Masterscriptie Media Studies
The Post-Apocalyps: From Science-Fiction to Reality!
Representaties van de post-apocalyps en bijbehorende vertogen over de ervaring, het
overleven, macht en moraliteit in science-fiction en reality-tv
Naam Djalyza Kaersenhout Studentnr. 6088600 Adres -
E-mail djalyza@hotmail.com Telefoon –
Instelling Universiteit van Amsterdam
Studie Media Studies
Richting Television and Cross-Media Culture Begeleider drs. M.C.C.J. Reesink
Tweede lezer dr. J. A. Teurlings Datum 25-06-2014
Dankwoord
Mijn dank gaat uit naar mijn scriptiebegeleider drs. Maarten Reesink, die mij tijdens het schrijven van deze scriptie heeft voorzien van opbouwende en motiverende feedback. Ik kijk met plezier terug naar onze gesprekken, die tot verhelderende inzichten hebben geleid.
Daarnaast gaat mijn dank uit naar vrienden en familie die mij gesteund hebben en mijn onderzoek van tekstuele opmerkingen hebben voorzien. En niet te vergeten, mijn vriend die gezellig samen met mij naar post-apocalyptische series heeft gekeken en met wie ik heb gefilosofeerd over een leven in de post-apocalyps.
Abstract
Niet alleen op het witte doek, maar ook op de televisie nemen post-apocalyptische narratieven de laatste jaren een prominentere rol in. Toch is er weinig onderzoek gedaan naar het post-apocalyptisch thema op televisie. In deze scriptie is onderzocht, hoe de post-apocalyps zowel in science-fiction-series als reality-tv-programma’s wordt gerepresenteerd en welke vertogen bij deze constructie worden uitgedragen. De science-fiction-series Falling Skies (2011-heden) Survivors (2008-2010), Revolution (2012-heden) en The Walking Dead (2010-heden), construeren een wereld na een apocalyps; een wasteland, waar luxe verdwenen is en de samenleving die wij kennen niet meer bestaat. De sociale orde is weggevallen in deze wereld waardoor huidige structuren en binaire opposities anders gerepresenteerd worden. Een sterk lichaam en praktische overlevingsvaardigheden zijn belangrijker geworden dan technologische kennis, in een wereld waar je moet overleven en waar weinig technologie aanwezig is. Nieuwe spelregels leiden tot ethische dilemma’s waar de personages mee worstelen. De kijker ziet hoe de ervaring van de personages (om te overleven) en de groepsdynamiek, waarbij machtsverschuivingen plaatsvinden, centraal staan. Met de komst van reality-tv-programma’s zoals Doomsday Preppers (2012-heden), Darren Brown: Apocalyps (2012) en The Colony (2009), lijkt de post-apocalyptische ervaring de volgende stap om de post-apocalyps te representeren. Ook Utopia (2014) draagt impliciet overeenkomstige vertogen uit, om zo een representatie en ervaring van een nieuw op te bouwen samenleving te creëren. Opvallend is dat de post-apocalyptische programma’s impliciet tegenstrijdige vertogen over de onze huidige maatschappij construeren. Zo kan de ervaring van de post-apocalyps zorgen voor een verlangen om zelf een betere wereld te creëren, maar ook om de huidige samenleving meer te waarderen. Dit maakt het interessant om deze scriptie als aanleiding voor een nieuw receptieonderzoek te gebruiken.
Sleutelwoorden
Post-apocalyps • science-fiction • reality-tv • macht • moraliteit • ‘Do-It-Yourself-survival’ • overleven • ‘back-to-basic’ • Post-apocalyptische ervaring •The Walking Dead • Falling Skies • Survivors • Revolution • Utopia • The Colony • Darren Brown: Apocalyps • Doomsday Preppers • moderne maatschappij
Inhoud
1 Inleiding ...2
2 Theoretisch kader ... 11
2.1 Science-fiction en het post-apocalyptische subgenre ... 11
2.2 Reality-tv en de post-apocalyptische ervaring ... 16
3 Methodologie ... 20
4 Analyse ... 23
4.1 Analyse van de opening credits ... 23
4.2 Analyse van de post-apocalyptische settings... 26
4.3 “Hoe zal het zijn?” De ervaring van de post-apocalyps ... 30
4.4 “Zou jij het overleven?” DIY-survivalvertogen om de post-apocalyps te overleven ... 36
4.5 Machtsverschuivingen in de post-apocalyptische samenleving ... 42
4.6 Moraliteit en ethische dilemma’s in de post-apocalyps ... 49
5 Conclusie ... 55
1 Inleiding
Samen met een groot deel van de mensen, wonend in de westerse wereld, hoef ik me op dit moment niet druk te maken over primaire levensbehoeften. Iedere ochtend word ik wakker op een zacht kussen in mijn goed geïsoleerde huis en geniet ik van een heerlijk warme douche, eet daarna een geroosterd broodje, met iets erop wat ik de dag ervoor heb uitgekozen in de supermarkt. Op weg naar college pak ik de trein naar Amsterdam waar ik rustig op mijn e-reader nog de laatste artikelen doorneem. In mijn tas heb ik een paar stukken fruit mee en een flesje water, dat ik zo’n beetje overal kan hervullen met schoon drinkwater. Maar wat als dit, al deze luxe, in een klap wegvalt? Wat als er geen warm water of überhaupt geen water meer uit de kraan komt? Wat als je niet meer langs de schappen in de supermarkt kan lopen en eten kan kiezen waar je op dat moment zin in hebt? Wat als er geen enkele trein meer rijdt, die normaal iedereen op zijn bestemming afzette? Wat als er geen elektriciteit meer is? Wat als de samenleving zoals wij deze kennen ten onder gaat en er geen sociale orde meer is? Post-apocalyptische boeken, films, tv-series en games representeren een dergelijke wereld, een wereld waar de maatschappij die wij kennen ten onder is gegaan. Waar mensen moeten overleven. Waar eten, water, onderdak en veiligheid niet meer gewaarborgd zijn.
