De wedstrijd des Doods in Kiev

De wedstrijd des Doods in Kiev

Naam: Jonne Seriese

Adres: Borssenburgstraat 13 Email: jonneseriese@gmail.com

Studentnummer: 5771889 Begeleider: Boris Noordenbos

Inhoudsopgave

Titelblad p.1

Inhoudsopgave p.2

Hoofdstuk 1: Inleiding p.3

Hoofdstuk 2: De wedstrijd p.4

Hoofdstuk 3: Cultureel geheugen p.11

Hoofdstuk 4: De vergelijking p.31

Hoofdstuk 5: Conclusie p.49

Hoofdstuk 1. Inleiding

Vrij recent was er een uitspraak van het Europees Hof over de Матч смерти, De Wedstrijd Des Doods. Dit is een wedstrijd die bij veel mensen bekend is maar waar ook heel veel controverse over is. Getuige het feit dat anno 2014 het Europees Hof een uitspraak doet over een wedstrijd van meer dan zestig jaar geleden blijft deze wedstrijd boeien.

Een lokaal voetbalteam speelt in 1942 tijdens de bezetting in Kiev een wedstrijd tegen een Duits team genaamd Flakelf. Ze worden verzocht te verliezen maar als daad van verzet winnen zij de wedstrijd. Dit hebben zij met de dood moeten bekopen. Zelf kwam ik er gaandeweg achter dat er weinig waar is van dit verhaal. Het verhaal is beroemd maar veel mensen die ik er over vertel weten niet meer dan de mythe die door de jaren heen is ontstaan. Deze mythe is niet zo lang geleden verfilmd en dat was de aanleiding voor dit uitgebreide onderzoek. De film Матч, De wedstrijd, uit 2012, vertelt het verhaal over de Wedstrijd des Doods en dat leverde heel veel discussie op. Die discussie was eigenlijk het eerste wat ik tegenkwam nadat ik besloten had dat ik graag meer wilde weten over deze gebeurtenis. De invalshoek van de makers van de film zorgde met name in Oekraïne voor veel opschudding. De manier waarop Oekraïners werden

geportretteerd zette veel kwaad bloed. Vrijwel iedereen die Oekraïens spreekt in de film collaboreert met de Nazi’s terwijl alle mensen die Russisch spreken verzetshelden zijn. De film werd bijna verboden in Oekraïne, dat vlak voor het Europees kampioenschap voetbal in eigen land niet zat te wachten op negatieve publiciteit.

Na kort onderzoek bleken de gebeurtenissen omtrent de Wedstrijd des Doods in 1962 al eens verfilmd. De film Третий тайм, De derde helft, deed toentertijd een stuk minder stof opwaaien. De documentatie over deze film is schaars maar het deed bij mij wel de vraag reizen waarom deze film nog een keer werd gemaakt? Waarom nu? Wat zijn de

verschillen? Welke belangen zijn er gemoeid met de productie van deze film, en hoe past deze nieuwe film in de huidige tijdsgeest?

Het feit dat veel mensen slechts de mythe kennen heeft te maken met het cultureel geheugen. Dit cultureel geheugen omtrent de Wedstrijd des Doods is door de jaren heen

gemythologiseerd. De Wedstrijd is hier de meest recente ontwikkeling van. Om de vraag te beantwoorden waarom deze film in 2012 nog een keer is gemaakt terwijl de mythe toch ontkracht leek te zijn zal ik kort de geschiedenis van de Wedstrijd des Doods uiteenzetten. Waarom is deze vraag relevant? Door te kijken naar de verschillen tussen deze films kan ik wellicht uitlichten hoe Russen vandaag de dag met hun

Sovjetgeschiedenis omgaan en hoe dit de relatie met Oekraïne beïnvloedt. De begrippen cultureel geheugen en nostalgie zullen hierbij centraal staan. Hoe en waarom worden bepaalde herinneringen uit het verleden aangehaald en onthouden? En hoe kan het toch dat er in Rusland een sterk verlangen is naar de Sovjet Unie. Vervolgens zal ik dieper ingaan op de werking van cultureel geheugen door middel van film en monumenten. Naast het cultureel geheugen en de hoge mate van nostalgie binnen Rusland komt ook de huidige situatie tussen Rusland en Oekraïne aan bod. Tot slot zal ik beide films met elkaar vergelijken en in het spectrum van het cultureel geheugen plaatsen.

Hoofdstuk 2. De wedstrijd De geschiedenis

Op 19 September 1941 marcheerde het Duitse leger, onder leiding van generaal Paulus, Kiev binnen. De verliezen in de Oekraïne tijdens de tweede wereld oorlog waren groot. Cijfers omtrent het aantal slachtoffers verschillen van zes tot twaalf miljoen. Ook het aantal Oekraïners dat in werkkampen in Duitsland werd geplaatst loopt in de miljoenen.1

Ondanks alle gruwelijkheden besloten de Duitsers tot het opzetten van een

voetbalcompetitie. De populairste sport op dat moment in Kiev. De meningen over de intenties van de Duitsers lopen uiteen. Sommige bronnen omschrijven het als een charmeoffensief van de Duitsers om het Oekraïense volk voor zich te winnen. 2 _Andere

bronnen zagen de rede tot het opstarten van deze competitie juist in het belang van de Duitse troepen. De sport was in Duitsland ook zeer populair en bood vermaak voor de door aanslagen gedemotiveerde Duitse troepen. Bovendien zagen ze het als een ideale manier om de superioriteit van het Arische ras te laten zien. 3_{Over het motief valt dus te}

twisten maar feit is dat er een voetbalcompetitie werd opgezet in bezet Kiev. 1 Riordan 2003: 87-93

2 Dougan 2001: 122 3 Riordan 2003: 87-93

De laatste wedstrijden van deze competitie gingen tussen het elftal van FC Start en Flakelf. Een team bestaande uit spelers van de Luftwaffe. FC Start was op dat moment nog ongeslagen en won ook deze wedstrijd. Het werd 5-1 in het voordeel van de Oekraïners waarna de Duitsers een herkansing eisten. Drie dagen later werd de revanche gespeeld, de wedstrijd die niet veel later de geschiedenis in zou gaan als De wedstrijd des Doods

De mythe

Het verhaal over de Wedstrijd des Doods is in de jaren daarna een eigen leven gaan leiden. De mythevorming onder Stalin, Chroestjov en Brezjnev in combinatie met de gesloten archieven van de Sovjet Unie zorgen ervoor dat het ware verhaal moeilijk te achterhalen is. Ik zal daarom proberen de belangrijkste componenten van deze mythe kort in kaart te brengen.

Vanaf het moment dat de Duitsers verliezen begonnen te lijden is er over deze wedstrijd gesproken. Vlak na de oorlog werd deze wedstrijd al bekend als de Wedstrijd des Doods, De afkomst van deze term is moeilijk te achterhalen maar werd al snel gemeengoed. Zelfs de Duitsers spreken in de jaren vlak na de oorlog over ‘’Dem Todespiel von Kiew gegen die fascistischen deutschen Besatzer’’4 _{De naamgeving was slechts het begin. Al}

snel ontstond het volgende verhaal:

Na de 5-1 nederlaag van Flakelf tegen FC Start eisten de Duitsers een revanchewedstrijd. Deze wedstrijd werd drie dagen later gespeeld. Het team van FC Start was, in

tegenstelling tot de opponent, slecht gevoed en daardoor in slechte conditie. De korte periode tussen de twee wedstrijden zou voor hun een extra zware belasting zijn.

Desalniettemin vond de wedstrijd doorgang. Vlak voor de wedstrijd is er een hoge Duitse officier de kleedkamer van FC Start ingegaan met de boodschap dat er van hun verwacht werd dat ze zouden verliezen. Gebeurde dit niet dan had dit de dood tot gevolg. Ook zou voor aanvang de Hitler groet moeten worden gegeven uit respect voor de bezetter. Als daad van verzet besloten de spelers van FC Start geen gehoor te geven aan dit verzoek en 4 Riordan 2003: 87-93

wonnen de wedstrijd met 5-3. Gelijk na de wedstrijd werden de spelers opgepakt, gemarteld en werden er vier doodgeschoten. De rest van de spelers overleefden het concentratiekamp om later dit verhaal te verkondigen. 5

Over de wedstrijd zelf doen verschillende verhalen de ronde. Zo zou de scheidsrechter zwaar op de hand van de Duitsers zijn waardoor de spelers van FC Start zich

aanvankelijk enkel konden bedienen van afstandschoten om buitenspel te vermijden. De Duitsers speelden keihard en een aantal spelers zou het veld moeten verlaten met botbreuken. Troesevitsj, de keeper, zou een schop tegen zijn hoofd hebben gekregen en zou enkele minuten buiten bewustzijn zijn geweest maar kon uiteindelijk de wedstrijd uitspelen. 6

Ondanks al deze speculaties over de wedstrijd zelf is de rest van de mythe zorgvuldig in elkaar gezet. Toen Kiev in 1943 werd bevrijd door het Rode leger werden aanvankelijk veel sporters opgepakt wegens collaboratie. Zo ook de nog levende spelers van FC Start. In de rest van de Sovjet Unie werden zij gezien als collaborateurs die hadden meegedaan met het Duitse regime. Mede door het ontbreken van onafhankelijke pers was er weinig bekend over het verloop van de wedstrijd en de aard van de competitie. Tijdens de verovering van Kiev door de Duitsers had Stalin bevolen dat elke stap achteruit verraad betekende. Door deze factoren werden de spelers van FC Start op de keper beschouwd als collaborateurs en werden dus opgepakt door de geheime dienst van de Sovjet Unie. Het verhaal kreeg een wending op het moment dat er steeds meer bekend werd over de wedstrijd tussen FC Start en Flakelf. Stalin en zijn ministers zagen er een mooi verhaal in dat uitstekend als propagandamiddel kon worden gebruikt: de dappere strijd op leven en dood die de spelers op het veld hadden geleverd, heldhaftig verzet tegen de Duitse bezetter dat de spelers hadden moeten bekopen met de dood. Dit was koren op de molen voor propagandamachine van de Sovjet Unie. De spelers werden vrijgelaten mits zij beloofden de mythe in stand te houden.7

De feiten

5 Riordan 2003: 87-93 6 Riordan 2003: 87-93 7 Riordan 2003: 87-93

Door de mythe is het ware verhaal moeilijk te ontrafelen. Bij vrijwel elke

machtswisseling kreeg het verhaal weer een andere wending of kwamen er meer feiten boven water. Na de val van de Sovjet Unie en de daarbij horende opening van de

archieven kwam er een stortvloed aan informatie vrij over wat zich in 1942 in Kiev had afgespeeld. De bronnen spreken elkaar op veel punten tegen en de meningen lopen uiteen. Met het overlijden van de laatste levende speler van FC Start, Gontsjarenko, in 1996 is de kans klein dat het ware verhaal ooit nog boven water komt. Maar over een aantal dingen zijn de verschillende bronnen het wel eens.

