Duitslandexcursie WFW
Citation for published version (APA):
Technische Universiteit Eindhoven (TUE) (1988). Duitslandexcursie WFW. Technische Universiteit Eindhoven.
Document status and date: Gepubliceerd: 01/01/1988
Document Version:
Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record
Please check the document version of this publication:
• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be important differences between the submitted version and the official published version of record. People interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the DOI to the publisher's website.
• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.
• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page numbers.
Link to publication
General rights
Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain
• You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.
If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement:
www.tue.nl/taverne
Take down policy
If you believe that this document breaches copyright please contact us at:
openaccess@tue.nl
providing details and we will investigate your claim.
Inhoud Voorwoord
Deelnemerslijst
Lijst van bedrijven en instellingen die de studiereis subsidiëren Programma Duitslandexcursie BFW
Audi AG
Dorn i er G
.
f;i e B. H.Zahnradfabrik Friedrichshafen Friedrich Deckel
Beutsche Porschungs und Versuchsanstalt f i k Luft- und RaumEahrt Neue Staatsgalerie Stuttgart
I.S.D.
Kesnforschungszentrum Karlsruhe
Voorwoord
3 .-.
. * .
Achteraf gezien was het misschien een beetje overdreven, maar de leiding had voor zo'n eerste dag geen enkel risico willen nemen. Dus daar ging het dan richting Ingolstadt om zes uur in de ochtend van die
gedenkwaardige zondag 10 januari 1988. Goed. we hadden zo best de rechter- en de linkeroever route kunnen nemen en waren dan nog ruim op tijd gekomen, maar de opzet was in principe goed. En dat het met drie busjes mogelijk is bij elkaar te blijven en tegelijk te arriveren had ook niemand durven voorspellen. Toch was dat echt niet het enige wat op deze excursie perfect is verlopen. Er is nog veel meer...
buitenland excursie terugkijkt? Gaat het louter om de technische inhoud van alles wat we te horen en te
zien
hebben gekregen, of mag je het "randgebeuren" als minstens o befangrijk betitelen? Laten we eetraijk constateren dat niet elk van de bezochte bedrijvenlinstelaingen een juiste inschatting van de voorkennis en belangstelling van onze groep moet hebben gehad, althans niet als je dat uit de geboden presentaties mag afleiden. Maar daar staat dan natuurlijk nog wel wat tegenover, al is het alleen al dat je iets van dichtbij kon bekijken of dat je je bewust werd dat ook een zo sterke industrie als de duitse mor?enteel met heel wat ernstige problemen te kampen heeft en zich net als de onze tot het uiterste moet inspannen om het hoofd boven water te houden. In de hierna volgende verslagen van de bezoeken zal dit meer in detail naar voren komen. Ik denk dat we er voor een volgende keer wel uit geleerd hebben dat je met elk bedrijf voorar contact moet opnemen en afspraken probeert te maken over inhoud en diepgang van de te geven voordrachten.Welk aspect verdient nu de meeste aandacht als je op een geslaagde
Dan dat randgebeuren. Het reizen ging zonder grote problemen, de hotels waren goed tot uitmuntend, het eten voortreffelijk (al waren de meningen daarover weleens verdeeld -orgel en het drinken niet minder. Voorts kende het programma heel veel afwisseling en was de tijdsindeling goed gekozen. Dit heeft alles te maken met de organisatie en de
voorbereiding, en dus met inspanning van degenen die de leiding op zich hadden genomen. Natuurlijk, de DAAD had de zaak uitstekend voorbereid en in de persoon van Heike Lewald hebben ze ons een begeleidster
meegestuurd waarmee we ons zeer gelukkig konden prijzen. Haar dat neemt niet weg dat de montere en enthousiaste aanpak van de heren Gerard en Jaap toch als het bezielende element van het succes moet worden
beschouwd. Wij -de deelnemers! de vakgroep WFW- zijn dankbaar voor
hetgeen zij allemaal voor het welslagen van deze excursie gedaan hebben.
het vakgroepsgebeuren weten te betrekken? Dat alleen al zou een prachtig En wat heeft het uitstapje nog naast interessante informatie en een aangename periode opgeleverd? Wellicht een nieuwe kern van actieve dispuutstrekkers, die op hun beurt nu ook de thuisblijvers wat meer bij
resultaat zijn! Maar laten we dan vooral eens nagaan of zoiets niet nog
eens zou kunnen. I k hou me aanbevolen.
