

_{op de}Nederlandse

_{cultuurlandschappen}

en daarin besloten

natuur-waarden.

_Op

zich is_een

_teloorgang

_van

_{landschappelijke}

en

natuurlijke

waarden geen

noodzakelijk

gevolg

van

agrarische ontwikkeling.

Totaande

jaren

'50 vormde de

laatstgenoemde

factor veeleereen

positieve drijfkracht

achter de

_verrijking

en

scha-kering

van natuur en

landschap. Bepaalde

elementenverdwenen, andere kwamen

ervoor terug.

Zolang

de balans

_positief

was, werd de

verandering

als

_zodanig

niet als

problematisch

ervaren.

De

_{landbouwontwikkeling}

vande

afgelopen

decennia

_daarentegen

kenmerkt zich

bij

uitstek dooreen

negatieve

balans:erisveel,heel veel

vernietigd, terwijl

er

nauwe-lijks

iets

_{aantrekkelijks}

voorin de

plaats

is

gekomen.

De

omzwervingen

van floristen

Als ik

terugblik,

dan zie ik D.T.E.vander

Ploeg, mijn

vader,

bijna

als

chroniqueur

van deze

omslag.

Dater eens wat

verdween, ach,

de Turkse tortelwastochweer een nieuwkomer. Enerverdweenweleens een

plantje,

maarkwamen erook niet allerlei

adventieven voor

terug? Toentertijd

werdevenvaak

_{gebotaniseerd}

_op

vuilstortplaat-sen

(met

'ome' Franke in

Eernewoude)

als

op

spoorwegemplacementen

(ik

herinner me datweop het

stationnetje

van Stavoren eenadventief

vonden)

enop

overslag-plaatsen

voorkrachtvoer: daar wilde weleenswatraars vanheelver weg

groeien.

De laatste

_jaren

evenwel

_lijkt

het alsof

hij

zich

_bij

voorkeur

_terugtrekt

in de

_stukjes

natuur

vanhet

Fryske

Gea.

Het is alsof de

_omzwervingen

vanfloristen vertellenvan de veranderende

ver-houding

tussen landbouwennatuur. Waar Heimansen

Thijsse

nog verhaaldenvap

het héleland,album_naalbum,daar

_schrijft

Douwevander

_Ploeg

de laatste

_jaren

over minuscule

_stukjes

_{op de Friese kaart. En}voor

zijn

Fonteinkruiden kan

_hij

inderdaad demeestesloten links laten

_liggen.

Duurzaamheiden verscheidenheid

De

ontwikkeling

vande landbouw heeft de

afgelopen

20

jaar

eenonmiskenbare

ver-mesting, versmering, verdroging, verstening

en

vervlakking

van de groene ruimte

bewerkstelligd.

Vanuit

_{mijn eigen}

werk

_{(rurale sociologie,}

dus vanuiteenvolstrekt andere

invalshoek)

ben ik daar

_regelmatig

mee

bezig. Tegelijkertijd

is hetzo dat ik door

mijn

werk de

_{vergankelijkheid}

heb leren kennenvanhetzoverwoestende

ont-wikkelingsmodel

datdelaatstetweedecennia dominantwerd.

Laatmeoptweezaken

wijzen:

denuevidente noodzaakom eenduurzame land-bouw tecreëren, betekent dat de

landbouwbeoefening

weer veel meerzal moeten

worden

_afgestemd

_{op de lokaal}

aanwezige hulpbronnen;

op

grond,

water,lucht, kli-maat, kennisen

ervaring.

Het opgroteschaal

_'aanslepen'

vanmineralen,nutriënten en

energie

vanelders zal sterk worden

teruggedrongen.

Zo ook het

gebruik

van aller-lei toxische elementenen,meerin het

algemeen

gesteld,

het

_gebruik

van

bijna

uni-versele

_{technologische}

modellen.Kon de landbouw de

afgelopen

decennia door de dominante

_{technologie-ontwikkeling}

sterk worden

gestandaardiseerd,

nuzalerweer

eenzekere re-lokalisatie

plaats

moeten vinden.1 _{De landbouw zal}

weerop deconcrete

(en

dus

_{lokale) natuurlijke omstandigheden}

moeten worden

afgestemd.

In

_beginsel

biedt datweer

mogelijkheden,

zowelvoordiversificatie alsvoorde

_ontwikkeling

van

meernatuurwaarden.

Een tweede_puntis dat de

_toepassing

vanhet overheersende

ontwikkelingsmodel

toch veel minder

algemeen

is_{geweestdan veelal wordt aangenomen. De}

landbouw-sectoris- totop zekere

hoogte

-nog steedseen

gevarieerd geheel.