Dat er een voetbalcompetitie is gespeeld staat vast. Aan die voetbalcompetitie deden veelal militaire teams mee. Zij waren afkomstig uit Hongarije, Roemenie en Duitsland. Er deed ook een nationalistisch Oekraïens team mee genaamd FC Roech. En zoals gezegd FC Start. FC Start was gevormd uit spelers van voormalig profclubs Dynamo Kiev en

Lokomotiv Kiev. FC Start was ontstaan in bakkerij nummer drie. Een grote broodfabriek die veel sporters herbergde.

FC Start won al zijn wedstrijden overtuigend hetgeen voor veel populariteit zorgde in de stad. FC Roech, eveneens een Oekraïens team, was door zijn politieke achtergrond een stuk minder populair. Dit team werd gezien als een team van collaborateurs dat zijn spelers niet zozeer op basis van hun voetbalkwaliteiten selecteerde als wel om diens politieke ideeën. Het idee voor het opzetten van een competitie kwam overigens van een speler van FC Roech, Georgi Sjvetsov. Hij was een Oekraïens nationalist en tevens

voormalig profvoetballer. Met de komst van de Duitsers zag hij zijn kans schoon. De aanvankelijk door Hitler beloofde autonomie voor Oekraïne zorgde voor een uiterst meewerkende houding bij Sjvetsov. Hij ging aan de slag als journalist bij de

nationalistische krant Nova Ukrainski Slovo. Zodoende kwam hij in contact met het nieuwe Duitse stadsbestuur en opperde daar om een voetbalcompetitie te beginnen. Uiteindelijk stemden de Duitsers hiermee in en Sjvetsov formeerde een team. Sjvetsov was op de hoogte van het feit dat een aantal oud Dynamo spelers werkten bij bakkerij nummer drie. Zodoende benaderde hij een aantal van hen waaronder de keeper Troesevitsj. Sjvetsov beloofde hen privileges en goede vooruitzichten maar Troesevitsj weigerde vanwege de politieke inslag van het team. Ondertussen had de directeur van de

bakkerij met de competitie ingestemd en besloot een team af te vaardigen. De rol van deze directeur zal ik later dieper op ingaan. 8

De competitie

Aan de competitie deden zeven teams mee uit onder andere Hongarije, Roemenie

Duitsland en Oekraïne. Omdat het niet relevant is en er weinig bekend is over de rest van de competitie zal ik me beperken tot het bespreken van de wedstrijden die FC Start afwerkte in deze competitie.

De eerste wedstrijd was tegen het Oekraïens nationalistische team van Sjvetsov, Roech. Deze wedstrijd eindigde in een 7-2 overwinning voor FC Start.9 _{Ook alle ander}

wedstrijden werden gewonnen door FC Start en de ploeg werd steeds populairder. De Duitsers besloten vervolgens de competitie met een wedstrijd te verlengen. De

tegenstander was het Duitse Flakelf

De eerste wedstrijd tussen FC Start en Flakelf werd gewonnen door FC Start met 5-1. Flakelf werd onverslaanbaar geacht en het verlies kwam dan ook zeer onverwacht voor de Duitse autoriteiten. Dat het ook zeer ongewenst was blijkt uit de reactie van het Duitse stadsbestuur. De dag na de ruime overwinning van FC Start op Flakelf hing de hele stad vol met posters. Op de posters stond de aankondiging dat er over drie dagen een tweede wedstrijd werd gespeeld tussen de twee teams. Реванш (revanche) stond er met grote letters op de poster. De intentie was duidelijk, de Duitsers zochten

genoegdoening voor de smadelijke nederlaag die hen was toegedaan door FC Start. De superioriteit van het Arische ras was in het geding en dat moest zo snel mogelijk worden hersteld. 10

De wedstrijd zelf is eveneens een bron van discussie. Wat vast staat is de datum en plaats, 9 augustus 1942 in het Zenit stadion. De uitslag was 5-3 in het voordeel van FC Start. Vanaf hier lopen de bronnen uiteen en roepen ze meer vragen op dan ze

8 Dougan 2001: 126 9 Dougan 2001: 139 10 Dougan 2001: 153

beantwoorden. Maar ook op eerdere punten is het moeilijk te achterhalen wat de waarheid is.

De bronnen

Een van de meest opvallende rollen in deze geschiedenis is die van de directeur van de fabriek. In vrijwel elke bron wordt hij besproken en met naam en toenaam genoemd. Hij wordt beschreven als degene die Troesevitsj ontmoette en hem een veilig onderkomen en een baan gaf op het moment dat hij was vrijgelaten na krijgsgevangene te zijn

gemaakt in de slag om Kiev. Via Troesevitsj kwamen er meerdere oud-voetballers bij de bakkerij werken en ontstond FC Start. De beweegredenen van deze directeur zijn moeilijk te achterhalen maar lijken voort te komen uit liefde voor de sport enerzijds en eigen belang anderzijds. Hij zou zich graag laten omringen door beroemde sporters en zag op deze manier zijn kans schoon. Zijn goede relatie met de Duitsers maakt hem aan de ene kant dubieus maar het feit dat hij deze sporters hielp brengt andere bronnen tot een vergelijking met Oskar Schindler.

Het opvallendste aan deze persoon is dat hij in de ene bron Jozif Kordik heet11 _{en in de}

andere Otto Schmidt.12 _{In vrijwel alle bronnen wordt deze persoon omschreven als}

iemand uit Oostenrijk-Hongarije. Dat verklaart ook waarom hij vloeiend Duits sprak. Met de komst van de Duitsers greep hij zijn kans en kreeg hij bakkerij nummer drie in

handen. De Duitsers hadden hem gecategoriseerd als Volksdeutsche. Dit betekende dat hij tweederangs burger was en dat verschafte hem enige privileges. De eerste rang, Reichsdeutsche, was alleen weggelegd voor Duitsers die voorheen in Duitsland hadden gewoond. Zij konden doen en laten wat ze wilden. Daarna kwam de Volksdeutsche waartoe Kordik/Schmidt toe behoorde. Dit waren Duitsers die buiten Duitsland

woonden of in Duitse koloniën. Zij hadden niet de privileges van de Reichsdeutsche maar hadden alsnog veel voordelen ten opzichte van de rest van het volk. Zo mochten ze bijvoorbeeld een bedrijfje runnen en kregen voorrang bij huisvesting. Al deze details maken het onmiskenbaar dat de verschillende bronnen het over dezelfde persoon

11 Dougan 2001: 139 12 Riordan 2003: 87-93

hebben maar hem anders noemen. Dit geeft nog maar eens aan dat er een enorme controverse heerst rondom deze wedstrijd.

Na afloop

Echter, de grootste controverse gaat over wat er na afloop van de wedstrijd is gebeurd. Daarover zijn de bronnen het absoluut niet eens. Volgens de mythe gecreëerd is door de Sovjet Unie zijn ze direct na de wedstrijd opgepakt en vermoord maar dat wordt door geen enkele bron bevestigd. Wat wel in bijna alle bronnen naar voren komt is dat er de week na de Wedstrijd des Doods nog een wedstrijd is gespeeld door het elftal van FC Start. Dit zou het verhaal over onmiddellijke arrestatie en executie zeer onwaarschijnlijk maken. Het team waar ze tegen speelden was Roech van Sjvetsov. Als sinds het eerste verlies van Roech tegen FC Start had Sjvetsov geprobeerd nogmaals tegen FC Start te spelen. Het werd geen succes voor het nationalistische team. FC Start won met maar liefst 8-0. Wat er daarna gebeurde is moeilijk te zeggen. Sommige bronnen melden dat met behulp van Sjvetsov, die tot tweemaal toe in zijn eer was aangetast, heel FC Start werd opgepakt.13 _{De hulp van Sjvetsov zou nodig zijn geweest omdat niet alle namen op}

het wedstrijdformulier van de Wedstrijd des Doods daadwerkelijk bij FC Start speelden. Het tijdstip van arrestatie is dus moeilijk te achterhalen de informatie hierover loopt uiteen. Sommige bronnen melden dat alle spelers binnen een week werden opgepakt. Ook het aantal arrestaties leidt tot speculatie. De mythe zegt dat het gehele team werd opgepakt en vermoord maar dit is verre van waar. Slechts een aantal jongens van FC Start werd gearresteerd waarvan er vier werden vermoord.14 _{Nikolaj Korotkich stierf}

waarschijnlijk tijdens de verhoren. De drie anderen zes maanden later in het Syrets kamp. 1516