Jan Kok
SIEMENS
SEIT 1040
Weihenstephan
DEELNEMERSLIJST
Hoogleraren
prof. dr. ir. J.D. Janssen Beekstraat 31A. Muenen prof. dr. ir. J.J. Kok Perseuslaan 4 0 , Eindhoven
Studenten: S. v.d. Akker M. Ambaum H. de Bruijn E. Groeneweg R. Huisman P. de Leeuw L. Levasier R. Liebregts M. van de Mobelen R. van de Oetelaar T. Pasnagel M. van de Sanden 6. Schreppers G. Stallenberg P. Timmermans 66. Vaassen H. Vincent C. Vissers Organisatoren G.J. Van Dijk H.J. Jansen Heufkens 531, Uden Kruisstraat 171B. Eindhoven Achterstraat 2 2 , Culemborg Cyclanenstraat 1 5 , Eindhoven Joris Minnestraat 1 9 , Eindhoven Baarleseweg 52, Alphen
Frans Halsstraat 5 , Oisterwijk St Gerardusplein 1 8 , Eindhoven Lauwerszeeweg 7 7 , Eindhoven Rytdonkstraat 16, Eindhoven
Burg. Herckenrathlaan 2 1 , Ammerzoden Chrysantenstraat 11, Eindhoven
Hondsbergselaan 3, Oisterwijk Sibeliuslaan 45, Eindhoven Joris Hinnestraat 1 3 . Eindhoven Smeetsstraat 6 4 , Stein
Gestelsestraat 104C, Eindhoven Badelochstraat 2 , Eindhoven
Brussellaan 47, Eindhoven Constantijnstraat 47, Wuenen
LIJST VAN BEDRIJVEN EN INSTELLINGEN DIE DE STUDIEREIS SUBSIDIEREM
De volgende bedrijven en instellingen zijn bereid gevonden een financiële bijdrage te leveren aan de studiereis:
Der Deutsche Akademische Austausch Dienst Kennedyallee 50 D-5300 Bonn-Bad Godesberg Bundesrepublik Deutschland D.S.M. Research Postbus 18 6160 MD Geleen
Energieonderzoek Centrum Nederland (E.C,N.) Scheveningseweg 112 Postbus 80404 2508 GK ' s Gravenhage K. I.V. I. Prinsessegracht 23 2514 AB 's Gravenhage Koninklijke Eysbouts Postbus 2 5520 AA Asten
Marc Analysis and Research Coorporation Europe Bredawater 26
2715 CA Zoetermeer
Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen Europaweg 4 Postbus 25000 2700 LZ Zoetermeer Shell Nederland B.V. Postbus 1222 3000 BE Rotterdam Vakgroep WFB
Technische Universiteit Eindhoven Postbus 513
5600 M B Eindhoven W - H O O ~ 0.143
Programma Duitslandexcursie WFW
Zondag 10 januari
6.00 Vertrek naar Zuid Duitsland vanaf W-Hoog 18.00 Aankomst in hotel Schtitterhof, Ingolstadt,
kennismaking met DAAD reisbegeleidster
Maandag 11 januari
8.45 Bezoek aan Audi AG
-toepassing sterkteberekeningen bij de ontwikkeling van
-automatisering bij Audi
-info over sollicitatiemogelijkheden bij Audi -bezichtiging onbemand transportsysteem
-lunch
-rondleiding auto's
16.00 Vertrek naar hotel Fl)hr, Friedrichshafen
Dinsdag 12 januari
9.00 Bezoek aan Firma Dornier System GMBH
Woensdag
13
januari9.00 Bezoek Tandwielfabriek Friedrichshafen
16.00 Vertrek naar Weinfurtners Garden Hotel! Mtìnchen
Donderdag 14 januari
9.30 Bezoek Friedrich Beckel AG
(Fijnmechanica en werktuigbouwkunde)
Vrijdag 15 januari
9.30 Bezoek aan Deutschen Forschungs- und Versuchsanstalt ftir Luft- und Raumfahrt
Zaterdag 16 januari
Bezoek aan het Deutsche Museum Eünchen
Zondag 17 januari
Vertrek naar hotel Hansa, Stuttgart
Maandag 18 januari
9.00 Bezoek aan Institut für Statik und Dpnamik für Luft- und Raumfahrtkonstruktionen
16.00 Vertrek naar hotel KUbler: Karlsruhe
Dinsdag 19 januari
9 .o0 Bezoek aan Kernforschungszentrum Karlsruhe GmbH
14.00 Vertrek naar hotel Central, Mannheim
Woensdag 20 januari
Audi AG, 11 jan. 1988
Op maandag 11 januari werd een bezoek gebracht aan Audi AG te
Ingolstadt. We werden om 9.00 uur welkom geheten door dhr. B. Hertel, die enkele algemene kenmerken van het bedrijf aangaf. Audi AG
produceerde in 1987 440.000 auto's en had een omzet van D-i 11 Mld. Het aantal medewerkers is 40.000. Het bedrijf is een volle dochter van Volkswagen en heeft de laatste vijf jaar een flinke kwantitatieve groei doorgemaakt. In de toekomst zal vooral gestreefd worden naar een verdere kwalitatieve groei, Behalve in Ingolstadt, waar de afdeling technische ontwikkeling is gevestigd en op het moment alleen modellen van de 80- en 90-serie worden gefabriceerd. is er ook een vestiging in Neckersulm. Hier worden modellen van de 100- en 200-serie en in Licentie Porsche vier-cylindermodellen gebouwd. Ook op het gebied van de produktie is er een samenwerking tussen Audi en Volkswagen. Zo worden in Ingolstadt de vier-cylindermodellen voor Golf en Passat gemaakt, en ontstaan alle versnellingsbakken in een gezamenlijke fabriek in Kassel.
Ma deze inleiding volgden twee lezingen over de toepassing van mechanica bij de ontwikkeling van auto's en de automatisering van het produktieproces. De eerste voordracht werd gehouden door dhr Huber en had als titel: "Einbindung von Strukturberechnungen bei die Entwicklung von Fahrzeugen". De ontwikkeling van CAE heeft ook bij Audi een enorme vlucht gemaakt. Tot voor enkele jaren werd alle software op dit gebied zelf ontwikkeld, maar tegenwoordig is dit niet meer voldoende. In het onderstaande schema is met enkele woorden het ontwikkelingsproces van een auto geschetst. Bij alle plaatsen in het proces worden berekeningen uitgevoerd en hiervoor worden rekenmethoden ontwikeld.
Proj ekte Konstruktion
-Design -Konzep t e -Studien -Ant r ieb -Fahrwerk -Karosse
DurchfÜhrung von Strukturberechnungen Bereitstellung von Hethoden fur
Strukturberechnungen
Erprobung
-Bau t eile -Gesam t
-
f ahrzeug
Berekeningen aan onderdelen leiden tot inzicht in de belasting van het deel en met behulp hiervan Bunnen de afiïtethgen worden bepâald, Hierbij worden de volgende richtlijnen gehanteerd:
*
minimalisering van gewicht, zonder dat dit ten koste gaat van de*
beoordeling van koncepten en ideeën.*
invloed bepalen van nieuwe technologieën. Een voorbeeld hiervan is het in de karosserie plakken van de ruiten.*
het verkorten van de testfase. functie van het onderdeel.Karosserie van een Audi-80
In deze berekeningen staat de eindige elementen methode (E,E.M.) centraal. Als toepassingsgebieden gelden onder andere de lineaire statika en dynamica met betrekking tot bijvoorbeeld de karosserie, de dynamica en kinematica van voertuigcomponenten, zoals wielophanging' stuurinrichting en motorbevestiging en worden aanzetten gedaan om het crashgedrag van auto's te voorspellen. Deze laatste berekeningen worden gekenmerkt door fysische en geometrische niet-lineariteiten. De
voordracht wordt beëindigd met het tonen van enkele figuren waaronder een elementenverdeling van een karosserie en een grafische weergave van het berekende spanningsverloop als gevolg van torsie om de lengte-as van de auto. In de discussie die op deze voordracht volgt komt onder andere aan de orde op welke wijze deze resultaten een rol spelen in het
ontwerpproces. Ook wordt besproken over welke hard- en software Audi beschikt en in hoeverre nieuwe materialen zoals composieten en keramiek in auto's worden toegepast, Het name op het gebied van
keramiektoepassing blijkt Audi voorlopig nog even de kat uit de boom te kijkeri_, daar investeren in dergelijk niet direct toepasbaar onderzoek te riskant is. Ket betrekking tot de software wordt nog opgemerkt dat Audi
nog geen koppeling tot stand heeft gebracht tussen EEM-berekeningen en
optimaliseringsberekeningen? zodat ontwerpwijzigingen allemaal met de hand gedaan worden.