Beelden van een sombere post-apocalyptische wereld verschijnen tegenwoordig steeds vaker in onze huidige cultuur. Hoewel apocalyptische en post-apocalyptische verhalen al eeuwen geleden tot de verbeelding spraken, zoals in ‘de Openbaring’ van Johannes uit het Nieuwe Testament waarin het einde der tijden beschreven werd, is de apocalyps en post-apocalyps visueel gezien dichterbij dan ooit. In films zoals 2012 (2009) wordt door middel van special effects getoond hoe de voorspelling van de Maya’s uitkomt en hoe onze wereld op spectaculaire wijze, opengescheurd en vernietigd wordt. Hoewel bijna de hele mensheid is weggevaagd blijft er hoop voor het voortbestaan van de mensheid, aangezien aan het einde van de film een kleine groep mensen de apocalyps heeft overleefd. Films zoals The Road (2009) en I Am Legend (2007) beginnen eigenlijk waar de film 2012 gestopt is; de apocalyps staat niet centraal, maar de verwoeste wereld die overblijft na de catastrofe, een post-apocalyptische wereld, is nu de setting van deze films. Deze beelden geven ons de mogelijkheid om te zien hoe het zou zijn na het einde van onze beschaving (Berger XII).
Niet alleen op het witte doek, maar ook op de televisie nemen post-apocalyptische narratieven de laatste jaren een prominentere rol in. Science-fiction-series zoals Falling Skies (2011-heden, TNT), Survivors (2008-2010, BBC), Revolution (2012-(2011-heden, NBC) en één van de populairste tv-series van dit moment The Walking Dead (2010-heden, AMC), construeren een wereld na een apocalyps; een wasteland waar overal gevaar dreigt, waar de dood vanzelfsprekender is dan het leven en waar luxe verdwenen is. Waar de samenleving die wij kennen niet meer bestaat, waar de
In de serie Falling Skies (2011-heden) wordt een post-apocalyptische omgeving rond de Amerikaanse stad Boston gerepresenteerd, die zwaar getroffen is door een onverwachtse aanval van buitenaardse wezens, zes maanden eerder. De aliens (door de personages Skitters genoemd) weten binnen enkele dagen wereldwijd het elektriciteitnetwerk uit te schakelen en de macht over te nemen door in ieder land het leger te verslaan en door ongeveer negentig procent van de mensheid uit te moorden. In de serie volgen we hoofdpersonage Tom Mason, voormalig professor geschiedenis, vader van drie zoons en overlever van de aanval. Door zijn enorme kennis over ‘oorlogvoering door de geschiedenis heen’ en zijn empathisch vermogen, weet Tom ‘second-in-command of the 2nd Massachusetts Militia Regiment’ (een groep overlevenden, bestaande uit ex-militairen en burgers die samen proberen te overleven en vechten tegen de overheersende Skitters) te worden. In de serie zien we hoe Tom Mason en zijn groep voor belangrijke dilemma’s worden gesteld die een wereld zoals deze met zich meebrengt.
BBC’s Survivor (2008-2010) gebaseerd op het gelijknamige boek van Terry Nation en volgens de makers geen remake van BBC’s Survivors, uitgezonden van 1975 tot 1977, begint voor de uitbraak van een dodelijk griepvirus. We zien hoe een jonge vrouwelijke dokter Anya wanhopig wordt, nadat ze beseft dat ze geen van haar patiënten en ook haar geliefde niet kan redden van het vreselijke virus, terwijl ze zelf niets mankeert. Abby, een moeder wier zoontje net op kamp is, wil na de uitbraak niets liever dan haar zoon ophalen. Abby krijgt het virus echter te pakken, is niet in staat het huis te verlaten en lijkt vervolgens dood in haar bed te liggen. Een paar dagen later wordt Abby wakker en ziet ze tot haar schrik dat haar man dood is en dat er niemand in haar straat meer leeft. Abby en Anya weten elkaar en een aantal andere overlevenden te vinden en gaan samen de strijd aan om te overleven in post-apocalyptisch Engeland.
Revolution (2012-heden) speelt zich af in een post-apocalyptische toekomst waar vijftien jaar eerder alle stroom wereldwijd uitgevallen is. Daarnaast werken onder andere de accu’s van auto’s en vliegtuigen niet meer en is opwekken van elektriciteit niet meer mogelijk. De overheden zijn gevallen, de sociale orde en de United States bestaan niet meer. Centraal staan de familie Matheson en hun naaste vrienden, die proberen te overleven in een wereld zonder elektronische apparatuur en de overheersing van warlords, milities en de dictator Sebastiaan Monroe van de nieuwe ‘Monroe Republiek’ (die de rebellen, vechtend voor de wederopbouw van de VS, uitmoordt). Hoewel de familie Matheson op het eerste gezicht een doodnormaal gezin lijkt, blijken zij een belangrijke schakel bij de veroorzaking van de total blackout.