Rechtbank van Hamburg

13 Dougan 2001: 185 14 Riordan 2003: 87-93 15 Dougan 2001: 189

16 Auteur onbekend ‘FC Start and the infamous Death Match’ www.

http://theviktorleonenkohalloffame.wordpress.com. 06-07-2012, dagelijkse update. 06-03-2014 < http://theviktorleonenkohalloffame.wordpress.com/2012/06/07/fc-start-and-the-infamous-death-match/>

Wat er tot slot niet mag ontbreken bij mijn poging om deze geschiedenis in kaart te brengen is de uitspraak van de rechtbank van Hamburg. In 1974 openden zij een onderzoek naar de wedstrijd tussen FC Start en Flakelf. Zij kregen hierbij geen toegang tot de archieven van de Sovjet Unie. In 2002 werd kregen zij dit wel en concludeerden drie jaar later dat er geen aantoonbaar verband was tussen de wedstrijd en de arrestatie van de spelers. Ook de correlatie tussen de dood van de vier spelers achtten zij niet bewezen. Dit is het enige echte officiële onderzoek naar deze zaak. Zij ontkrachten de mythe maar deze heeft inmiddels zulke grote vormen aangenomen dat deze uitspraak weinig effect sorteert. 17

Hoofdstuk 3 Cultureel geheugen

Collective memory is not what historians say about the past. ... Professional history matters, to be sure, but only to a small population. Collective remembrance is a set of acts which go beyond the limits of the professionals. These acts may draw from professional history, but they do not depend on it.

Jay Winter and Emmanuel Sivan, “Setting the Framework” 18

Het standbeeld

Geschiedenis is subjectief. Een gemeenschap onthoudt bepaalde gebeurtenissen wel en adnere juist weer niet. Waarom wordt de ene herinnering wel in stand gehouden en de ander niet? Waarom wordt een bepaalde gebeurtenis wel herdacht en de ander niet? De manier waarop de Sovjet Unie en later Rusland met hun eigen geschiedenis omgaan is relevant bij het beantwoorden van de vraag waarom juist deze geschiedenis in 2012 nogmaals verfilmd is. Naast het feit dat er twee films over De Wedstrijd des Doods zijn gemaakt is er ook een standbeeld met een maquette geplaatst. Standbeelden zijn ook een vorm van cultureel geheugen en laten goed zien hoe een land zich bewust wordt van zijn verleden en hoe het daar mee omgaat.

17 Auteur onbekend ‘1942-Death match’ www.euronews.com 22-05-2012, dagelijkse update < http://www.euronews.com/2012/05/22/1942-death-match/>

Hoe ging men in de Sovjet Unie om met de Wedstrijd des Doods? In 1965 wordt onder Leonid Brezjnev postuum een medaille uitgereikt aan de vier overleden voetballers van FC Start. Korotkich, Troesevitsj, Klimenko en Koezmenko kregen de medaille voor getoonde moed. Vijf anderen, Balakin, Gontsjarenko, Melnik, Soecharev en Sviridovskij krijgen een medaille voor geleverde strijd19_{. Dat betekent automatisch dat er twee}

spelers geen medaille hebben gekregen. Vijf jaar later in 1971, wordt er een standbeeld geplaatst ter ere van hen die zijn omgekomen na de wedstrijd. Ook wordt er een

plakkaat aangebracht met daarop de tekst: За наше сьогодні прекрасне … Вони полягли у двобої , В віках ваша слава не згасне - . Безстрашні спортсмени герої Voor onze aanwezigheid vandaag Vielen zij in de strijd…

Jullie roem zal tot in den eeuwigheid blijven gloren Sporthelden zonder angst.

10 jaar later in 1981 wordt het Zenit stadion omgedoopt tot FC Start stadion. Wat opvallend is aan deze gebeurtenissen is het tijdperk waarin het gebeurt. Pas

drieëntwintig jaar na dato krijgen een aantal spelers van FC Start erkenning voor hun daden. Al deze initiatieven zijn genomen onder het bewind van Brezjnev. Het is duidelijk dat er toen veel aan gelegen was om de heroïek van de Grote Vaderlandse Oorlog naar voren te brengen. Brezjnev, zelf geboren in Oekraïne, besteedde veel tijd aan de mythe omtrent FC Start. Met het standbeeld als voornaamste eerbetoon. Maar wat voor een betekenis heeft zo’n standbeeld? En wat is het nut van het onderscheiden van reeds overleden voetballers?

Het standbeeld werd geplaatst in 1971, is ontworpen door Ivan Horoviy en bestaat volledig uit graniet. Uit dit graniet zijn vier mannen gehakt die de vier overleden spelers 19 Вартаняна, Акселя. ‘Футбол в годы войны’ www.sportexpress.ru 16-02-2007, dagelijkse update. 03-01-2014 <http://www.sport-express.ru/newspaper/2007-02-16/16_1/>

symboliseren. Drie van de mannen staan fier met de borst vooruit en houden elkaars handen vast. De vierde zit op een knie en lijkt omhoog te worden geholpen door zijn kameraad. Ze dragen een voetbaltenue dat bestaat uit een korte broek en voetbalkousen. Hun shirts zijn gescheurd waardoor hun gespierde torso’s goed te zien zijn. Twee van de mannen kijken naar beneden de andere twee kijken vooruit de verte in. De houdingen van de mannen zijn te omschrijven als trots en krachtig. Ze zijn gespierd en wekken de indruk voor niemand bang te zijn en dat is precies het beeld dat men toen wilde

schetsen. Vlak na de oorlog was het verhaal relatief onbekend buiten Oekraïne. Volgens sommige bronnen ging het zelfs zo ver dat de voetballers van FC Start als collaborateurs werden gezien.20 _{Het idee van een voetbalwedstrijd tegen een team van de bezetter}

sprak niet echt tot de verbeelding bij mensen die de toedracht van de wedstrijd niet kenden. De Sovjet Unie wilde dit beeld drieëntwintig jaar na dato veranderen en dit standbeeld gaf kleur en vooral status aan de mythe.

In het boek Political lives of dead bodies beschrijft Katherine Verdery de waarde van standbeelden in het (post)socialistische landschap. Volgens haar zegt de manier waarop men omgaat met zowel de standbeelden als de lichamen van overledenen veel over de tijdsgeest, het herschrijven van de geschiedenis en het beïnvloeden van het culturele geheugen. Volgens haar is de (post)socialistische samenleving een interessante casus omdat het aantal standbeelden enorm is evenals de omvang van de sculpturen. Ook de tijdsgeest is volgens Verdery van belang bij deze studie.

Al deze factoren zijn zeer toepasselijk op het standbeeld van FC Start. Zo geeft het duidelijk een bepaalde tijdsgeest weer aangezien ze vlak na de oorlog nog als

collaborateurs werden gezien. Na het ontstaan van de mythe gebeurde er eigenlijk vrij weinig met FC Start tot de autoriteiten besloten om er aandacht aan te schenken. Door het standbeeld worden de overleden voetballers tijdloos. Op die manier wordt de geschiedenis herschreven en het culturele geheugen gevormd. Zo’n standbeeld zegt dan ook meer over de tijd waarin het gebouwd is dan over de periode waar het naar verwijst. Dat het standbeeld na de val van de Sovjet Unie is blijven staan zegt dan weer veel over de kracht van de mythe die feitelijk toch uitgekleed lijkt na het openen van de archieven.

De mythe leeft nog steeds voort waarbij het standbeeld een centrale rol speelt. Naast het feit dat iedere speler van Dynamo Kiev het verhaal kent heerst er een mooie traditie binnen de club. Sinds de oprichting van het standbeeld tonen de Dynamo spelers hun respect en dankbaarheid naar de overleden voetballers door middel van een bepaald gebruik. Als een speler in het huwelijk treed, trekken bruid en bruidegom zich

onopvallend terug uit de feestelijkheden om bloemen te leggen aan de voet van het monument. Als eerbetoon voor de ontberingen die ze hebben doorstaan. Op deze manier wordt de herinnering aan zowel de wedstrijd als aan de overleden mannen levend gehouden. Het standbeeld wordt hierbij gebruikt als de basis voor een traditie het verhaal en het ritueel zorgen ervoor dat deze geschiedenis levendig blijft. Wat deze herinnering precies inhoudt verschilt per persoon.

Het is overigens wel opvallend dat het standbeeld is blijven staan na de val van de Sovjet Unie. Veel van de standbeelden uit die tijd overleefden de val van het regime niet. Dit geeft aan dat ondanks een grote politieke verschuiving het idee omtrent deze wedstrijd niet veranderd is en dat het verzet van FC Start tijdloos is. Want ondanks dat het

standbeeld is neergezet in een bepaalde politieke periode en uit naam van een politiek regime dat omver geworpen is, blijft het standbeeld staan als symbool voor het

gepleegde verzet. Het is niet ondenkbaar dat de status die De Tweede Wereldoorlog in de Russische cultuur heeft een rol heeft gespeeld bij het bewaard blijven van het standbeeld. De Grote Vaderlandse oorlog blijft van groot belang in het culturele geheugen van de Russen, ook na de val van de Sovjet Unie. 21

Hard en zacht geheugen

De werking van cultureel geheugen is divers. Bewust worden van het verleden kan bijvoorbeeld door middel van een verhaal of een monument. Aleksander Etkind splitst het cultureel geheugen in twee delen. Hard geheugen en zacht geheugen. Zacht geheugen is geschreven tekst. En hard geheugen bestaat voornamelijk uit monumenten. Beiden lopen vaak in elkaar over en kunnen moeilijk zonder elkaar. Het zachte geheugen, teksten, discussies en studies verdwijnen als zij niet worden vastgelegd in monumenten als musea, standbeelden en gedenktekens. Het harde geheugen is op zich weinig waard 21 Verdery 1999: 1-22

als er niet meer over gesproken wordt of als er geen studies meer naar worden gedaan. Daarom is het trouw ritueel bij de spelers van Dynamo Kiev ook een treffend voorbeeld. Ze houden ze elkaar in leven en in balans. Vervolgens bepalen ze samen wat er in het culturele geheugen van een land wordt opgenomen en wat niet. 22

Op deze manier is het heel interessant om te kijken naar welke gebeurtenissen uit het verleden wordt gememoriseerd door een land en welke niet. De gebeurtenissen die ze wel weergeven gaan vaak over helden uit het verleden of over heldhaftige

gebeurtenissen. Dit behoort inmiddels tot de interne structuur van een land dat met het eren van zijn stichters bijvoorbeeld de continuïteit van de politieke traditie wil

benadrukken. Door het verleden te eren benadrukt de staat de band die het heeft met het heden. Dit zorgt voor legitimiteit. Hiermee bepaalt een land zijn identiteit en laat de eenheid tussen, de staat, het volk en het verleden zien.