De tweede voordracht wordt gehouden door dhr. Brand van de afdeling Automatisierungc- und Steuerungstechnik. Deze handelt over een door Audi ontwikkeld flexibel besturingssysteem dat algemeen toepasbaar is. Aan de hand van een voorbeeld van een m a t e + i a a l / o n d e r d e e l - s t r ~ ~ i ~ ~ s s ~ ~ e ~ â voor de karosseriebouw, in dit geval het aan de bodem bevestigen van de
wielkasten. wordt dit systeem toegelicht. Belangrijke componenten in dit systeem zijn zgn. SPS-en (Speicher Programmierbare Steuerung) en FPS-en
tie' Het middagprogramma bestond uit een rondleiding door enkele Produinkosten
hallen. Hier kon de bouw van een auto gorden gevolgd van het binn Dat
er
van stalen platen tot het van de band rijden van het eindprOd~~~~ringen~ om 1000 auto's per dag te bouwen in allerlei verschillende U1
I: ondieidin' meer nodig is dan alleen een goed ontwerp, werd ons in deze
wel duidelijk gemaakt. Dat een perfecte beheersing van de techniekaod ae
kwamen al lang verkocht Ondanks de hoge autornatiseringsgraad ' i e v e r t i n d
vraag naar de nieuwe Audi 80 zo groot dat er op dit moment een langer dan een maand is voor deze auto.
Belndrukt door wat we gezien hadden namen we om 16.30 uur afSchzt5 ~'--_"5ar
de mensen die ons hadden rondgeleid, en begonnen aan een lange Friedrichshafen.
noodzakelijk is eveneens. Overigens waren alle auto's die van ,
de
-
va
^ r
(Frei Programmierbare Steuerung). Besturing van de productie met deze componenten heeft tot voordeel dat veel draden en snoeren kunnen worden uitgespaard, dat wijzigingen eenvoudig door te voeren zijn, en dat de componenten meerdere keren kunnen worden gebruikt. Het systeem is zodanig ingricht dat op verschillende plaatsen op ieder moment
bijvoorbeeld oproepbaar is hoe een bepaalde FPS of SPS geprogrammeerd is (welke commando's achtereenvolgens worden afgegeven o f welke bewerkingen worden uitgevoerd) en hoeveel storingen er zijn opgetreden. In het
middagprogramma werd ook een productiestraat bezichtigd die door dit systeem wordt bestuurd.
Ma deze twee lezingen werd door dhr. Hertel een overzicht gegeven van de geschiedenis van Audi. en welke andere automerken hiermee verbonden zijn. Ook is aangegeven in welke gebieden bij Audi ingenieurs werkzaam zijn. De werktuigbouwkundige blijkt hierbij erg breed inzetbaar te zijn. De mogelijkheden voor Nederlandse studenten om bij Audi stage te lopen
o f af te studeren werden uitgebreid besproken. Hierbij kwam ook Nanne Swierstra aan het woord. Nanne is WFW student geweest en heeft bij Audi zijn eindstudie verricht. Het betrekking tot sollicitatiemogelijkheden werd duidelijk dat Audi het bijzonder op prijs stelt dat in een vroeg stadium praktijkervaring is opgedaan. Uit een gesprek met Manne kwam nog naar voren dat het onderzoek bij Audi inderdaad erg tijdgebonden is. Een oplossing moet altijd gevonden worden, maar je krijgt over het algemeen geen tijd om de beste oplossing te zoeken. Dit wordt weleens als niet bevredigend ervaren. Tijdens zijn afstuderen werd aan Nanne overigens wel tijd gegeven om eens ergens wat dieper in te duiken.
Na deze theorie volgt een bezichtiging van het onbemande transport- systeem in de productiehal waar karosserieen worden afgebouwd. Deze hal bestaat uit 3 verdiepingen, waarvan op de middelste verschillende
werkstations zijn te vinden. De vloer is hier bijzonder schoon, alle afval wordt direct afgezogen (naar beneden!) e In de Ploer van deze
verdieping is een netwerk aangebracht waarmee transporteenheden worden geleid. Op deze transporteenheden staat steeds een karosserie waaraan een informatiedrager is bevestigd. Hierin is opgeslagen hoe de auto moet worden uitgevoerd, Denk hierbij bijvoorbeeld aan de kleur, het
motortype, een schuifdak, vierwielaandrijving enz. Bestuurd door deze gegevens passeert de transporteenheid alle noodzakelijke werkstations, Op sommige stations worden lassen aangebracht, op andere stations onderdelen zoals deuren of motorkap gemonteerd- Deze onderdelen worden via de boven- of onderverdieping aangevoerd. Bewerkingen die langer duren worden parallel uitgevoerd. De onbemande transporteenheden zoeken hun weg zodanig dat zoveel mogelijk werkstations voortdurend bezet zijn. Wanneer een obstakel z i c h op de weg van eeii transporteenheid Sevindt stopt deze direct en wacht tot de weg weer vrij is. Onder de indruk van wat we hadden gezien konden we een lunch tot ons nemen en een en ander nog eens bespreken.