In de pilot van The Walking Dead (2010-heden) zien we hoe politieagent Rick wakker wordt in een ziekenhuis, nadat hij een ruime tijd in coma heeft gelegen ten gevolgen van een schotwond. Het aanzicht van flikkerende Tl-buizen, met bloed besmeurde muren, zakken met levenloze lichamen en het feit dat er zich geen levende personen in of rond het ziekenhuis bevinden, zorgen ervoor dat
Rick in paniek naar zijn huis rent. Thuis aangekomen treft Rick een leeg huis aan, zijn vrouw Lori en zoon Carl zijn nergens te bekennen en ook de fotoalbums zijn weg; waaruit Rick opmaakt dat zijn familie gevlucht is en misschien nog in leven is. Tijdens zijn zoektocht naar zijn gezin, wordt duidelijk dat er een epidemie uitgebroken is, waarbij mensen gebeten worden door zombies (in de serie nooit zombie genoemd, maar meestal walkers), aan de beet dood gaan en uit de dood opstaan als mensetende walkers. Aangekomen in de verwoeste stad Atlanta, redt een jongen, genaamd Glenn, Rick van een hele groep walkers en neemt hem mee naar zijn kamp met overlevenden, waar ook Lori en Carl zich bevinden en zich herenigen met Rick. Rick wordt uiteindelijk de leider van de groep en komt samen met de groep voor ethische beslissingen te staan. Het overleven van de groep in een post-apocalyptische wereld, met de bijkomende ethische dilemma’s en de groepsdynamiek staan centaal in deze serie.
Naast de constructie van een mogelijk sombere post-apocalyptische toekomst, dragen de series Falling Skies, Survivors, Revolution en The Walking Dead een aantal verschillende vertogen uit. Doordat de sociale orde die wij kennen niet meer bestaat in deze geconstrueerde toekomstige werelden, zijn de makers van deze series in staat om de huidige binaire opposities uit te dagen of zelfs te laten vallen (Johnson-Smith 6). Dingen die in onze wereld gelden als natuurlijk, hoeven in deze wereld helemaal niet vanzelfsprekend te zijn. Zo kunnen slechte daden (zoals gezien in onze huidige maatschappij), in een post-apocalyptische wereld toegestaan worden en zelfs als goede daad worden beschouwd. Naast ethische vertogen, worden er in deze programma’s ook vertogen over macht, status en leiderschap geconstrueerd. Mensen die in onze wereld weinig status en macht hadden, kunnen in deze werelden uitgroeien tot leiders en andersom. Hoewel er nog meer dergelijke binaire opposities worden uitgedaagd in de bovengenoemde tv-series, zal dit onderzoek zich toespitsen op vertogen over ethiek en macht.
Naast de bovengenoemde vertogen construeren deze science-fiction-series impliciet Do-It-Yourself(DIY)-survivalvertogen. Deze programma’s laten de kijker namelijk zien hoe je in een bepaalde wereld of rampscenario zou moeten reageren om te kunnen overleven. Ze construeren wat goede handelingen en wat slechte acties kunnen zijn in een post-apocalyptische wereld. De kijker ziet hoe de hoofdpersonages reageren in een bepaalde situatie en zou hier een les uit kunnen trekken. Niet alleen in science-fiction-series komt dit post-apocalyptische DIY-suvivalvertoog naar voren, maar ook in sommige reality-tv-programma’s met een post-apocalyptisch thema.
Het post-apocalyptische thema op de televisie wordt niet alleen in science-fiction-series gerepresenteerd maar ook in non-fictie programma’s. Een fenomeen dat vanaf de jaren zeventig opkwam en dat verband houdt met het post-apocalyptische thema, is dat het slachtoffer of de overlever een belangrijke rol krijgt in de Amerikaanse cultuur: “We see this fascination in the revival
veteran, in the explosive issues surrounding child abuse and incest, in the bizarre World of the talk shows, in court TV, in “real life” police and rescue shows, in account of “near death” experiences and alien abductions, and in the pervasive public appetite for first person accounts of all kind” (Berger 47). De persoonlijke ervaringen en hoe het met deze persoon gaat na de ramp, staan centraal. Dit is ook het geval bij post-apocalyptische science-fiction-series, waarin je de hoofdpersonen ziet worstelen met hun nieuwe bestaan na een traumatisch gebeurtenis. De ervaring van een overlever is dus van belang in de huidige westerse cultuur; naarmate de westerse mens in een steeds veiligere omgeving leeft, kan hij bepaalde praktische overlevingsvaardigheden verleerd zijn. Naast de fascinatie die kijkers kunnen krijgen voor mensen die existentiële ervaringen hebben opgedaan zouden kijkers die nog nooit in een dergelijke situatie zijn gekomen hieruit een les kunnen trekken. In een aantal reality-tv-programma’s staat deze ervaring van een post-apocalyptische wereld centraal, zoals de reality-tv-programma’s: The Colony (2009 -heden, Discovery Channel), Darren Brown: Apocalypse (2012, Channel 4) en Doomsday Preppers (2012- heden, National Geographic Channel).