In

_sommige

ge-bieden,in

_sommige

sectorenenop

bepaalde bedrijven

werd het dominante model

(met

ondermeer

doorgaande schaalvergroting,

standaardisatievande

produktie-om-standigheden,

sterke

intensivering

endaarmeeeensterke toevoervan

mineralen,

nu-triëntenen

energie

vanelders, mechanisatie,reductievande

arbeidsinzet)

veel minder toegepastdan elders. Hieren daar werden zelfstotop zekere

hoogte

contrasterende modellen in

praktijk gebracht.

Zo ontstonden

_{uiteenlopende}

_{bedrijfsstijlen,}

steeds weervariërende manierenomde

landbouwbeoefening

inconcreto te

bedrijven.

2Onder die

_{bedrijfsstijlen zijn}

erook diverse waarin eenverantwoord beheervannatuur en

landschap

als hetwareeen

'stilzwijgend',

maar

logisch

onderdeelvande

landbouw-beoefening

vormt.Dit is niet de

plaats

voor

uitgebreide uiteenzettingen.

Ik volsta derhalve meteen

verwijzing

naar de foto die

_bij

dit artikel is

_geplaatst.

Het iseen beeldvan 'stikelluken',vandisteltrekken. Let wel: het iseenfoto die niet 20

_jaar

oud is, maar die

vorig jaar

werd genomen. Het is ook een beeld dateen zekere be-scheidenheid in zich

_draagt:

het iseenboer die doende is in

_zijn

velden. Toch is het

precies

door ditsoortbescheiden

praktijken

daterminder

(of niet)

wordt

gespotenen datnatuurwaarden zichop andere

wijze

kunnen ontwikkelen.

Toenemendeonwetendheid

Het zicht op die

uiteenlopende handelwijzen (en

dus ook het zicht op de

wijze

waar-opmet de

_'groene

ruimte'ende daarin besloten natuurwaarden werd

omgesprongen)

is de

_afgelopen

decennia

_{vrijwel geheel zoekgeraakt.}

Beschouwd vanuit de

land-bouwpolitiek gold

maaréén ratio: datwas

toepassing

van het dominante

ontwikke-lingsmodel.

De

_{'afwijkingen'}

werden beschouwdals

tijdelijk

- als fenomenen die

gedoemd

warente

verdwijnen.

Zo ook de

_{landbouwwetenschap:}

de kennisdiewerd ontwikkeld betrof de realisatievan het dominante model. De lacunes die daarmee ontstonden_{ontpoptenzich pas later}

_(dat

is

_nu)

als het 'ontbrekende

_traject'.

En

ten-slotte de

_{natuurbeschermingsorganisaties,}

floristen, enz. Mede als reactie opeen landbouwwereld die

_verweving

afwees want

'optimale produktieomstandigheden'

eiste, richtte deze groep zich in toenemendemateop het

tegendeel

vande

optimale

landbouw,

ophetreservaat. Ook in dezegroepverdween de aandachtvoor de

feite-lijke

verscheidenheid: landbouw werd in hundenken één verhaal, natuurwas het andere verhaal. Zo ontstond de

_{scheidings-optie.}

Fig. 1.In dejarennegentigleven_nogsteeds boeren die Akkerdistels nietmetdeherbicidespuitmaar meteendisteltangtelijfgaan.

De

huidige

landbouwstaat opeen

keerpunt. Continuering

van devroegere

optima-lisatiestrategie

is

_uitgesloten.

Daarmee komen de

_genegeerde

en/of

vergeten

be-drijfsstijlen

naar vorenals

mogelijke vertrekpunten

vooralternatieve

ontwikkelings-vormen.3

Lokale

_naamgeving

Ik heb floristen vaak zien 'hokken'

_(zo

heette dat althans

_{bij ons): nauwkeurig}

de

precieze samenstelling

vande lokaal

_aanwezige

_{soortenrijkdom registreren}

_om die

vervolgens

op

geruite kaartjes

tesitueren. Een

_tweede,

_{fascinerende stap} omvattede

koppeling

aanlokaal

_{gebezigde plantennamen.}

Dan vindenwede Wilde

_lijsterbes

(Sorbus aucuparia)

terugals

_{kwikkebaai, koetsjekraal, koetsebei, klysterbei,}

luster-bei, sapiepenhoolt

of

_{floitsjehout.}

4_{En die}

aanduidingen

vormennogmaar eenfractie

vande veel bredere

'folk-taxonomy'.

Zo ook

_{buigen agrarische sociologen}

zichnuover

kaartjes.