Dornier G.M.B.H. , di 12-10-1988
Dagleiding: Dipl. ing. R. Merz (lucht en ruimtevaart)
Het bezoek aan het bedrijf "Dornier" werd ingeleid door drie korte films welke achtereenvolgens de geschiedenis van de onderneming en twee
specifieke produkten, de Do-228 en een niersteenvergruiser, belichtten. De grondlegger van het bedrijf. Claude Dornier startte op 2 november 1910 in de luchtvaartindustrie bij "Zeppelin-Werke G.M.B.H.". Na enige tijd werd hij bedrijfsleider van een zelfstandige eenheid van deze firma in Lindau, welke in 1922 werd omgedoopt tot "Dornier Metallbauten
G.H.B.H.". Het eerste door Dornier ontwikkelde en gebouwde dubbeldeks water vliegtuig, de RS-I, werd in 1915 reeds bij de eerste proefvlucht vernield. Spoedig hierop (voorjaar 1916). volgde de proefvlucht van de meer succesvolle RS-I1 welke in tegenstelling tot zijn voorganger als ééndekker werd ontworpen. Enige markante toestellen uit de reeks van de
door Dornier ontwikkelde vliegtuigen zijn de Do-X (1939). de Do-335 (19431, de Do-31 (1967) en de Alpha jet (1973). De Do-X! het "vliegend schip" met 12 motoren(!) kon het record aantal van 169 passagiers
vervoeren. Kenmerkend voor veel Dornier ontwerpen was, onder andere voor de Do-X en de Do-335, de in tandem positie geplaatste motoren en
propellors. In 1967 bouwde Dornier het eerste VTOL (vertical take of€
and landing) straal transport vliegtuig, de Do-31, welke echter niet verder zou konen dan een prototype.
- vliegtuigen - helicopters
- gronduitrusting en eletronicche cystemen voor vliegtuigen
- vliegtuigen - rotorvliegtuigen - raketten - inaritieme techniek - defensiesystemen - geleidingssystemen - metaalbouw - logistiek - training - Medische systemen - Dornier nierlithotripter
Organisatie van de Dornier-groep
- ruimtevaart - nieuwe technologieën - special electronics - management + enginee - beveiliginssystemen - informatica
Tot het jaar 1985 bleef het bedrijf in handen van de fannilie Dornier, waarna het grotendeels werd overgenomen door Daimler-Benz AG (65%
Daimler-Benz, 30% Dornier). Tegenwoordig bestaat de Dornier groep
ontleed naar functie gebieden, uit 4 firma's: Dornier G.%.B.H., Dornier Hedizin technik G.H.B.H., Dornier Reparatur Werft G.H.B.H. en Dornier System G.H.B.H. (zie schema). Van de ca. 8000 werknemers werkt 43% in de produktie, 35% in R&D en 22% in service en onderhoud.
Een van de meest recent ontwikkelde produkten van Dornier op het gebied van de vliegtuigbouw is de Do-228. Dit door twee turboprops aangedreven "utility"-vliegtuig heeft als hoofdkenmerk een vleugel welke men met de wat vage term T.N.T. (TragflUgel neuer Technologie) aanduidt. In
concreto houdt dit in dat men dankzij een nieuwe produktiemethode de vleugel platter dan de meeste conventionele vleugels kan maken. Tevens zijn de vleugeltips "afgeschuind" in plaats van "recht". (zie fig.
1).
Fig. 1 Schematische voorstelling van de Bo-228 vleugel
Bij de fabricage van de vleugel gaat men dan als volgt te werk. In tegenstelling tot de conventionele produktiewijze waarbij de vleugel wordt opgebouwd uit afzonderlijke spanten en platen! wordt deze gefreesd uit één plak massief Dural (fig. 2 ) . Vervolgens wordt het juiste profiel met behulp van een zetbank stap voor stap gezet. Dankzij deze T.N.T. zou een brandstofbesparing van 30% haalbaar zijn. Een ander aspekt van dit toestel is dat door een in samenwerking met het D.F.V.L.R. (Deutsche Forschungs und Versuchs Anstalt fur Luft und Raumfahrt) verbeterd
ontwerp van de propellors, enerzijds een lawaaireductie van 19% terwijl anderzijds een kortere startlengte mogelijk wordt. Hoewel er voor dit type vliegtuig evenals voor de in samenwerking met Frankrijk
gefabriceerde Alpha-jet een goede markt bestaat, verwacht men d a t t . g . v . een verhoogde concurrentie het zwaartepunt van het bedrijf van
vliegtuigbouw naar ruimtevaart en andere kennisintensieve gebieden zal verschuiven.
A B
Fig. 2 Vleugel voor (A) en na het zetten (BI (schematische
weergave 1
Gedurende een korte rondleiding door het bedrijf werden enkele proefopstellingen van grondwaterpompen en zonnecollectoren t.b.v. ontwikkelingslanden bezocht, Tevens werd een bezoek gebracht aan het "Raumfahrt-Integrations Zentrum" van Dornier System G.M.B.H.. Projecten waaraan werd meegewerkt zijn o.a. de bouw van de voor wetenschappelijke doeleinden gelanceerde satellieten "AZUR"(60-er jaren), AEROS
(1969119701 en GEOS. De laatstgenoemde is de eerste wetenschappelijke geostationaire satelliet van de ESA (European Space Agency).
Een van de in samenwerking met de NASA uitgevoerde projecten is de zgn. "faint
- object camera" voor de amerikaanse ruimte-
telescoop. Deze laatste wordt geregeld met behulp van drie orthogonale motoren met een nauwkerigheid van 0.5 bgsec. Andere projecten
-
zijn het "instrument positioning system" voor het space shuttle transport systeem, dezonnesonde "Ulysses" t .b.v. de "International Solar-Polar Hission" waarbij onderzoek
aangaande zonnepolen en zon-magneetvelden wordt verricht. Vanachter glas kon slechts een zeer globaal overzicht worden verkregen van de in Dornier's stof en electrostatisch arme ruimten onder handen zijnde projecten. interessant was hierbij de bezichtiging van de satteliet "ROSAT" welke is gebouwd t.b.v. de detectie van röntgenstraling in de ruimte. Helaas heeft dit project t.g.v. het ongeluk met de Challenger een flinke vertraging opgelopen.