In het programma The Colony (2009-heden) van Discovery Channel, worden gewone mensen in een geconstrueerde post-apocalyptische omgeving geplaatst en moeten met de middelen die ze hebben (bijna niets) zien te overleven. Discovery Channel zegt het volgende over het programma: “Wat doe je als je na een wereldwijde, alles vernietigende ramp uit je schuilplaats komt? Hoe vind je eten? Water? Onderdak? In de serie The Colony worden 10 kolonisten bij wijze van experiment 10 weken lang geconfronteerd met een dergelijke post-apocalyptische situatie. De kolonisten moeten zien te overleven en proberen een leefbare samenleving op te bouwen, met bijvoorbeeld een waterzuiveringsinstallatie, een elektriciteitsvoorziening, een kas, maar ook luxe-artikelen, zoals een koffiezetapparaat. Ze kunnen daarbij natuurlijk alleen gebruik maken van hun gezonde verstand en de spullen die ze in hun omgeving vinden” (yourdiscovery.com). Naast de tien kandidaten, bevat de show ook ongeveer honderd acteurs die aan de hand van een script en/of improvisatie, het de kandidaten moeilijk proberen te maken door bijvoorbeeld als overvaller spullen van de kandidaten te stelen (wat volgens de show ook zou kunnen gebeuren als er geen orde meer is).
Ook in het reality-tv-programma Darren Brown: Apocalypse (2012) staat de post-apocalyptische wereld met zijn ervaring centraal. In dit programma wordt de gewone echte jongen Steven Brosnan (zonder dat hij het weet) door Darren Brown (een illusionist/mentalist) in een gesimuleerde post-apocalyptische omgeving geplaatst. Steven heeft zich maanden voor het experiment aangemeld om mee te doen aan een van Darren Browns tv-programma’s. Echter, bij de screening (een dag met psychologische onderzoeken, gesprekken over zijn motivatie en testen of hij goed te hypnotiseren is) krijgt Steven te horen dat hij niet geselecteerd is. Dit is al de eerste illusie voor Steven, want hij is wel uitgekozen en er wordt zonder dat Steven het weet een hele show om hem heen gebouwd (een beetje zoals in film The Truman show, waar het personage van Jim Carry
niet weet dat hij in een televisieprogramma zit waarin zijn leven centraal staat). Om Steven te laten geloven dat hij in een post-apocalyptische wereld leeft, heeft de productie maanden van te voren gewerkt aan het hacken van Steven zijn telefoon; waardoor zijn nieuwsstroom beïnvloed werd. Door het opnemen van speciale nieuwsuitzendingen, die werden uitgezonden op zijn televisie en radio en het manipuleren van zijn nieuwsberichten en Twitter, hebben ze Steven berichten laten zien die te maken hebben met het vergaan van de wereld. Met behulp van meer dan tweehonderd acteurs die meespeelden met het scenario is het Darren Brown gelukt om Steven te doen geloven dat hij een overlever is en dat hij in een post-apocalyptische wereld moet leven. Stevens leven in een gesimuleerde post-apocalyptische wereld begint als volgt: Steven wordt wakker in een verlaten ziekenhuis op een legerbasis en ziet op het nieuws (op de televisie in het ziekenhuis), dat de mensheid door een onbekend zombievirus is getroffen nadat er een meteorietenregen op de aarde heeft plaatsgevonden. Hierdoor is een groot deel van de bevolking weggevaagd, wordt er gezegd in het nieuwsprogramma. Steven wordt voor allerlei uitdagingen geplaatst die een post-apocalyptische wereld met zich mee zou kunnen brengen. Dit alles met het doel het beste in de jongen naar boven te halen construeert het programma. Steven zou volgens het programma door de ervaring van de post-apocalyps, de ervaring om niets meer te hebben, zijn oude leven meer respecten.
In het reality-tv-programma Doomsday Preppers (2012-heden) volgt National Geographic iedere aflevering een aantal gewone mensen met een iets buitengewone hobby; ze bereiden zich voor op het eind van de wereld zoals we die nu kennen. Deze mensen (ook wel preppers genoemd) zijn overtuigd dat het einde nabij is; de ene is van mening dat er door bijvoorbeeld een grote natuurramp totale chaos zal ontstaan, de ander denkt dat een economische crisis zo’n dramatische wending neemt waardoor mensen zullen beginnen te plunderen en moorden voor eten en spullen, terwijl weer een ander denkt dat we aan de vooravond van een nucleaire oorlog staan, waardoor de sociale orde verstoord zal worden. Wat hun motieven ook zijn, deze mensen maken van hun hobby hun levensstijl door zich voor te bereiden op het ergste, namelijk een leven in een post-apocalyptisch wasteland. “De serie duikt in de subcultuur en laat de levensstijl en methodes van Amerikaanse preppers zien. We ontmoeten de preppers op eigen terrein en ze zijn er in alle soorten, vormen en maten. Mannen en vrouwen, jong en oud en ze leven en werken net als menigeen. Maar hun ultieme levensdoel is de voorbereiding op ‘het einde’(National Geographic Channel).