Waarom wordt een bepaald aspect uit de geschiedenis nu juist wel aangehaald en andere juist weer niet? Omdat men wil dat bepaalde dingen wel worden herinnerd en andere weer niet. Gebeurtenissen in de geschiedenis kunnen de eenheid van een land ontbinden, het is geheugen dat verbindt en construeert. Dit geheugen kan dus de eenheid binnen een land bepalen. Omdat dit geheugen vrijwel altijd wordt geschreven door de overwinnaars zijn er zelden monumenten voor de verliezers in een land. Het geheugen van de verliezers komt terug in gesproken en geschreven verhalen maar vaak niet in monumenten. Ten tijde van revolutie daarentegen zijn monumenten vaak de eerste symbolen die neer worden gehaald. 23

Het omgaan met het verleden is een moeilijk gegeven in Rusland. In landen als Duitsland en Frankrijk is het verboden om de Holocaust te ontkennen maar als in Rusland iemand een mening heeft over het Sovjet verleden is hij vrij om te zeggen wat hij wil. Er is, zo benadrukt Etkind, nooit een publiek debat geweest over collectieve schuld, geheugen, of identiteit in zake het Sovjet verleden. Dit zorgt ervoor dat iedereen vrij is om zijn mening te geven over het verleden zonder dat er een hogere autoriteit is die het kader bepaalt

22 Etkind 2004: 39-40 23 Etkind 2004: 41

wat betreft misdaden die toen zijn begaan. Een controversiële mening kan nimmer worden gecorrigeerd hoe kwetsend deze ook mag zijn.24

Hard geheugen is over het algemeen de verantwoordelijkheid van de staat en zacht geheugen van de gemeenschap. Etkind betoogt dat waar in Duitsland veel hard geheugen is, is in Rusland juist veel zacht geheugen. En ondanks dat de Russische manier van verwerken langzamer en pijnlijker is, is hij wel meer autonoom. Waar de Duitsers van buitenaf kregen opgelegd hoe met hun verleden om te gaan zochten de Russen hun eigen manier. Het hard worden van geheugen is een belangrijk cultureel proces met specifieke functies. Het zorgt ervoor dat de gebeurtenissen zelf niet nog een keer gebeuren en rekent af met trauma’s uit het verleden. Daarnaast zorgt het voor eenheid en consensus in een samenleving door de gedeelde afkeer van een bepaalde gebeurtenis. Gebeurt dit niet dan is een samenleving gevoelig voor herhaling of ontkenning van de

gebeurtenissen. 25

Het hebben van een verschillende mening over een historische gebeurtenis is mogelijk en daar kan men over redetwisten maar er kunnen geen twee monumenten op dezelfde plek zijn. Een debat over het verleden is pluralistisch maar een monument is

enkelvoudig. Hiermee is het ook een sluitstuk. Een historisch debat kan vaak geen eindconclusie geven maar een monument kan dat voor velen wel. Echter, geen enkel monument is eeuwig dus zo hard zijn deze herinneringen ook weer niet. Een monument kan worden weggehaald, verplaatst of vernietigd. Zelfs namen van steden als monument zijn niet eeuwig. St. Petersburg veranderde in een eeuw tijd vier keer van naam en zelfs mummies zijn niet eeuwig. In 1961 werd de mummie van Stalin uit het mausoleum gehaald. Lenin staat er nog, maar voor hoe lang? Dit zijn allemaal voorbeelden van hoe het cultureel geheugen van een samenleving wordt gevormd.26

In het geval van FC Start en de Wedstrijd des Doods is er dus al sprake van een

standbeeld en een plakkaat met tekst. Hierdoor heeft het automatisch een plek in het harde geheugen. Door het trouwritueel wordt dit monument levend gehouden en heeft het ook een plek in het zachte geheugen. Het verhaal, of de mythe, blijft op deze manier 24 Etkind 2004: 38

25 Etkind 2004: 56 26 Etkind 2004: 57

in leven. In dit licht is het dus niet zo gek dat de meeste mensen slechts de mythe omtrent de Wedstrijd des Doods kennen. Pas nadat de archieven zijn geopend kwam naar voren dat de dood van de vier spelers geen enkele correlatie hadden met de wedstrijd op tussen FC Start en Flakelf. Maar zoals de quote aan het begin van dit hoofdstuk vertelt is dat van ondergeschikt belang. Slechts een klein groepje

professionele historici kennen de ware toedracht achter het verhaal maar daar draait het bij het cultureel geheugen niet om. Het gaat er om wat de massa onthoudt. En juist die massa kent de mythe die reeds in het cultureel geheugen zit. Een belangrijk medium bij het vormen van het cultureel geheugen is film. Film kan een bepaalde herinnering versterken maar ook veranderen.

Film en cultureel geheugen

‘’The goal is to link remembering people together, to provide them with social space and symbolic tools that could help to make such linkage tangible’’27

Deze quote beschrijft het doel van cultureel geheugen. Het vormen van een collectief geheugen lijkt in eerste instantie iets dat zomaar gebeurt. Maar er zijn genoeg manieren waarop het cultureel geheugen wordt beïnvloed. Film is een effectief medium voor het beïnvloeden van het cultureel geheugen, maar waarom? En waarom is de ene film wel geschikt en de ander niet?

Film kan duidelijk invloed hebben op het cultureel geheugen. Fictieve films kunnen een sterk medium zijn bij het beïnvloeden van bepaalde opvattingen over historische gebeurtenissen op zowel nationaal als internationaal niveau. Echter, deze films zijn vrijwel altijd onderwerp van discussie en zijn zelden zonder controverse. De effectiviteit voor het scheppen van een collectief geheugen ligt niet in de eenduidigheid of coherentie van hetgeen dat wordt weergegeven op het scherm maar meer in de stof die een film geeft voor het voeren van een discussie over deze beelden. Een film over een historische gebeurtenis laat altijd veel meer niet zien dan dat het wel laat zien. De discussie over het hoe en waarom juist deze beelden zijn gekozen is hetgeen wat zorgt voor het vormen van een collectief geheugen. Het zorgt ervoor dat er een klein stukje uit de hedendaagse 27 Oushakine 2013: 275

geschiedenis wordt uitgelicht en nader wordt onderzocht en besproken. In Rusland is het extra interessant om deze discussie te voeren aangezien de geschiedenis en de traditie van Russische film een sterk opvoedkundig element kent. Deze traditie is onderdeel van het cultureel geheugen. Het opvoedkundige element bevindt zich in de keuze van het onderwerp en de manier waarop de geschiedenis gepresenteerd wordt. Daarnaast is het natuurlijk van belang dat ze gezien worden. In potente is het bereik van een film is van groot. De volgende stap is de context waarin de film wordt gepresenteerd. Dit is niet een individueel verschijnsel maar collectief. Zowel de manier als waarop de film wordt gepresenteerd aan het publiek, als de manier waarop het publiek de film ontvangt is bepalend voor het effect op het cultureel geheugen28

Astrid Erll heeft onderzoek gedaan naar populaire Duitse Historische film en ontdekte dat er de laatste jaren een enorme toename is van historische films, niet alleen in Duitsland. Films, series, fictie, documentaires en semidocumentaires over recente geschiedenis zijn in kwantiteit enorm toegenomen de laatste vijftien jaar. Film wordt inmiddels qua invloed en kwantiteit beschouwd als het dominante medium bij de vorming van het collectief geheugen. 29

Ook in Rusland is er onderzoek gedaan naar de invloed van film op het cultureel geheugen. Uit een eerder onderzoek bleek dat Russen het meest trots waren op de overwinning op de Nazi’s in 1945. De mythe die rond de Grote Vaderlandse oorlog is ontstaan is door de jaren heen veranderd. Film heeft hierbij een voorname rol gespeeld en niet alleen de staat is hier verantwoordelijk voor maar ook individuele filmmakers en het publiek dat naar deze films toe gaat. Vanaf 2005 is er een enorme toename in het aantal films over de Grote Vaderlandse oorlog geweest en diende de oorlog wederom als basis voor het hernieuwde patriottisme in Rusland met name tijdens het zestigjarig jubileum van de oorlog. In dit kader is het ontstaan van de film Match zeer logisch. Het idee voor een film over dit onderwerp was er al in 1999 maar kreeg pas jaren later voet aan de grond.30