Tot slot bezochten wij de afdeling C.F.K. waar diverse
onderdelen,zoals de luchtremmen van de Alpha-jet, m.b,v. koolstofvezel versterkte kunststoffen worden gefabriceerd. Tevens werden hier enige produkten,gemaakt van Al-Li en Ti-legeringen getoond welke door middel van superplastisch cmvormen worden geproduceerd. Bij deze produktiewijze worden de tot ca. 4OO0C opgewarmde Al-Li platen tussen matrijzen
geplaatst waarna ofwel d.m.v. vacuum trekken of d.m.v. gasblazen de platen in de vorm van de matrijzen worden getrokken c.q. gedrukt (fig.
4 ) . Het resultaat is dan een spanningcvrij eindprodukt.
Fig. 4 Voorbeeld van superplastisch omvormen
Gerard Van Dijk Jaap Jansen
Zahnradfabrik Friedrichshafen, 13 jan. 1988
Om 9.00 uur ' s morgens wordt de groep ontvangen door de heer Spitzmann. Na ons welkom geheten te hebben start deze met zijn verhaal over het ontstaan en de activiteiten van het concern.
Het bedrijf werd in 1915 gesticht door Graf Ferdinand von Zeppelin, die hiermee zijn luchtschepen van geschikte aandrijvingen wilde voorzien. Na de eerste wereldoorlog werd de productie van luchtschepen in Duitsland verboden. Hierdoor werden de activiteiten van ZF volledig gericht op de voertuigtechniek. Reeds in de jaren 20 werden aandrijvingen in serie geproduceerd.
Zahnradfabrik Fr -iedrichshafen AG
Na de tweede wereldoorlog ontplooide het bedrijf zich ook sterk naar het buitenland. Voorbeelden zijn vestigingen in met name Brazilië (1959) en Argentinië (1978). ZF is ook in Zuid Afrika actief. Opmerkelijk is dat het bedrijf geen last heeft van politieke druk om dit land te verlaten. De heer Spitzmann verklaarde dit door aan te geven dat het bedrijf erg veel voor de gemeenschap doet (financiering speeltuin en ziekenhuis e.d.). Tegenwoordig is ZF Europa's grootste producent van tandwiel- overbrengingen. Hiernaast is men ook actief op het gebied van assen, stuurinrichtingen, differentiëlen, electrokoppelingen en pompen. De eigenaren van het concern zijn:
1) Zeppelinstiftung Friedrichshafen 88.8%
2 ) Hella Grafin von Brandenstein Zeppelin 7.2%
31 Haag Zahnräder unci Haschinen AG 4.0%
Een opmerkelijk detail hierbij is dat de Burgemeester van
Friedrichshafen. In deze functies zouden tegengestelde belangen niet ondenkbaar zijn. Volgens de heer Spitzmann gaf dat in het algemeen weinig problemen, nadat zij de burgemeester "ingewerkt" hadden.
slechts twee concurrenten voor het bedrijf, namelijk Fuller en Schweizer, beiden uit de Verenigde Staten, Wereldwijd telt ZF 29000
werknemers en een jaaromzet van ongeveer 4.3 miljard DE. De productie vindt plaats in Friedrichshafen, Saarbrücken, Schwabisch GmÜnd en Passau. Verder heeft het bedrijf internationaal nog vele steunpunten.
Ondanks het feit dat ZF over de gehele wereld actief is, bestaan er
Van alle geproduceerde goederen wordt 77% direct of indirect
(bijvoorbeeld in Duitse auto's) geëxporteerd. Ongeveer 8% daarvan gaat naar Nederland, onder andere naar DAF-Trucks.
Doordat het bedrijf in hoge mate afhankelijk is van de export.
ondervindt het veel last van de lage dollarkoers. Met name op een order van Ford USA voor 600000 transmissies wordt verlies geleden. Een tweede tegenvaller is het aanstaande verlies van Daimler Benz, een van de grootste klanten. Deze auto-gigant gaat zelf zijn versnellingsbakken produceren.
aan een rondleiding door de productiehallen begonnen. Allereerst werden we langs het magazijn geleid. Hierin liggen alle onderdelen opgeslagen voor in de toekomst te produceren transmissies. De gehele administratie met betrekking tot de voorraad is opgeslagen in een computer, zodat de onderdelen snel gevonden kunnen worden. Opvallend was de grote omvang van de magazijnvoorraad, welke wordt veroorzaakt door de wijze van productie van de diverse onderdelen. Om het omstellen van machines zoveel mogelijk te beperken, worden steeds relatief grote series van hetzelfde onderdeel geproduceerd.
Daarna vervolgden we onze weg langs de montagehal. Deze bestaat uit een groot aantal kleine assemblageplaatseno welke door twee tot vijf mensen bemand worden. Veel van de montagewerkzaamheden gebeuren nog ?net conventionele middelen, slechts weinig is geautomatiseerd. Wel is bij elk product een kaart aanwezig, waarmee het personeel via de computer gegevens kan opvragen over dat product. Tevens wordt de hele toestand van het assemblageproduct gevolgd met de computer. Zodoende is het mogelijk op elk moment een overzicht te krijgen van alle te produceren transmissies, onder andere waar ze zich bevinden en in hoeverre ze gereed zijn. Via de testbanken, waar alle gereed gekomen transmissies onder andere op lek getest worden' komen we aan het eind van de
rondleiding.
Na deze lezing volgde een korte propaganda film over ZF? waarna ïqe
Na de lunch hebben we de gelegenheid benut om de ZF-tentoonstellings- ruimte te bezichtigen. Hier heeft ZF alleriei producten opgesteld inet het doel inzicht te verschaffen in de precieze werking van deze
Wellicht is het opgevallen dat de nadruk van deze excursie nogal op
niet technische zaken ligt. De heer Spitzmann bleek econoom te zijn. Tevens bleek dat het bedrijf niet meer erg veel aandacht besteedt aan onderzoek, en zeker niet in Friedrichshafen zelf. Hierdoor bleef de specifiek technische informatie achterwege, hetgeen duidelijk als een gemis werd Gevoeld.