Met name in het programma Doomsday Preppers, maar ook in de andere bovengenoemde reality-tv-programma’s en science-fiction-series, worden of expliciet of impliciet DIY-suvivalvertogen geconstrueerd. Zo laten de preppers in het programma Doomsday Preppers hun voorbereidingen zien (bijv. wat voor voedsel ze opslaan en wat hun noodplan is); hierop worden de preppers beoordeeld door experts. Deze experts geven een cijfer over de voorbereidingen en berekenen
apocalyptische samenleving. In dit programma worden er expliciet DIY-survivaladviezen gegeven, waardoor kijkers ook tips krijgen over hoe zij zich het best kunnen voorbereiden op een ramp. In al deze bovengenoemde post-apocalyptische programma’s (science-fiction en reality-tv) komt het ‘back-to-basic’-vertoog naar voren en is dit een terugkomend element in het verhaal. Deze programma’s spelen zich af in een back-to-basic-setting; verlaten verwoeste steden, wegen en huizen vormen de setting. De natuur heeft het overgenomen van de mensheid met zijn cultuur en technologie, waardoor overal wilde beplanting en onkruid is gaan groeien. De mensen en personages in deze programma’s moeten terug naar een samenleving waar, als ze geluk hebben, nog wat basisvoorzieningen zijn, maar waar over het algemeen eten en drinken, warmtecomfort, elektriciteit en veiligheid een schaars goed is. Aanpassing is een vereiste om te overleven in een sobere wereld, waardoor en nieuwe manier van leven (back-to-basic) van belang is. Dit zorgt er voor dat nieuwe ethiek, leiders en machtstructuren ontstaan.
Dit vertoog, een verlangen om terug te gaan naar de basis, past volgens mij goed binnen de huidige cultuur. Hoe vaak wordt er bijvoorbeeld over ons eten gezegd dat we niet meer weten waar het vandaan komt, wat er in zit en hoe het gemaakt wordt. Het vertoog over puur, biologisch voedsel dat door de lokale boer verbouwd is en waar geen fabriek te pas aan is gekomen, is nog maar één voorbeeld hiervan. Een verlangen om zelf uit te proberen hoe het zal zijn om helemaal opnieuw te beginnen, om nieuwe regels op te stellen en back-to-basic te gaan. “The post-apocalypse in fiction provides an occasion to go back to basic and to reveal what the writer considers to be truly of value” (Berger 8).
Ik denk dat John de Mols nieuwe reality-tv-programma Utopia (2014) ook binnen deze cultuur past en impliciet overeenkomende vertogen construeert, zoals de bovengenoemde post-apocalyptische science-fiction en reality-tv-programma’s dat doen. Op de officiële website wordt het programma Utopia als volgt beschreven: “Een groep van vijftien zeer diverse mensen, de pioniers van onze tijd, zeggen hun huidige leven vaarwel… Eén jaar lang bouwen ze aan een compleet nieuw bestaan, een nieuwe gemeenschap en ze beginnen met bijna niets! Alles wat ze hebben is; een kale loods op een onbewerkt stuk land, een bescheiden veestapel, een aansluiting voor water en elektriciteit, één telefoon en een geldbedrag in cash om hun leefomgeving op te bouwen en de eerste maanden te overleven” (Utopia.nl).
De setting van Utopia, die buitengewoon sober is (een modderige omgeving met een oude gammele loods) met een beperkte hoeveelheid aan voorzieningen, zorgen ervoor dat de kandidaten moeten ervaren hoe het is om back-to-basic te gaan, net als in televisieprogramma’s met een post-apocalyptische thema. De bewoners van Utopia hebben als groep 10.000 euro gehad waar ze een jaar van moeten leven en een nieuwe samenleving van moeten opbouwen. Belangrijke vragen zoals: Waar geef je het geld aan uit? Kies je voor veel eten en drinken? Ga je voor een warme douche? Of
ga je het geld investeren in een nieuw bedrijf waar in de toekomst meer geld mee verdiend kan worden? staan centraal. Daarnaast is het de vraag: Wie maakt deze keuzes? Staat er een leider op die alle keuzes maakt? Of wordt er in de groep democratisch besloten? In Utopia worden, net als in de post-apocalyptische programma’s, ethische discussies over wat goed en slecht is, al snel gevoerd, de machtsverschuivingen zijn aan de orde van de dag en de ervaring om niets meer te hebben staat centaal. De kijkers kunnen zien hoe de inwoners van Utopia worstelen om hun nieuwe bestaan op te bouwen.
Net als andere televisieprogramma’s die een post-apocalyptisch thema bezitten, moet er net als in Utopia een nieuwe samenleving worden opgebouwd. Ik denk dat Utopia misschien wel impliciet gebruik maakt van het post-apocalyptische narratief om bijvoorbeeld een setting voor Utopia te creëren. Waar Expeditie Robinson (2000-heden) geplaatst kan worden binnen het narratief van een schipbreukeling die op een onbewoond eiland moet zien te overleven, wil ik kijken of Utopia binnen het narratief geplaatst kan worden van een overlever die in een post-apocalyptische wereld moet zien te overleven en daar een nieuwe samenleving moet opbouwen.
De science-fiction-series die ik zal onderzoeken zijn The Walking Dead (2010-heden, AMC), Falling Skies (2011-heden,TNT), Revolution (2012-heden, NBC) en Survivors (2008-2010, BBC). Daarnaast zal ik de volgende reality-tv-programma’s onderzoeken: The Colony (2009- heden), Darren Brown: Apocalypse (2012), Doomsday Preppers (2012-heden) en Utopia (2014-heden).