28 Erll, 2008: 395 29 Erll, 2008: 395 30 Norris 2012: 111

Bij cultureel geheugen gaat het vooral om wat er wordt herinnerd en hoe. In 1985 schreef de sovjet filmcriticus Lev Anninskij een artikel ter ere van het veertig jarig jubileum van de overwinning in de Grote Vaderlandse Oorlog. Hij stelde hierin dat overwinning op de Nazi’s was overgegaan in een herinnering. Wat er nu wordt gemaakt over de oorlog is niet zozeer over hoe het was maar over hoe het is herinnerd.31

Maar niet elke historische film is ook een film die het cultureel geheugen beïnvloedt. Het gaat er ook om hoe film in de media wordt neergezet. De marketing rondom een film bepaalt grotendeels in welk segment een film wordt geplaatst en dus ook hoe de film ontvangen wordt en wat de maatstaven hiervoor zijn. Dit heeft weer zijn invloed op de publieke discussie die over de film wordt gevoerd en zodoende ook op de publieke opinie. Op die manier wordt het belang van een film bepaald en is er de mogelijkheid dat de film deel wordt van het cultureel geheugen. De manier waarop een film wordt

gepresenteerd is dus heel belangrijk. Hierbij moeten we denken aan recensies in kranten en filmbladen, op zowel nationaal als internationaal niveau. Maar ook marketing

strategieën zorgen voor een bepaalde ontvangst bij de kijker. Het extra materiaal op een DVD waarbij historische achtergrondinformatie wordt gegeven en de prijzen die een film wint spelen ook een belangrijke rol. Tot slot zijn ook de academische controverses die een film veroorzaakt van invloed op het collectieve geheugen evenals politieke speeches. Dit alles bij elkaar bepaalt in welke mate een film van invloed is op het cultureel

geheugen. Het plaatsen van een film is een interactief verband tussen de film en andere media. De samenwerking tussen deze twee bepaalt vervolgens de status van de film en de mate van invloed op het collectief geheugen.32

Cultureel geheugen en post Sovjet nostalgie

Nostalgie speelt een grote rol op het culturele geheugen in Rusland. Door middel van tv programma’s, muziek en film wordt deze nostalgie aangewakkerd. Nostalgie is mede verantwoordelijk voor de onderwerpen die worden onthouden en uitgelicht in het huidige Rusland. Het bepaalt de manier waarop men over de Sovjet Unie denkt en zorgt er deels voor dat bepaalde gebeurtenissen uit het verleden nogmaals worden belicht. 31 Norris 2012: 115-116

Zoals ook met de Wedstrijd des Doods uit 1942 gebeurd is. In de zoektocht naar het antwoord op de vraag waarom het verhaal over de Wedstrijd des Doods uit 1942 in 2012 nogmaals is verfilmd is het dus essentieel om onderzoek te doen naar nostalgie.

Rusland heeft moeite met zijn eigen verleden en dan met name de Sovjet periode. Er is nooit een breed publiek debat geweest over collectieve schuld, wat betreft het Sovjet verleden. Ondanks dat het Sovjet regime miljoenen mensen het leven heeft gekost is er nooit een definitieve streep gezet onder deze gruwelijke episode zoals bijvoorbeeld wel is gedaan in Duitsland met betrekking tot het Nazi regime. Het ontkennen van de

Holocaust is strafbaar in Duitsland, het ontkennen van de slachtoffers van de Goelag is in Rusland niet ondenkbaar. Het ontbreken van hard geheugen is hier debet aan. Het feit dat Rusland nooit helemaal heeft gebroken met zijn Sovjet verleden heeft voor een opvallend fenomeen gezorgd. Post-Sovjet nostalgie. Een specifieke vorm van nostalgie die de laatste jaren in opkomst is in met name de populaire cultuur en waar ook veel geld in omgaat. Матч staat bol van de post-Sovjet nostalgie. Met name de soundtrack is zeer nostalgisch in het volgende hoofdstuk zal ik dieper ingaan op de soundtrack. Eerst is het van belang om de termen nostalgie en post sovjet nostalgie te duiden. Om deze termen te duiden zal ik drie verschillende visies uiteenzetten om vervolgens te

analyseren of zij van toepassing zijn op De Wedstrijd en op welke manier. Svetlana Boym, Andrei Oushakine en Kevin Platt hebben allen uitgebreid onderzoek naar dit fenomeen gedaan en zijn daarom uitermate geschikt om deze begrippen uiteen te zetten.

Svetlana Boym heeft in haar boek The future of Nostalgia uitgebreid onderzoek gedaan naar nostalgie in het algemeen en post-Sovjet nostalgie in het bijzonder. Het woord nostalgie vindt zijn oorsprong in twee Griekse woorden maar stamt niet uit de tijd van de Grieken. Het werd uitgevonden door een Zwitserse dokter in 1688 die nostalgie als een ziekte zag. De symptomen van de ziekte waren de sombere gevoelens die

voortkwamen uit het verlangen naar huis terug te keren. Nostos betekent terugkeer naar huis en Algia betekent verlangen. Doordat de term nostalgie is verzonnen als duiding van een ziekte heeft het altijd een negatieve connotatie gehad waarvoor men een oplossing zocht. Ook de huidige term nostalgie wordt nog steeds als negatief ervaren.33

Nostalgie is tweeledig omdat het is opgebouwd uit twee verschillende termen. Deze termen zijn ook nog eens tegenstrijdig omdat de twee delen elkaar tegenspreken. het verlangen naar huis kan niet worden gerealiseerd. Volgens Boym is het een verlangen naar een thuis dat niet meer bestaat of zelfs nooit heeft bestaan. Nostalgie is een sentiment van verlies en ontheemding en eveneens een romantisch beeld van iemand zijn eigen fantasie. Het verlangen speelt een grote rol bij nostalgie. Het zorgt voor een beeld dat misschien wel nooit heeft bestaan maar naar mate de tijd verstrijkt steeds sterker wordt. Het tegenstrijdige aspect maakt dat nostalgie ongrijpbaar wordt want het wordt nooit meer zoals vroeger. Dit maakt het verlangen alleen maar groter omdat het ongrijpbaar is. Als je het filmisch bekijkt is nostalgie niet in een beeld te vangen, het is zowel thuis als ergens anders, verleden en heden. 34

Nostalgie is onvoorspelbaar. Gevraagd naar hun nostalgie zullen mensen vaak niet weten waar het vandaan komt. Wat wel duidelijk is dat het veel terugkomt in de 20e _eeuwse

populaire cultuur. In films worden special effects gebruikt om de Titanic te doen

herrijzen, gladiatoren worden neergezet als helden en dinosaurussen worden tot leven gewekt. Ook dit zijn vormen van nostalgie. Vormen die van belang zijn bij de vorming van het collectieve en culturele geheugen. Nostalgie zorgt bij het individu voor een verlangen naar een groep met hetzelfde collectieve geheugen. Het komt telkens weer terug als beschermingsmechanisme in een tijd met veel nieuwe ontwikkelingen en historische gebeurtenissen. Op dat soort momenten ontstaat het verlangen naar een collectief in een gefragmenteerde wereld. De leefomgeving van het individu verandert wat zorgt voor angst. Angst voor verandering en het onbekende. Op zoek naar houvast zoekt men steun in het verleden en in het collectief. Op deze manier ontstaat nostalgie. Nostalgie kan zorgen voor empathie omdat het een gedeeld verlangen kan zijn. Algia, het verlangen is een gemene deler. Nostos, het terugkeren naar huis zorgt juist voor

verdeeldheid. Want dat huis bestaat niet meer en is voor iedereen anders. En daar ligt ook het gevaar van nostalgie. Het verwart het denkbeeldige huis met het daadwerkelijke huis. In de ergste gevallen weet men niet meer wat echt en nep is. Sommigen gaan daarin zelfs zo ver dat ze bereid zijn te strijden en moorden voor het denkbeeldige huis. De fantasie wordt werkelijkheid zonder dat deze ooit heeft bestaan. Dit is een gevaarlijke 34 Boym 2013: XIII

vorm van nostalgie. Echter, het sentiment zelf, van ontheemding en het voorbij strijken van de tijd is wel een peiler van onze tijd.35

Post sovjet nostalgie

In de begindagen van de glasnost was er een kritische campagne tegen het vergeten van het totalitaire verleden. De term mankurtization, een referentie naar het boek van

Aitmatov waar slaven werden gedwongen hun verleden te vergeten, was populair omdat men niet wilde dat dit ook met het Sovjet verleden zou gebeuren. Dit was eind jaren tachtig van de vorige eeuw. Nu, bijna vijfentwintig jaar later is er van dit streven weinig meer over. Ondanks documenten waaruit blijkt hoeveel slachtoffers de Sovjet Unie heeft gemaakt onder zijn eigen burgers en hoe hoog de mate van repressie was is geen van deze herinneringen geïnstitutionaliseerd. De berechting van de kopstukken van de communistische partij was een bureaucratische farce en zorgde dat de schuldvraag onbeantwoord bleef. Het collectieve trauma werd hiermee nauwelijks erkend doordat iedereen werd gezien als slachtoffer van het systeem, ook de daders. Zij handelden slechts in opdracht.36

Dit zorgt ervoor dat er ruimte is voor een verlangen naar deze periode. Een verlangen naar een geromantiseerd verleden dat nooit heeft bestaan. Het verlangen naar je jeugd is niet vreemd, het verlangen naar een politiek systeem dat vele slachtoffers heeft geëist wel. Dan is er sprake van een selectief geheugen. De onvrede over het regime wordt ineens vergeten. De armoede en schaarste van de laatste jaren van de Sovjet unie worden ineens omschreven als stabiel en normaal. Waar eerst een verlangen was naar het Westen is er nu een verlangen naar de Sovjet Unie.37

Nostalgie is niet iets dat alleen in de hoofden van het individu of de burgers leeft maar wordt ook vaak als politiek instrument gebruikt. Boym omschrijft nostalgie als een emotionele oplossing in de politieke arena. Waar politiek in de laatste jaren steeds meer een slechte betekenis heeft gekregen, gebruiken politici nostalgie steeds meer als middel om steun te verwerven. Kijk naar Poetin die het uiteenvallen van de SU als grootste 35 Boym 2013: XV

36 Boym 2013: 58 37 Boym 2013: 58

geopolitieke ramp van de 20e _{eeuw en het volkslied herintroduceerde. Aanvankelijk}

zonder tekst en vervolgens met een nieuwe tekst. Maar hoe kan het dat een periode waar het regime zoveel slachtoffers heeft geëist toch wordt geromantiseerd en leidt tot nostalgische gevoelens? In Duitsland zou het ondenkbaar zijn dat er een openbare nostalgische tendens naar het Nazi verleden zou zijn. Waarom is deze tendens er in Rusland wel?