Herman Vincent Ron van d e Oetelaai-
Friedrich Deckel AG! 14 jan. 1988
Na een spectaculaire rit door München, waarbij we nog een ongeval tussen een Mini en een Japanner hebben gezien, kwamen we om 9.45 uur bij de firma Deckel AG aan. We werden ontvangen door de heer J. Buttler, een werktuigkundig ingenieur. Deze vertelde ons allereerst iets over de geschiedenis van het bedrijf.
camera's maakt. Om deze onderdelen te maken had hij speciale machines nodig, die hij ook zelf ging produceren. De gehele cameraproductie werd in 1963 aan Zeiss verkocht. Vanaf die tijd tot heden maakt Deckel alleen nog maar freesmachines. In totaal werken er nu bij Deckel ongeveer 2200 werknemers, waarvan 1500 in München, die in totaal 3500 freesmachines per jaar produceren. Van deze machines is ongeveer 80% CNC en 20%
handbediend. De totale omzet over 1986 was 520 miljoen DM. De helft van de productie gaat naar het buitenland. Sinds 1973 heeft Deckel ook een vestiging in Nederland, namelijk in Veenendaal. De grootste klant in Nederland is Philips. Na deze inleiding leidde de heer Buttler ons door het bedrijf en liet ons in grote lijnen de verschillende bewerkings- stadia zien.
De gegoten onderdelen komen in een zodanige toestand binnen dat ze meteen bewerkt kunnen worden. De eerste bewerking is het ruw-frezen van de spantafel. Om vastkleven (adhesie) van het werkstuk op die spantafel te voorkomen wordt met een schaafbank een aantal ruwheidssleuven op het oppervlak aangebracht, Na het ruwfrezen wordt de bovenste zes millimeter van de tafel inductief gehard. Het voordeel van deze methode is dat er een harde laag (weinig slijtage) op een relatief zachte ondergrond
(goede demping) zit. Het inductief harden vergt een vermogen van 50 KW! Vervolgens wordt de tafel nabewerkt met een nauwkeurigheid van 4
micrometer.
met behulp van een Zeiss 3-Dimensionale meetmachine. Het eerste product van een serie wordt altijd gemeten. Omdat de rest met dezelfde
instellingen van de productiemachines gemaakt wordt, worden de overige producten uit die serie slechts Steekproefsgewijs gecontroleerd. De geleidingen worden nog nageslepen omdat die een hogere nauwkeurigheid vereisen. Hetzij de geleiding, hetzij het tegenoppervlak wordt met de hand opgruwd. Deze ruwheid garandeert dat er continu smeermiddel tussen geleiding en tegenoppervlak aanwezig is. Daartoe wordt met een schaaf het oppervlak bewerkt, zodanig dat indien men er een vlak voorwerp tegenaan legt er zestien raakpunten per vierkante centimeter zijn. Er zijn slechts enkele personen die goed genoeg kunnen schaven om dit te presteren. Voor dit werkje wordt overigens 1,?5 maal het standaardloon van betreffende werknemer betaald.
motagestraten, één voor CNC, één voor halfautomatische en één voor In 1903 begint de oude Deckel een bedrijf dat onderdelen voor
Na de nabewerking worden de producten steekproefsgewijs gecontroleerd
..&.-3
:=-
g-.
-, .;-%&,-'=;>a
Een van de door Friedrich Deckel geleverde machines
handbediende machines. Na montage wordt met alle machines eerst honderd uur proefgedraaid, om eventuele fouten te detecteren.
karakterisitieke details in het oog. Zo werkt een aantal numeriek
bestuurde bewerkingsmachines nog met ponsbanden. Als reden hiervoor werd opgegeven dat de besturingseenheid dicht bij de machine staan, en
daardoor het gebruik van floppy's vanwege het vele stof niet mogelijk is. Tevens bleken floppy's te gevoelig voor de magneetvelden rondom een bewerkingsmachine.
Voor de productie van de bewerkingsmachines maakt Deckel naast eigen machines gebruik van machines van de concurrentie, onder andere
van Handelli. De gebruikte numeriek gestuurde machines herkennen de gereedschappen aan codes aangebracht op de gereedschappen. De
coderingswijze varieert van een relatief simpel systeem waarbij met schroefjes in bepaalde gaatjes in het gereedschap de code wordt vastgelegd, tot een meer geavanceerd systeem waarbij een microchip aangebracht is op het gereedschap.
De firma heeft een relatief kleine ontwikkelingsafdelina, van 6 personen. Ook de automatiseringsgraad is laag. Hiervoor zijn drie redenen aan te geven: men wil geen mensen ontslaan, de concurrentie is gering en men produceert slechts kleine series. Ons inziens zijn de tweede en derde reden verreweg de belangrijkste. Het bedrijf beschikt overigens wel over een bewerkingsstraat waar vier processen onderling gekoppeld zijn door een automatisch transportsysteem.
De rondleiding werd om elf uur onderbroken voor een erg vroege lunch. Om kwart voor een nam de heer Buttler afscheid van ons en wij van hem door de gebruikelijke overhandiging van de ets van onze vakgroep. Al met al een excursie die getoond heeft dat handenarbeid in de werktuigbouwkunde nog lang niet verdreven is.
Patrick de Leeuw
Deutsche Forschungs- und Versuchsanstalt f u r Luft- und Raumfahrt.
De DFVLR is het grootste onderzoekscentrum in Duitsland dat zich bezig houdt met technische wetenschappen. Het houdt zich bezig met de volgende onderzoeksgebieden: 1. Luchtverkeersleiding. 2. Luchtvaarttechnologie. 3 . Straalaandrijvingssystemen. 4. Hoogvermogenslasers. 5. Niet-nucleaire energiesystemen. 6. Satellietcommunicatie en localisatie 7 . Remote sensing. 8. Ruimtevaartsystemen. 9. Contractresearch.
De DFVER is verspreid over vijf vestigingen. Deze zijn gesitueerd in Braunschweig, GÖttingen, KÖln-Porz, Stuttgart en Oberpfaffenhofen, dicht bij München, waarvan wij de laatste bezocht hebben.
ongeveer 1/3 ingenieur zijn. De DFVLR wordt hoofdzakelijk gefinancierd door het Duitse ministerie van wetenschappen. Het totale jaarlijkse budget bedraagt ca 350 miljoen DM.