In dit onderzoek zal geanalyseerd worden of Utopia impliciet overeenkomstige vertogen construeert zoals die geconstrueerd worden in zowel de bovengenoemde science-fiction-series als reality-tv-programma’s, met het overeenkomende thema post-apocalyps. De onderzoeksvraag die dan ook centraal zal staan in dit onderzoek is:
“Hoe wordt de post-apocalyptische samenleving gerepresenteerd in science-fiction-series en reality-tv-programma’s en welke vertogen worden bij deze representatie geconstrueerd?”. Aan de hand van de volgende deelvragen zal ik antwoord proberen te krijgen op onderzoeksvraag; “Hoe wordt de kijker geïntroduceerd in het post-apocalyptische thema in de opening credits van de programma’s?”, “Welke vertogen dragen de programma’s uit bij het representeren van de post-apocalyptische wereld aan de hand van de setting?”, “Hoe wordt de post-apocalyptische ervaring geconstrueerd in de programma’s?”, “Welke Do-It-Yourself-survivalvertogen worden er geconstrueerd om de post-apocalyptische wereld te overleven in de programma’s?”, “Welke vertogen over machtverschuivingen in een post-apocalyptische wereld worden er geconstrueerd in de programma’s?”, “Welke ethische vertogen over moraliteit en wat goed of slecht handelen is in een post-apocalyptische samenleving worden er geconstrueerd in de programma’s?”, “Wat zegt de representatie en de (gevonden) vertogen over de post-apocalyps over onze huidige maatschappij en
(2014) overeenkomstige vertogen, uit de post-apocalyptische science-fiction-series en reality-tv-programma’s, om zo een representatie en ervaring van een nieuw op te bouwen samenleving te construeren?”
Relevantie
Om verschillende reden is het relevant om onderzoek te doen naar dit post-apocalyptische thema en deze televisieprogramma’s. Ten eerste, is er academisch gezien, op dit moment nog geen onderzoek gedaan naar het post-apocalyptische thema in televisieprogramma’s, waarbij zowel science-fiction-series als reality-tv-programma’s in beschouwing worden genomen. Naar het apocalyptische thema in films is wel onderzoek gedaan, door bijvoorbeeld Laura Copier, waarbij zij voornamelijk keek naar de representatie van de apocalyps in films aan de hand van de bijbel (Copier 2012), maar op het gebied van televisie is er weinig onderzoek gedaan naar de post-apocalyps. Dit terwijl er tegenwoordig redelijk veel televisieprogramma’s een post-apocalyptisch thema bezitten.
Dit onderzoek is ten tweede relevant omdat morele vraagstukken en huidige binaire opposities onder de loep worden genomen in deze post-apocalyptische werelden in deze televisieprogramma’s. Dit zou iets over onze huidige maatschappij kunnen zeggen. Voor sommige mensen lijken bepaalde gegevens natuurlijk (sociale klasse en gender), deze gegevens zouden aan de hand van deze science-fiction-series ontkracht kunnen worden. Dit komt doordat er andere standaarden worden gerepresenteerd in deze series (bijvoorbeeld vrouwen als goede leiders, terwijl in onze huidige maatschappij mannen meestal als leiders gerepresenteerd worden in plaats van vrouwen). Wanneer deze binaire opposities anders worden gerepresenteerd in een mogelijke toekomst uit deze science-fiction-series, zouden mensen bij de huidige binaire opposities, die natuurlijk lijken, vraagtekens kunnen zetten. Waarom zou het immers in onze huidige cultuur natuurlijk zijn (als het in een ander wereld niet natuurlijk hoeft te zijn) en niet tot een sociale constructie behoren?
Ten derde is het maatschappelijk relevant om onderzoek te doen naar DIY-suvivalvertogen in deze programma’s, aangezien kijkers deze DIY-suvivaltips kunnen toepassen in hun eigen leven, wanneer ze ooit te maken krijgen met een ramp of een dergelijke noodsituatie.
De programma’s die ik heb gekozen zijn bijna allemaal actueel en zijn een paar jaar geleden uitgezonden of worden nu nog uitgezonden op televisie. Het nieuwe reality-tv-programma Utopia, dat nog weinig onderzocht is, is in Nederland op dit moment het meest besproken reality-tv-programma dat nu wordt uitgezonden. Het heeft blijvend hoge kijkcijfers en dit maakt het relevant om hier onderzoek naar te doen. In mijn onderzoek zal Utopia een belangrijke rol vervullen.
Buiten de scope van mijn onderzoek
In dit onderzoek zal er niet gekeken worden of de populariteit van het post-apocalyptische thema op TV te maken heeft met de zogenaamde voorspelling van de Maya’s, waarbij de wereld in december 2012 ten onder zou gaan. Of de nucleaire dreigingen en gevaren voor een nieuwe wereldoorlog, die gedachten over een negatieve toekomst kunnen oproepen. De economische crisis, het opraken van de fossiele brandstoffen, milieuvervuiling en klimaatverandering, die allemaal zouden kunnen leiden tot een catastrofe. Of gewoonweg het verlangen om terug te keren naar een simpeler bestaan, waar we terug gaan naar de basis en leren wat overleven is. Ik zal niet ingaan op de vraag of deze speculaties en voorspellingen van een post-apocalyptische toekomst een kern van waarheid bezitten, echter zal ik wel proberen om de vertogen, die geconstrueerd worden in deze televisieprogramma’s, bloot te legen.