In Rusland werd nostalgie volgens Boym in de jaren 90 een verdedigingsmechanisme. Nostalgie ontstaat vaak na revoluties of radicale veranderingen. De val van de Sovjet Unie, gevolgd door de shocktherapie die op de economie werd toegepast zijn extreme voorbeelden van hoe een maatschappij plotseling kan veranderen. Rusland veranderde snel op politiek, sociaal en economisch gebied. De bevolking kwam dit lang niet altijd ten goede. Met name de onzekerheid over hun eigen bestaan werkte nostalgie in de hand. De sociale zekerheden in de Sovjet Unie waren groot en het blinde vertrouwen dat door de nieuwe regering in de liberale marktwerking werd gesteld zorgde voor veel minder zekerheden waardoor het verlangen naar de Sovjet Unie groter werd.38

Midden jaren 90 werd in de populaire cultuur in Rusland het woordje ‘’oud’’ enorm populair. Veel tv programma’s en muziek refereerden ineens naar de goeie ouwe tijd. Met deze goede ouwe tijd werd de periode van voor de grote veranderingen bedoeld. Dit was opvallend want in die periode, de jaren 70 en 80 van de 20e _{eeuw was het in de Sovjet}

Unie juist heel populair om te dromen van een vertrek uit de Sovjet Unie. Het westen werd gezien als het beloofde land. Zowel films als muziek werd illegaal geïmporteerd en westerse producten werden als het ultieme teken van vooruitgang beschouwd. In de jaren 90 gaat het in de populaire cultuur juist ineens om terugkomen, veelal vanuit het buitenland. Het beeld van de emigrant in de muziek en literatuur uit die jaren is niet meer die van een vertrekkende maar van een terugkerende. Waarbij de emigrant bij zijn terugkeer weer verliefd wordt op zijn vaderland. In het begin van de jaren 90 was dit land juist Amerika. Het onbereikbare land waar de artiest nooit zou kunnen komen. Na de val van de Sovjet Unie veranderde dit beeld en werd ineens de Sovjet Unie het beloofde maar onbereikbare land. 39

38 Boym 2013: 65 39 Boym 2013: 65

Ook in commercieel opzicht speelt nostalgie een grote rol. Het wordt gebruikt als massaproduct voor zowel het eigen volk als voor toeristen. Als antwoord op de

Amerikaanse fastfood kwam Bistro. Een fastfood restaurant met traditionele Russische gerechten. 40

Kevin Platt over post-Sovjet nostalgie en retro

Kevin Platt heeft een iets andere kijk op post-Sovjet nostalgie en is daarom interessant om te vergelijken met de visie van Boym. Het uiteenvallen van de Sovjet unie wordt door vele gezien als een groot gemis. In dit licht is bijvoorbeeld de zelfstandigheid van

Oekraïne niet wenselijk. De Sovjet Unie was een groot rijk en het uiteenvallen wordt nog steeds als zeer pijnlijk ervaren. Er is in Rusland veel aan gelegen om zijn invloedssferen in deze gebieden te behouden. In het artikel, Russian empire of pop: Post-Socialist

Nostalgia and Soviet retro at the ‘’New Wave’’ competition van Kevin Plat worden deze gebieden ‘’near abroad’’ genoemd en slaat op alle voormalige Sovjet landen. 41

Programma’s als New Wave lijken misschien niet belangrijk maar zijn dat met hun nostalgische waarde wel. Het nostalgische gevoel dat onder veel Russen leeft omtrent bevriende staten, de ‘’near abroad’’ heeft er toe bijgedragen dat de situatie in Rusland en Oekraïne zo is gepolariseerd. Rusland haalt de culturele omgangsvormen van de late Sovjet periode aan. De meest belangrijke vorm hiervan is het model van internationale sovjet vriendschappen genaamd a friendship of people. Waarbij de Russische taal, cultuur en mensen de primus inter pares zijn maar veel van die bevriende volkeren zitten daar helemaal niet op te wachten.

Plat beschrijft aan de hand van het muziekprogramma New Wave hoe Rusland door middel van nostalgie en populaire cultuur zijn invloed probeert te behouden in landen van de voormalige Sovjet unie. New Wave is een jaarlijks muziekfestival dat wordt

uitgezonden op televisie en sprekend lijkt op een muziekfestival uit de jaren 80 genaamd Jurmala waarin landen het tegen elkaar opnemen. Hij omschrijft het als de Sovjet

40 Boym 2013: 67 41 Plat 2013: 451

tegenhanger van het Eurovisie songfestival alleen lag de nadruk bij dit programma meer op de vriendschap der volkeren dan op de onderlinge strijd.42

In de jaren 80 was Jurmala zeer populair in de Sovjet Unie. Het werd uitgezonden vanuit Jurmala een populaire badplaats in Letland. De wedstrijd trok veel toeristen en

miljoenen tv kijkers. Het programma New Wave wordt sinds 2002 uitgezonden vanuit dezelfde plaats als Jurmala destijds. Hetzelfde theater en het wordt zelfs gepresenteerd door dezelfde persoon Raimond Paul. Een grote ster in de Sovjet Unie. Op deze manier gaan ze letterlijk terug in de tijd, de ultieme vorm van nostalgie.

De New Wave competitie is een competitie als vele in Rusland sinds de ineenstorting van de Sovjet Unie. De competitie is een hommage aan een culturele uiting uit een ander tijdperk. Een historische herhaling net zoals op oudejaarsavond in 1996. Toen werden voor het eerst de remakes van aantal oude Sovjet films uitgezonden. Deze films waren in een nieuw jasje gestoken met popsterren van nu. Nieuwe sterren zongen oude liedjes, te vergelijken met het concept van New Wave. Wat deze programma’s doen is het volgende: ze hergebruiken en herstellen de populaire en massale elementen van de Sovjet cultuur voor hen die het nog herinneren, renoveren deze elementen voor een nieuwe generatie. Opvallend hierbij is dat men terug verlangt naar de Sovjet Unie als een civilisatie die verdwenen is zonder erbij stil te staan waarom deze verdwenen is. Er wordt geld verdient met nostalgie zonder dat men erbij stilstaal waar deze nostalgie eigenlijk vandaan komt. 43

Zo worden ook veel ‘’Old songs’’ uitgebracht. Men deed alsof deze liedjes van groot belang waren maar gingen eigenlijk nergens over. Ze bezingen slechts een gevoel over een lang vervlogen tijd. Het voornaamste is dat ze oud zijn en niet dat ze daadwerkelijk ergens over gaan. New Wave zorgt ervoor dat het publiek kennis maakt met een klein en onbelangrijk aspect van de Sovjet Unie. Op deze manier verleggen ze de focus van de geschiedenis. Ze verbreden de horizon als het ware door juist niet op alle

verschrikkelijke gebeurtenissen te wijzen maar juist op een populair aspect uit deze tijd. Hierdoor krijgen juist mensen die de Sovjet periode niet hebben meegemaakt een ander 42 Plat 2013: 454

beeld van de Sovjet Unie terwijl bij degene die het wel hebben meegemaakt de

nostalgische gevoelens worden aangewakkerd. Let wel, dit is niet het laatste moment van de Sovjet geschiedenis maar juist een moment daarvoor. New Wave positioneert zichzelf in de Perestrojka, een tijd waarin de Sovjet unie zich aan het aanpassen was aan de moderne tijd en een rivaal wou zijn voor de westerse cultuur naar Westerse

maatstaven.44

Door middel van populaire cultuur en nostalgie probeerde Rusland zijn invloedssfeer te behouden en zijn daar mee in wezen de vervanger van de tanks en troepen. Inmiddels is de situatie dusdanig geëscaleerd dat de tanks en troepen weer zijn gemobiliseerd. In landen als Oekraine en Letland wonen veel Russen, de invloedssfeer die door middel van nostalgie en populaire cultuur is toegeëigend zorgt er nu voor dat Rusland zich gesterkt voelt in het idee dat zij mogen ingrijpen wanneer deze groepen Russen bedreigt worden. Dit is al eens gebeurd in Georgie in 2008 en recent op de Krim. De film de Wedstrijd is in dit opzicht een heel duidelijke vorm van beïnvloeding van de populaire cultuur en het cultureel geheugen.

Tot slot maakt Platt nog een volgende stap in zijn theorie. Nostalgie heeft altijd een negatieve connotatie omdat er een breuk is met het verleden waar men zo naar verlangt maar volgens Plat is dit in Rusland niet het geval. Hij introduceert het begrip retro waarbij men doet alsof er helemaal geen breuk is geweest met het verleden. Met programma’s als New Wave en de uitzendingen van remakes van Sovjet films op oudejaarsavond doet men in Rusland de Sovjet Unie nooit uit elkaar is gevallen. Men hoeft dus helemaal niet nostalgisch te zijn want de verhalen en de mooie tradities uit het verleden bestaan nog steeds.