Bij aankomst op de DFVLR werden wij ontvangen door Frau Lange! die zich bij de DFVLR bezig houdt met PR, Ma haar zeer korte inleiding volgde de vertoning van een niet erg actueel filmpje over enkele van de aktiviteiten in Oberpfaffenhofen. Deze aktiviteiten zijn o.a.:
Er zijn ongeveer 3500 mensen werkzaam bij de DFVER, waarvan er
-
Verwerking van de weersgegevens van diverse weersatellieten, waaronder-
Opsporing van wateraders in droogtegebieden, met gegevens die door de- Opsporing van luchtverontreinigers met gegevens van Meteosat 2 en de geostationaire Eeteosat 2.
satelliet Landsat verkregen zijn.
luchtmonsters die genomen zijn met het laboratoriumvliegtuig Queen- air.
infraroodfoto's.
-
Registratie viin boomsterfte als gevolg van zure regen d.3.v.-
Registratie van wolkbewegingen met een laser-lichtradar.Na het filmpje bezochten wij de toeschouwersruimte van regelkamer drie van het German Space Operations Centre! de Duitse tegenhanger van de ESOC. Hier werden wij te woord gestaan door Hr. Schneider.
Het ESOC ñoudt zich bezig met het sturen vaTi- wetenschappelijke en communicatie satellieten. Tijdens onze aanwezigheid was men
voorbereidingen aan het treffen voor een poging tot het alsnog openen van het tweede zonnepaneel van de satelliet TV-SAT1 en voor het En
geostationaire baan brengen van deze satelliet op een positie van 19'
westerlengte.
draaien worden satellieten tegenwoordig gekoppeld geregeld indien zij Omdat er al zeer veel satellieten in geostationaire baan om de aarde
zeer dichtbij elkaar staan.
computers. welke volledig parallel. werken, om bij uitval direkt elkaars Vermeldenswaardig is dat de DFVLR beschikt over rneerdere VAX-
taak over te kunnen nemen.
Martin Ambaum
Neue Staatsgalerie Stuttgart, 17 jan. 1988
James Stirling is, samen met Richard Meyer, waarschijnlijk een van de bekendste architecten van onze tijd, Een bezoek aan de "Neue Staats- galerie" betekende naast een welkome hap schilderkunst ook een blik op de hedendaagse architectuur. Het in maart 1984 ingewijde gebouw herbergt een omvangrijke collectie twintigste e e w s e kunst. In het daarnaast gelegen oude gebouw bevindt zich de verzameling oudere schilderkunst.
In 1977 won Stirling een prijsvraag met het ontwerp voor een nieuwe vleugel van de Staatsgalerie. Het ontwerp, bestempeld als "postmodern", betekende een radicale breuk met de zogenaamde "moderne" architectuur. De architect gebruikte stijlelementen uit het verleden, zoals bogen en zuilen, zonder dat deze uit constructief oogpunt noodzakelijk waren. Hij oogstte hiermee felle kritiek van zijn collega's, die voorstanders waren van een streng functionele vormgeving. Het is echter niet overdreven te stellen dat dit gebouw na zijn voltooiPng waanzinnig populair is
geworden, getuige de vele liefhebbers die de zaak tijdens ons bezoek aan het fotograferen waren. Er was zelfs een T.V,-opname aan de gang.
Binnen werd eerst de collectie hedendaagse modernen bekeken, wat op de meeste studenten een zwaar afschrikwekkende uitwerking had. Drie zalen met voornamelijk Ready-Mades waren bijna de oorzaak van een
vroegtijdig afbreken van het bezoek, In de zalen met expressionistische schilderijen veranderde de stemming echter.
Pablo Picasso "Kubistische kunst ''
Grote namen als Dali en Picasso kwamen we tegen, evenals ons aller Plondriaan. De
balletpakken van Oskar Schlemmer, pas nog op de Nederlandse T.V, waren er te zien, evenals de abstrakte schilderijen van gebouwen van Lyonel Feininger. We konden ook nog een glimp opvangen van een Giacometti-tentoonstelling in opbouw. Doordat in die ruimtes nog geen
bezoekers werden toegelaten kwamen de ijle beelden nog beter tot hun recht. Best de moeite van het bekijken waard.
In de oude Staatsgalerie, gebouwd in de jaren rond 1840. zagen we eerst een
behoorlijke collectie Hollandse meesters uit de gouden eeuw. Er hingen vele wlinder bekende meesters, maar toch ook een zelfportret u?
latere leeftijd van Rembrandt. Landschappen uit Italië en overzeese gebieden waren in die tijd heel populair. evenals stillevens. De portretten, onschuldig a l s ze lijken. bevatten
vaak een dubbele bodem. Kenners kunnen aan
details als afgebeelde auziekinstrumenten, kleding en schilderijen in de achtergrond
bijvoorbeeld zien of het afgebeelde paar elkaar trouw was.
de middeleeuwen. Bijbelse thema's overheersten, maar ook zwaar
vermythologiseerde koninklijke huwelijken werden uitgebeeld. De tijd ontbrak om dit uitgebreider te bekijken.
De Duitse en Italiaanse verzamelingen stamden voor het merendeel uit
Om vijf uur, verzameld bij de hoofdingang, kon de balans worden
opgemaakt. Deze was voor de meesten gematigd positief. Het gebouw werd met gemengde gevoelens bekeken. Rommelig geheel vond men, maar dat was voordat men het hotel voor die nacht gezien had....
Stephail van de Akker
St aatsg
ale ri e
I.S.D. , 18 jan. 1988
Maandag 18 januari stond op het programma een bezoek aan het Institut fur Statik und Dpnamik (I.S.D.1, een onderdeel van de Universiteit van Stuttgart. Het I.S.D. is opgericht in 1959 met als hoogleraar J.H. Argyris. In 1984 vond er een deling plaats waarbij bet Institut fur Computer Anwendungen (1.C.A.) afgesplitst werd.
Na een inleidend praatje werd er een film getoond over de toepassing van de Eindige Elementen Methode, die zeer geschikt is voor het doorrekenen aan ingewikkelde mechanische constructies. Dit werd geïllustreerd aan de hand van enkele voorbeelden, o.a. een koeltoren en een vliegtuigromp. Hierna volgde een voordracht van Dr. Braun, een lid van het I.C.A. Hij verricht onderzoek op het gebied van windenergie, keramische materialen en biomechanica, Het accent van de voordracht lag op ket gebied van windenergie, met name de ontwikkeling van windmolens. Hiertoe is een CAD-Systeem ontwikkeld op basis van de Eindige Elementen Methode.