In hoofdstuk twee zal ik de theorie die ik hiervoor gebruik nader toelichten. Hoofdstuk drie zal bestaan uit de methodologie. In hoofdstuk 4, de analyse, zal ik onderzoeken hoe deze toekomstige post-apocalyptische werelden worden gerepresenteerd. Door te kijken naar; wat de opening credits over het thema representeren, wat kenmerkend is aan de setting, hoe de ervaring van de post-apocalyps centraal staat en wat je hier als kijker van kan leren, welke machtverschuivingen optreden en voor welke ethische dilemma’s de overlevers staan, zal ik proberen in de conclusie een antwoord te geven op de onderzoeksvraag. Ook wordt bekeken, in hoeverre de gevonden vertogen een kritiek op de huidige maatschappij met zich mee dragen.
Wanneer ik op mijn comfortabele bank in mijn goed geïsoleerde huis, met een zak chips naar een aflevering van een van deze post-apocalyptische series kijk; denk ik dat ik niet de enige ben die zich wel eens afvraagt: “Hoe zou ik reageren in een post-apocalyptische wereld? En wat zeggen deze fascinaties naar de ervaring van een post-apocalyptische wereld over onze huidige maatschappij?”
2 Theoretisch kader
In dit hoofdstuk zullen de theorieën die van toepassing zijn op de analyse nader worden toegelicht. Het eerste deel zal bestaan uit een uiteenzetting van theorieën die voornamelijk toepasbaar zijn op het genre science-fiction, waarvan apocalyps een subgenre is. Literatuur over de post-apocalyptische setting, de mogelijkheden die een post-apocalyptisch narratief met zich mee kan brengen en de kritiek op de huidige maatschappij die het post-apocalyptische verhaal in zich draagt worden hier uiteengezet. De setting en het narratief, die zich in een toekomst afspelen, geven de maker de kans om andere structuren en binaire opposities in het verhaal te verweven; ethische dilemma’s, groepsdynamiek met verschillende machtverhoudingen en de ervaring om te overleven staan centraal. In het tweede deel van het hoofdstuk zullen de theorieën over het genre reality-tv uiteengezet worden. De ervaring van de post-apocalyps en het overleven zal nog een stap dichter bij de kijker komen, aangezien de kijker ziet hoe gewone mensen in deze reality-tv-programma’s in een gesimuleerde post-apocalyps moeten overleven. Van onder andere het overleven, de voorbereidingen die mensen treffen om te overleven en de adviezen van experts kunnen kijkers kennis opdoen.
2.1 Science-fiction en het post-apocalyptische subgenre
Vier van de acht programma’s die geanalyseerd zullen worden in dit onderzoek (The Walking Dead, Falling Skies, Survivors en Revolution) behoren tot het subgenre post-apocalyps, die weer tot het genre science-fiction gerekend worden. John W. Campbell omschreef science-fiction in 1948 als volgt: “An effort to predict the future on the basis of known facts, culled largely from present day laboratories” (Cambell in Johnson-Smith 2). Bij science-fiction is er dus sprake van een voorspelling van een mogelijke toekomst en dit is ook het geval bij het subgenre post-apocalyps. Echter, van een toekomst met veel technologische vooruitgang, wat vaak kenmerkend is aan science-fiction-series, is geen sprake in post-apocalyptische werelden. In deze series zijn wetenschap en technologie in een onderontwikkeld stadium en lijkt het alsof de personages een grote stap terug hebben gedaan in de geschiedenis, terwijl het zich afspeelt in de toekomst.
Prestigieuze futuristische gebouwen worden in deze toekomst niet gerepresenteerd, we krijgen sobere beelden te zien van verlaten steden, gebouwen die op instorten staan en wegen die onbereden blijven. Deze post-apocalyptische beelden dragen bij aan “the popular image of the last man in romantic writing and poetry, a projection of a solitary individual into a series of landscapes reflecting personal and social isolation and loss” (Cook en Vright 133).
Het creëren van een post-apocalyptische setting
Daniel S. Larangé constateert dat: “In cinema, the post-apocalyptic landscape puts emphases on the roads, highways, streets, avenues empty as deserts” (35). Verlaten straten en snelwegen, die op dit moment nog tot onze veelgebruikte infrastructuur behoren, staan onder andere symbool voor het verlies van: mobiliteit, verbinding tussen landen, steden en culturen, communicatie, kennis en handel. Deze laten visueel het einde van de beschaving zien. Deze esthetische kenmerken (verlaten wegen en steden enz.) komen ook terug in de setting van de vier series die in dit onderzoek geanalyseerd worden. Larangé spreekt van: “La fin des sociétés se (re)marque par l’abandon des routes” (36).
Beelden van steden en wegen die overwoekerd zijn door onkruid en andere wilde beplanting, laten zien hoe de natuur domineert over de mensheid. “The traces of humanity are gradually erased by the return of the nature, because the inherently destructive human nature has taken on the human cultural efforts to dominate” (Larangé 36). Larangé beargumenteert dat: “Highways along which focus the latter stages of civilization are metaphors of inner quest to turn back time and return to the origins by retrospection”(35).