Oushakine en nostalgie

Sergei Oushakine focust zich in zijn artikel meer op de pragmatische kant van nostalgie. ‘’Attempts to clearly differentiate ‘’victims’’ and ‘’villains’’ of the Soviet regime were increasingly replaced by conscious efforts to restore the lost feeling of collective 44 Plat 2013: 462

belonging and to reastablish cultural connections with the past that would be neither horrifying nor humiliating’’45

Volgens Oushakine zijn er verschillende stromingen binnen de discussie omtrent post-Sovjet nostalgie. Veelal wordt er verwezen naar het trauma van het uiteenvallen van de Sovjet unie. Ontkenning is hierbij het gevolg en zo ontstaat nostalgie. Een andere

stroming beweert juist dat het een vorm is van post communistische censuur waarbij het verleden wordt herschreven. Oushakine bestrijdt deze stromingen door te stellen dat post-Sovjet nostalgie veel meer een manier is om het verleden op een lijn te krijgen met het heden. Het gebruik van symbolen uit het verledenkomt voort uit het feit dat de huidige symbolen niet toereikend zijn omdat de veranderingen ten opzichte van de Sovjet Unie zo groot zijn. Het is de zoektocht naar het herkenbare dat de basis is van nostalgie. En juist omdat Rusland zo veranderd is na de val van de Sovjet Unie zijn de nieuwe symbolen niet toereikend voor hetgeen de samenleving zoekt. De Russische samenleving is ontwricht na de val van de Sovjet Unie en in zijn zoektocht naar positieve structurerende effecten is er in de Russische samenleving een grote vorm van nostalgie ontstaan die zich uit in verschillende kunstvormen zoals film en muziek. Hij ziet

nostalgie als een manier om het verleden te completeren en in correlatie te laten zijn met het heden. Ze proberen het verleden op een lijn te brengen met het heden. Hierbij wordt het verleden ontdaan van zijn onmiddellijke emotionele betrekkingen en wordt geherintroduceerd zonder de negatieve connotaties. Het gaat hierbij niet zozeer om iets nieuws te creëren en het gaat ook niet om de unieke relatie die de auteur heeft met het geen dat hij maakt. Het is meer het gebruik maken van oude herkenbare aspecten uit het verleden om een bepaald effect los te maken. Zoals bijvoorbeeld in De Wedstrijd gebeurt met Babi Yar of eigenlijk de gehele wedstrijd des doods. Mensen worden aangesproken op hun gedeelde geheugen. Het gaat om herkenning. In die herkenning zitten de gedeelde ervaringen. Dat is de oorsprong en tevens de kracht van nostalgie.46

Post-Sovjet nostalgie is een moeilijk begrip dat vele aspecten kent. Boym heeft een vrij klassieke kijk op post-Sovjet nostalgie. Zij ziet een sterk verlangen naar het verleden. Een verleden, de Sovjet Unie in dit geval, waar men naar verlangt maar wat men nooit 45 Oushakine, 2007: 452

meer zal kunnen vinden. De negatieve connotatie van het begrip nostalgie waarbij men zwelgt in het eigen verlangen houdt stand en is bij De Wedstrijd vooral terug te vinden in de soundtrack. De soundtrack is een ode aan Kiev en aan het mooie leven voordat de oorlog uitbrak. In het volgende hoofdstuk zal ik uitgebreid op de soundtrack ingaan. Wat betreft de film zelf zijn de theorieën van Platt en Oushakine treffend. Oushakine omschrijft nostalgie als een zoektocht naar herkenningspunten. Doordat de samenleving uit het niets zo extreem veranderde strookt het heden niet meer met het verleden en worden daarom oude symbolen gebruikt om deze overgang overzichtelijk te maken. Met het maken van deze film wordt het verleden op een bepaalde manier op een lijn

getrokken met het heden. De mythe over de wedstrijd des doods is voor veel Russen herkenbaar en wordt op deze manier het cultureel geheugen bespeeld. Platt gaat nog een stap verder door te zeggen dat het eigenlijk helemaal niet nodig is om nostalgisch te zijn omdat er nooit een breuk is geweest met het verleden waar men zo naar verlangt. En dat is wat betreft De Wedstrijd wel heel treffend. De Wedstrijd des doods is een mythe die al jaren officieel is ontkracht door de rechtbank van Hamburg en toch is de Wedstrijd een bijna directe verfilming van deze mythe. Aan het eind van de film wordt door middel van een afsluitende tekst de indruk gewekt dat het een waar gebeurd verhaal is terwijl al lang bekend is dat dit niet zo is. Dat is precies de beschrijving die Platt geeft in zijn omschrijving van het begrip retro.

De film als monument

Omdat De wedstrijd mede gefinancierd is door de Russische overheid krijgt de film automatisch een politieke lading mee. In 2004 wees onderzoek uit dat uit de recente geschiedenis Russen het meest trots waren op de overwinning op de Nazi’s in 1945. Dit is geen verassing, sinds de val van de Sovjet Unie is uit meerdere studies gebleken dat de Sovjet overwinning op de Nazi’s functioneert als een sterke mythe. Deze mythe is door de jaren heen veranderd en uit een recente studie van Denise Youngblood blijkt dat film daarin een grote rol heeft gespeeld. Dit lag niet alleen in handen van de staat maar ook in die van filmmakers en het publiek dat de films bezocht. Dit heeft allemaal invloed gehad op hoe de Grote Vaderlandse oorlog in Rusland wordt herdacht. 47

Russische historische film

Wat maakt Russische film typisch Russisch? Russische regisseurs zien het niet zo zeer als hun taak om te vermaken maar meer om te onderwijzen.48 _{Binnen dit spectrum bekleed}

de historische film een speciale rol. Daarom is de Wedstrijd ook een mooie casus. De film als opvoedkundig element kent een rijke traditie in Rusland. Onder Lenin werd film uitgeroepen tot hoogste kunst. Niet in de laatste plaats vanwege het grote bereik. Verklaart dit de keuze om De wedstrijd des Doods nogmaals te verfilmen? Is het didactische element terug te vinden in de film uit 2012? En wat zegt de film over het heden?

‘’The historical film is a dissertation about history that does not question its subject – here it differs from the work of the historian – but which establishes relationships between facts and offers a more or less superficial view of them’’.49

Piere Sorlin

Dit citaat raakt de essentie van de historische film. Wat laat men wel zien en wat niet? De keuze om een bepaald onderwerp te verfilmen is subjectief maar kan van enorme

invloed zijn op het cultureel geheugen. Dat is op zich niet typisch Russisch maar het opvoedende element is in Rusland altijd van belang geweest. Zeker wat betreft de verwerking van de Tweede Wereld Oorlog.

Elke nationale filmcultuur verfilmt zijn eigen geschiedenis. Grote historische

gebeurtenissen zijn dankbare onderwerpen voor de filmindustrie maar om een nieuwe generatie aan te spreken moet een filmmaker zorgen dat de film relevant is voor het tijdperk waarin hij is gemaakt. Dit is noodzakelijk voor het slagen van een historische film. Deze films zijn dan ook zelden een correcte weergave van de historische

gebeurtenis. Simpelweg vanwege het feit dat de makers van de film voor de juiste

invalshoek moeten kiezen in verband met de huidige samenleving. Ook de lengte van een 48 Gillespie 2002: 6

film zorgt ervoor dat de makers een keus moeten maken in wat ze wel en niet laten zien. Dit zorgt ervoor dat een historische film altijd meer niet laat zien dan wel. Of het een juiste weergave is van de gebeurtenis is van ondergeschikt belang. Bij de Russische historische film gaat het niet zozeer om wat het over de gebeurtenis van toen vertelt maar meer over wat het zegt over de tijd waarin de film gemaakt is. Dat is ingegeven door de keuze van de filmmakers en door wat het publiek wil zien. Typisch Russisch is de ideologische aard van deze films. De Russische historische film dient om het verleden te legitimeren en om gebeurtenissen uit het verleden te verklaren in het licht van de huidige omstandigheden. In Russische cinema is een constante drang om het verleden te herschrijven.50

Nu ik heb vastgesteld wat cultureel geheugen precies is en dat film van fundamenteel belang is bij de vorming van cultureel geheugen is het interessant om te kijken naar hoe De Derde Helft en De Wedstrijd hebben geprobeerd bij te dragen aan het cultureel geheugen omtrent de Wedstrijd des Doods. Daarnaast is het interessant om te kijken hoe deze films in historische context te plaatsen zijn. Uit dit hoofdstuk is gebleken dat veel historische films niet zozeer over het historische onderwerp gaan maar meer over de tijd waarin de film gemaakt is. Zowel De Derde Helft als De Wedstrijd gaan over de Wedstrijd des Doods maar zijn in een ander tijdperk gemaakt. Ze zijn dus uitermate geschikt om de vraag te beantwoorden waarom deze film in 2012 nog een keer is gemaakt. Wat zijn de belangen hiervan?