Die bevatten de lokaal

gebezigde

trefwoordenwaar

bepaalde

manierenvanboeren,

bepaalde bedrijfsstijlen

meeworden

geduid. Op

die kaarten treft men dan de koweminsken op deklei, de

fokkers

in de Wouden.5 Beide lokaletermen

verwijzen

naareenzelfde

stijl,

eenzelfde

bedrijfsopzet

en

bedrijfsvoering

waarin

fijnregulering

centraalstaat.Allesdraaitom de koe. Een alte_grote

_{bedrijfsuitbreiding}

wordt doelbewust

_afgewezen

omdatmen dante

'ruig'

zou moeten werken. Zo ook de

omschrijvingen

voor

bijvoorbeeld

de

bedrijfsstijl

waarin

_{kostenbesparing}

centraalstaat

_{(een stijl}

die vanuit het_oogpuntvan natuurbeheer

_{aantrekkelijk}

is,metnameomdater

verhoudingsgewijs weinig

nutriën-ten, mineralenen

energie

vanbuiten worden

_aangevoerd):

_{op de klei} vaak als

_sunige

boer omschreven,in de wouden wordt hetwat

_{gemoedelijker}

bedaardeboer

_gebruikt,

terwijl

in hetveen hetwat

misprijzende knieptange (knijptang, afknijper)

wel wordt

gehoord.

6

Het is

_opmerkelijk

_{dat op lokaal niveau}steedseenwaaiervantermenwordt

aan-getroffen

waarmee de relevante verscheidenheid door de direct betrokkenen wordt aangegeven.

Op landelijk

niveauevenwel,waarde

gebezigde

taal veel_meerwordt

gestructureerd

door de beelden die

_wetenschap

enbeleid

aanreiken,

zalmen een

der-gelijk gedetailleerd geheel

van

begrippen

vergeefs

zoeken. Daar

_geldt

slechts één

omschrijving

endat is dievan de boer als ondernemer. De

enig mogelijke

nuanceis dietussen

'goede'

en'slechte' ondernemers. Het behoeft geen

betoog

datmet zulk

eenpover

begrippenapparaat

het zichtopde

uiteenlopende bedrijfsvoeringen

wel zoekmoestraken.

De

_tijden

kenteren echter

_(de

landbouwmoet

noodgedwongen

een

diepgaande

verandering

in de

_richting

_vanduurzaamheid

realiseren)

en wat

_{lange tijd}

onopge-merkt bleef kan opeens wordenherontdekt, zoals, meenik,ook de

_geschiedenis

_van de floristiek meermalenheeft

_getoond.

Nieuwe boereninitiatieven

Op

ditmoment worden de

boerenbedrijven

waarin

_{verhoudingsgewijs}

_méér,soms zelfseen

aanzienlijke

ruimte isvoorhet beherenenook ontwikkelenvan

_specifieke

natuurwaarden als hetware herontdekt. Ook op het

achterliggende geheel

van

stra-tegische overwegingen,

waardenen

ervaringen verkrijgt

men weerméér zicht. Dat is

belangrijk,

wantmede daardoor zietmen in dat de aandachtvoor en

aardigheid

in het beherenvannatuurwaarden niet iets secundairsis,iets

_toevalligs,

ofeenrestant van hetverleden,maar eenintrinsiek deelvande desbetreffende

_{bedrijfsstijl.}

In deze

_{herontdekking spelen}

boeren

_overigens

eenmarkante rol. In toenemende

matedienen zich

_{'landschapscoöperaties',}

_{'verenigingen}

voor

agrarisch

natuurbe-heer', 'milieucoöperaties'

enwatniet alaan.Met veelverve

brengen

groepen boeren naarvoren dat veel vande mooie

cultuurlandschappen

ende daarin besloten

natuur-waardener

(nog) zijn

dank

zij

ennietondankshun

_eigen

actieve rol. Ze ontwikkelen

plannen

om die rol verder uit tebouwen, om het natuurbeheereen meer syste-matische

_plaats

in hun

_{agrarische bedrijfsvoering}

teverlenen.

_Daarbij

claimenze

tegelijkertijd

een toegangtotde marktvoor natuur- en

landschapsbeheer

dienuin

verregaande

mate is

_{gemonopoliseerd}

door

_instellingen

als

_bijvoorbeeld

Natuur-monumenten, Staatsbosbeheeren

provinciale

organisaties

als It

Fryske

Gea, het Drentse

_Landschap.