Overigens was dit niet gekoppeld aan een optimaliseringsprogramma, zodat verbeteringen separaat opgegeven dienden te worden, waarna een nieuwe berekening werd uitgevoerd.
vindmolen gebouwd! die veel instelmogelijkheden heeft. Hierover werd een voordracht gehouden door Dr. ZÜller, die actief is in dynamische
beproevingen van auto onderdelen, onderzoek naar het gedrag van
vezelversterkte kunststoffen en de analyse van het genoemde prototype. De bladen van het prototype kunnen om drie assen geroteerd worden. Hiermee wordt een analyse gemaakt van de werkende krachten en vervormingen van de bladen bij diverse instellingen, Tevens wordt
bekeken of het mogelijk is 018 bij meting van de krachten de stand van de
bladen zodanig te regelen dat steeds een optimaal rendement wordt gehaald. Aangezien de wind nogal snel kan variërenl zijn de
regelsystemen erg dicht bij de rotatiepunten van de bladen ingebouwd. Een nadeel is dat de hele rekenmachine dan meeroteert Eet de as.
De doelstelling is echter te komen tot een ontwerp waarbij de gestuurde scharnierpunten vervangen zijn door flexibele bevestigingen. waarbij zelfinstelling optreedt. Opvallend is dat ondanks de beschikbaarheid wan snelle computersystemen, slechts lineaire inodellen worden doorgerekend. Dit geldt zowel voor de mechanische als voor de regeltechnische
berekeningen.
Na afloop van deze voordracht werden we rondgeleid door het
laboratorium, waar vele van de genoemde projecten te bezichtigen zijn. Overigens komen studenten ook hier nauwelijks aan experimenteren toe tijdens hun studie.
Ter verificatie van de berekeningen is er ook een prototype van een
De excursie was zeer boeiend en was uit mechanisch, dynamisch en regeltechnisch oogpunt bezien zeer interessant.
Kernforschungszentrum, Karlsruhe. 19-01-1988
Een kwartier te vroeg, worden we ontvangen in het Kernforschungszentrum GWBH te Karlsruhe door de heer Senkpiehl. medewerker van dit centrum. Het centrum is in 1956 opgericht om de kerntechnologie in de
Bondsrepubliek van de grond te krijgen. Men bouwde hier de eerste kernreactor van Duitsland. welke niet primair voor het winnen van
energie was bedoeld. maar voor onderzoek, Het centrura wordt dan ook voor
90% gefinancierd door de Duitse regering en voor 10% door de deelstaat Baden-WÜrtenberg. Enige projecten warmee dit onderzoekscentrum zich bezighoudt zijn (schema 1) :
Onderzoek naar de veiligheid van lichtwaterreactoren, zoals die in Borssele.
De ontwikkeling van snelle kweekreactoren zoals in Kalkar.
Verbeteren van de scheidingsmethoden van U-235 en U-238 door middel van zgn. "Trendusen" e
Ontwikkeling van het kernfusie proces.
Afvalbeheersing, -verwerking en -opslag (men heeft in Karlsruhe ongeveer 100.000 vaten lichtactief afval) a
Twee van deze projecten zijn door onze reisgroep bezocht en worden in het volgende kort toegelicht. Het eerste project betreft het onderzoek met betrekking tot de voorspelbaarheid van het gedrag van een reactorvat
in het geval van een "melt down". Voor de veiligheid van lichtwater- reactoren doet men onderzoek aan het gedrag van zeer hete stoffen in een betonnen vat. Hen wil hiermee bepalen hoe snel en hoe diep deze stoffen doordringen in het beton. Ook worden de vrijkomende gassen geanalyseerd en temperaturen hiervan gemeten. Bij een eventueel falen van het
koelsysteem waardoor de toevoer van water, wat dient als koelvloeistof en als remstof voor de neutronen, zou worden verhinderd, kan men binnen een halve seconde het proces stilleggen. Echter, doordat bij afwzigheid van water er nog een grote hoeveelheicl restwarmte aanwezig is van
reactiestoffen die nog uiteenvallen tot een stabiel eindproduct. bestaat het gevaar dat de reactormantel doorsmelt.
Eisenjoch des Transformators
/
Magnetfeldlinie
Fig.1 Schema van een toroïdaal plasma dat door magneetvelden binnen de kernfusie-reactor gehouden wordt.
rogramm
des KfK
Forschungskogramme Forschungspolitische Arbeitsschwerpunkte
Het tweede project wat we hebben bekeken heeft betrekking op het onderzoek naar kernfusie. Hierbij valt het accent op de ontwikkeling van supergeleidende materialen, om een magneetveld op te kunnen wekken van voldoende sterkte, tegen een lage energieprijs. Nu moet men namelijk nog tot een temperatuur van 4 Kelvin afkoelen om dit te bereiken, wat
natuurlijk ook veel energie kost.
Wasser
Dit magneetveld is nodiq omdat het bij de fusie gebruikte plasma van isotopen van waterstof (Deuterium en Tritium) een temperatuur moet hebben van 100 miljoen Kelvin, hetgeen ruim boven de smelttemperatuur ligt van de bestaande materialen. Het plasma "hangtwg dus in een
magneetveld (fig. 1). Hen heeft al eens, welliswaar kortstondig, een kernfusie gerealiseerd! maar het gevormde plasma is nog niet stabiel en
hcufit zichzelf dus i'sûg ziet in stáncl. ûok moet men nog veel meer energie toevoeren aan het proces dan er netto door geproduceerd wordt. Men
ontwikkelt dus de supergeleidende materialen met de bedoeling de
hoeveelheid toegevoerde energie naar beneden te brengen. Hiervoor zijn door allerlei bedrijven over de hele wereld een aantal spoelconcepten ingezonäen die nu in Karfsruhe getest worden,
Tijdens dit bezoek zijn veel kritische vragen gesteld, die allen op een opvallend open manier beantwoord werden. Onze begeleider ging geen enkele discussie uit de weg. Al met al was deze excursie zeer de moeite waard.
Carl Vissers Ton Pasnagel