Hoofdstuk 4. De vergelijking

De films De Derde Helft en De wedstrijd gaan over hetzelfde onderwerp namelijk De Wedstrijd des Doods in 1942 tussen FC Start en Flakelf. Toch zijn het twee totaal verschillende films. De Derde Helft verscheen in 1962. De wedstrijd precies vijftig jaar later. Met name de laatste van de twee zorgde voor veel opschudding. De film werd 50 Gillespie 2002: 59

aanvankelijk verboden in Oekraïne en toen op een later tijdstip de film toch werd goedgekeurd was dit alleen voor mensen van 18 jaar en ouder.51 _{Bij de première in Kiev}

waren protesten van Oekraïense nationalisten.52 _{Deze protesten waren vooral gericht}

tegen Rusland. Er hingen anti Moskou spandoeken en er werden anti-Russische leuzen geroepen. De film maakte heel wat emoties los. Vrij recent was er zelfs een uitspraak van het Europees hof voor de rechten van de mens over deze film.53 _{De zoon van een van de}

spelers van De Wedstrijd des Doods had de zaak aangespannen omdat hij vreesde voor imagoschade. In een artikel in een Russische krant over de film werd collaboratie van een aantal voetballers van FC Start gesuggereerd. De zoon vond dat het artikel inbreuk maakte op zijn privéleven en eiste rectificatie. De claim werd afgewezen54 _{maar het geeft}

nogmaals aan dat deze film nog steeds heel veel los maakt. De film De Derde Helft daarentegen, lijkt haast vergeten. De sporen die deze film heeft nagelaten in de geschiedenis zijn schaars. Daarom is het interessant om de twee films met elkaar te vergelijken met de vraag waarom deze film in 2012 nogmaals is gemaakt? Wat zijn de belangen? Waarom juist nu en op deze manier? En wat betekent dit voor het heden? Oekraïne versus Rusland

Hetgeen het meest in het oog springt in De Wedstrijd is de rol van de Oekraïners. Sinds de val van de Sovjet Unie is Oekraïne een zelfstandig land maar van oudsher behoort Oekraïne tot Rusland. Het Kievse rijk, dat ontstond in de 9e _{eeuw was zelfs de}

grondlegger van het huidige Rusland. Veel Russen zien dit nog steeds zo en beschouwen Kiev als moeder aller steden. Door de eeuwen heen zijn er veel verschuivingen geweest en is Oekraïne in verschillende handen geweest maar sinds 1795 maakt Oekraïne deel 51 Malpas, Anna. ‘Ukraine 'Death Match' film hits nerve before Euro 2012’ www.google.com 06-05-2012 dagelijkse update 03-01-2014

<http://www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5hs6EWywDbLP0GqAE0xAQn_ul4JOA? docId=CNG.2261c4065a85b788c0c8b282213a7f69.221&hl=en>

52 Marson, James. ‘Death Match: Why a Nazi-Era Soccer Movie Is Making Ukraine Angry’ www.content.time.com 31-05-2012 dagelijkse update 03-01-2014

<http://content.time.com/time/world/article/0,8599,2116038,00.html>

53Europees hof voor de rechten van de mens. ‘Case of Putistin vs. Ukraine’ www.hudoc.echr.coe.int 21-11-2013 dagelijkse update 03-01-2014

<http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/Pages/search.aspx#{"documentcollectionid2": ["GRANDCHAMBER","CHAMBER"],"itemid":["001-128204"]}>

54 Jurjens, Emiel. ‘Defamation of the dead publicatie over overleden vader onrechtmatig jegens zoon’

www.mediareport.nl 23-12-2013 dagelijkse update 03-01-2014

<http://www.mediareport.nl/persrecht/23122013/defamation-of-the-dead-publicatie-over-overleden-vader-onrechtmatig-jegens-zoon/>

uit van Rusland. Na een korte afscheiding tijdens de Eerste Wereld Oorlog werd Oekraïne toch een deelstaat van de Sovjet Unie. Dit bleef zo tot 1991. Oekraïne was ten tijde van De Wedstrijd des Doods, bezet door Duitsland maar nog steeds deel van de Sovjet Unie. In De Wedstrijd worden twee talen gesproken, Russisch en Oekraïens. Het is vreemd dat er een scherpe scheidslijn is tussen wie er Russisch en wie er Oekraïens spreekt. Iedereen die Oekraïens spreekt is een collaborateur met de Duitsers en iedereen die Russisch spreekt is een verzetsheld of speelt in het voetbalteam. Om dit verschil nog maar eens te benadrukken worden de Oekraïens gesproken stukken door een Russische voice over vertaald. De makers van de film maken hiermee een etnisch onderscheid tussen Russen en Oekraïners een onderscheid dat toen nog helemaal niet zo scherp bestond. Oekraïne was een provincie van de Sovjet Unie waardoor alle Oekraïners zowel Sovjet burgers als Oekraïens waren. Het is dan ook niet zo gek dat dit in De Derde Helft niet eens een onderwerp is.

De voertaal in De Derde Helft is Russisch en de Duitse stukken worden af en toe vertaald door een Russische voice over. Het lijkt erop dat de implementatie van de scheidslijn tussen Russen en Oekraïners iets is van deze tijd en politiek geladen is. Het is daarom interessant om te kijken naar de producenten en sponsoren van de film матч. De film opent met de tekst:

Фильм создан при поддержке министерства културы

Российской федерации

Deze film kwam tot stand met de steun van het Ministerie van cultuur van de Russische Federatie

En vervolgt met:

Фильм создан при поддержке федерального фонда Социальной и экономической поддержки

Deze film kwam tot stand met de steun van, het federale fonds ter Sociaal en economische ondersteuning van de Vaderlandse cinematografie.

Het budget van de film De Wedstrijd was zo’n tien miljoen dollar.55 _{Dit geld was onder}

andere afkomstig van het ministerie van cultuur en het federale fonds ter sociaal en economische ondersteuning van nationale film. Dit fonds is opgericht in 2009 door de Russische overheid met als doel het ondersteunen van de binnenlandse filmindustrie, het versterken van de productiestructuur van grote films, het verhogen van hun kwaliteit en het promoten van deze films in binnen- en buitenland.56 _{Hoeveel procent van het}

budget afkomstig is van deze twee instellingen is nergens terug te vinden maar zij worden als enige twee genoemd in de openingsscène.

Het moge duidelijk zijn dat het een film is die gesponsord wordt door de staat. Het ministerie van cultuur is de meest directe lijn maar ook het fonds ter sociaal en

economische ondersteuning van de vaderlandse cinematografie is een gouvernementele organisatie. Dit brengt bepaalde vragen met zich mee. Waarom heeft de Russische overheid deze film laten maken? Hoe wordt het verleden neergezet? Welk belang heeft de Russische overheid bij deze film? En waarom wordt deze film juist nu gemaakt. De Oranje revolutie

De huidige politieke situatie tussen Rusland en Oekraïne is zeer gespannen. Veel Russen zien Oekraïne nog steeds als deel van Rusland en zouden graag zien dat Oekraïne weer bij Rusland zou horen. Sinds de Oranjerevolutie in 2004 waar Oekraïne tot op het bot verdeeld raakte, probeert Rusland zijn politieke invloedssfeer te behouden. Oekraïne zelf lijkt in twee groepen verdeeld te zijn. Oost Oekraine, dat graag de banden met Rusland versterkt ziet en west Oekraine, dat graag de banden met Europa wil versterken. In oost Oekraïne is de voertaal Russisch en is er een grote Russische minderheid. 17,3 % van de

55 Auteur onbekend ‘Матч’ www.kino-teatr.ru 26-04-2012 laatste update 08-10-2013, 03-01-2014 <http://www.kino-teatr.ru/kino/movie/ros/94195/annot/>

56 Auteur onbekend ‘О фонде’ 2009 www.dev.fond-kino.ru dagelijkse update, 03-01-2014 <http://dev.fond-kino.ru/fund/mission-and-strategy/>

totale Oekraïense bevolking is Russisch en 24 % van de Oekraïners heeft Russisch als moedertaal.57 _{Het merendeel hiervan woont in oost Oekraïne.}

De Oranjerevolutie ontstond in 2004 en legde de verschillen tussen oost en west bloot. De uitkomst van de Oranjerevolutie was een toenadering tot de Europese Unie en de Verenigde Staten. De aanleiding was de verkiezingsstrijd tussen de zittende premier Viktor Janoekovytsj en de leider van de oppositie Viktor Joesstsjenko. Janoekovytsj won die verkiezingen maar Joesstsjenko accepteerde de uitslag niet. Hij vond dat er was gefraudeerd tijdens de verkiezingen en campagnes voorafgaand aan de verkiezingen. Hij werd hierin gesteund door de EU en de Verenigde Staten. In Kiev ging men massaal de straat op om te protesteren wat uiteindelijk tot de val van Janoekovytsj leidde. In de periode die volgde werd er een pro Europese koers gevaren door Oekraïne. Dit was ook het moment dat ze samen met Polen de Europees kampioenschappen voetbal kregen toegewezen. Echter bij de volgende verkiezingen was de oppositie verdeeld over twee partijen en werd de partij van Janoekovytjs weer de grootste. Dit had als gevolg dat er weer een pro Russische koers werd gevaren.

Huidige situatie

In november 2013 ontstaan er weer onrusten in Kiev. Janoekovytsj weigert een samenwerkingsverdrag met de EU te tekenen. Dit verdrag zou de banden met de Europese Unie aanhalen. Rusland was niet blij met deze toenadering en dreigde met sancties als het verdrag ondertekent zou worden. Janoekovytsj bezweek onder de druk van Rusland en tekende niet. Dit leidde vrijwel onmiddellijk tot protesten in Kiev. De betogers waren het niet eens met de afwijzing en eisten dat de banden met de EU werden aangehaald. In plaats daarvan ondertekende Janoekovytsj een verdrag met Rusland dat Oekraïne direct 11 miljard Euro opleverde. Voor Rusland is de status van Oekraïne van groot belang. Ze willen het land graag binnen hun invloedssferen

behouden en lijken met name de afscheidingsbeweging te hekelen. Het westelijk deel dat toenadering zoekt tot de EU staat lijnrecht tegenover de belangen van Rusland.

57 Auteur onbekend. ‘The world factbook: Ukraine’ www.cia.gov laatste update 05-12-2013, 03-01-2014 <https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html>