Die claim is het overdenken waard. In deeerste

plaats

omdat het geen absolute claimis,maar een

overweging gevoed

door de

gedachte

datvoor

scheiding

moet

wor-den

gekozen

daarwaardat

_noodzakelijk

is,maar voor

verweving

daarwaardat

moge-lijk

is. Een tweede

belangrijke

element is de

_overweging

dat natuurbeheer door boe-ren

(door

middelvan

verweving,

maarook dooreen

bepaalde

rol

_bij

het beherenvan

reservaten)

veelalefficiënter,

adequater

maarvooral beduidend

_goedkoper

zal

_zijn.

Deze

overweging

wordt in toenemendemate door onderzoek

_gestaafd.

7_{Een derde}

overweging

is van meer

algemene

aard. De definitievan 'natuur',waarmee de

hui-dige monopolisering

vande 'natuurmarkt' wordt

_{gelegitimeerd, lijkt}

zich steedsmeer teontwikkelentoteenzaak dieaan eenelite voorbehouden is

(het

wordt 'natuur'waar

geen

fietspad

meerdoorheen

mag).

Deelnamevan meer

partijen,

in dit

_geval

boeren, kaneentoch

noodzakelijke democratisering

vanhet

natuurbegrip

wellicht

schragen.

Deeerste

gezamenlijke

aanzetvan

boerenzijde

omopverantwoordeen

goed

door-dachte manier het beheervannatuur en

landschap

terhandte nemen, ontstond in het

Friese

_dorp

Eastermar

(Oostermeer).

8De

_Vereniging

Eastermars Lansdouwe

_(V.E.L.)

is inmiddels_een

_{gezaghebbend referentiepunt}

in alle discussiesover landbouwen natuurbeheer. Het

gaatnietaan omin het kadervandit artikel

gedetailleerd

integaan op de

specifieke aanloop

vanditeersteen zo

belangrijke experiment.

Toch is het op

zijn

minst

_opmerkelijk

dat het

_gebied

waarin de V.E.L._{opereertop de}

spreekwoor-delijke

steenworpafstand

_ligt

van het

geboortehuis

van de florist D.T.E. van der

Ploeg.

Hoe het ook

_zij,

metde

_opkomst

vaninitiatieven als die in Eastermar

is,

zo

lijkt

me, het werkveldvanfloristen in

belangrijke

mateverbreed. Behalvede

'reservaats-gronden',

wordennuook deweilanden,de

_{perceelsranden,}

deboerensloten, boom-wallenen

singels

weervan groot

belang.

Ik weet wel: de floristen

_zijn

daar nooit helemaal

_weggebleven,

maarhun

aanwezigheid

nu enin de komende

jaren

kan

bij

uitstek relevant worden. En daarnaast zal steedsmeer

gelden

dat behalve de

_registratie

van aan-of

afwezigheid

van

bepaalde

soorten, nuook steeds vaker onderzochten

uitgelegd

zalmoeten worden waarom

bepaalde

natuurwaarden wel of niet

aanwezig

zijn

-

daarbij

zal

blijken

dateen

goede kijk

_op en

grondige

kennis van

agrarisch

1. J.D. vanderPloeg, 1992. The Reconstitution ofLocality: Technologyand Labour in Modem

Agriculture.In: T.Marsden,P. Lowe& S.Whatmore,Labour and_Locality, Critical

Perspec-tivesonRural ChangeSeries,4: 19-43. Londen.

2. J.D.vanderPloeg, S. Miedema,D._Roep, R. van Broekuizen& R.de Bruin, 1992. Boer

bliuwe, blinder ...!_{Bedrijfsstijlen, ondernemerschapentoekomstperspectieven.}Leeuwarden/

Wageningen.

3. J.D. vanderPloege.a., 1993. Itkearpunt foarby;bouwstenen voorhetagrarisch

ontwikke-lingsplanFriesland. _Wageningen.

4. D. Franke &D.T.E.vanderPloeg, 1984. Plantenammen_ynFryslan, ed. 2. Leeuwarden. 5. R. de Bruin & J.D.vanderPloeg, 1992. Maat houden;bedrijfsstijlenenhet beheer vannatuur

enlandschapin deNoordelijkeFrieseWouden enhetZuidelijkWesterkwartier,ed. 2. Wage-ningen.

6. R. deBruin,1993. Bontofblauw;bedrijfsstijlenenkoersbepaling landelijke gebieden. Wage-ningen.

7. L.Slangen(in voorber.).The economie aspectsof environmental_cooperativesfor farmers.

Wa-geningen.

8. V.E.L._(VerenigingEastermar'sLansdouwe), 1993._{Verwevingsmogelijkheden}vanlandbouw metmiüeu,natuur,landschapenrecreatie in de Lansdouwe Eastermar.