Deze distopische post-apocalyptische werelden, waar onze huidige maatschappij niet meer bestaat; hoe representeer je die? Hoe construeer je een toekomst, een post-apocalyptische toekomst? Waar komen de bekende beelden van verlaten straten en vervallen steden vandaan? James Berger is van mening dat deze post-apocalyptische werelden worden geconstrueerd aan de hand van onze geschiedenis: “The most dystopic visions of sciene fiction can do no more than replicate the actual historical catastrophes of the twentieth centrury” (Berger XII). Kortom, wanneer een apocalyps in een science-fiction-verhaal bijvoorbeeld is veroorzaakt door kernwapens, zal de representatie (de setting) geïnspireerd worden op beelden van bijvoorbeeld de door atoombommen verwoeste steden Hiroshima en Nagasaki.
Door de komst van special effects (sfx) en computer generated imagery (cgi) is het mogelijk: To “[…] combine the analogue and real with the digital and imaginary” (Johnson-smith 3). Hierdoor is het mogelijk “the impossible” te fotograferen (namelijk een post-apocalyptische wereld), waardoor er een mogelijkheid is om fotografie los te koppelen van het fenomeen realiteit (Darley 107-108). Naast creativiteit en fantasie die goed tot uiting kunnen komen bij het creëren van een post-apocalyptische setting, geeft het narratief ook ruimte om kritiek te leveren op onze huidige maatschappij en een verlangen naar een nieuwe samenleving (die nog in de kinderschoenen staat) te construeren. Als de huidige maatschappij niet meer bestaat is er een kans om een nieuwe start te maken en opnieuw te beginnen; zonder regels, overheid of politiek systeem; een wereld waar
individuen zelf nog invloed op kunnen uitoefenen en verantwoordelijk zijn voor hun eigen manier van overleven.
De post-apocalyps als kritiek en een verlangen naar een nieuwe maatschappij
Berger is van mening dat deze: “apocalyptic and post-apocalyptic representations serve varied psychological and political purposes. Most prevalently, they put forward a total critique of any existing social order. From the book of revelation’s condemnation of Babylon, through the millenarian movements of the middle ages, to more recent apocalyptic thinking – both religious and secular- visions of the end and its aftermath emphasize that no social reform can cure the world’s diseases. Every structure of the old world is infected, and only an absolute, purifying cataclysm can make possible and utterly new, perfected world.” (Berger, 7). Deze post-apocalyptische verhalen geven de ruimte om kritiek te leveren op de huidige sociale orde, maar kunnen bijvoorbeeld ook kritiek geven op de manier waarop de mens met het milieu omgaat. In een post-apocalyptische wereld waarin de huidige maatschappij niet meer bestaat is er ruimte voor verandering: “The apocalypse as eschaton is just as importantly the vehicle for clearing away the world as it is and making possible the post-apocalyptic paradise or wasteland” (Berger 6).Het post-apocalyptische narratief kan worden gezien als een verlangen naar een samenleving die nog in de kinderschoenen staat, waar mensen zelf nog invloed kunnen uitoefenen en waar weinig regels zijn. Net als de Western, die “recreate a mythical narrative existing beyond a real time and place, where there are a few social restraints, and where society can reinvent itself in a democratic or egalitarian form […]”(Johnson-Smith 43). “John Hellman has argued convincingly that writers and artist have found a new location for free-re-working of the frontier myth in science-fiction (in Johnson-Smith 6). De post-apocalyptische setting zou ook in dit kader kunnen passen, aangezien er geen sociale orde meer is en de overlevenden een nieuwe samenleving moeten opbouwen.
De apocalyps heeft ruimte gemaakt voor een nieuwe post-apocalyptische wereld, waar geen sociale orde meer is en een nieuwe samenleving kan worden opgebouwd. De setting en het narratief van deze post-apocalyptische werelden brengen nieuwe spelregels met zich mee, waarbinnen de makers hun personages kunnen laten bewegen.
Ethische dilemma’s en machtsverschuivingen
In deze nieuwe geconstrueerde werelden is het bijvoorbeeld mogelijk om de huidige structuren en vertogen anders te representeren of uit te dagen. Johnson-Smith geeft aan dat: “In space, the future
or in parallel worlds, the old binary oppositions can be challenged; their impossible positioning of civilization, against wilderness and of what ‘culture’ deems as ‘nature’ can be rejected ”(6). In science-fiction is het dus mogelijk om totaal andere vertogen te construeren dan die in onze maatschappij als natuurlijk ervaren worden, terwijl deze vertogen in een andere wereld zoals een toekomst helemaal niet meer vanzelfsprekend en natuurlijk hoeven te zijn en dus als cultuur gerelateerd kunnen worden gezien. Zo kunnen er ethische dilemma’s ontstaan die deze nieuwe werelden met zich meebrengen. Robert Dean geeft in zijn artikel ‘Ethical Catechism and “The Walking Dead”’ een voorbeeld hiervan. In zijn artikel zegt hij dat de verhaallijnen van The Walking Dead ervoor zorgen dat het morele kompas van de personages steeds bijgesteld moet worden en dat de personages van een post-apocalyptische wereld gedwongen worden om hun wereld en de manier van leven te herdefiniëren(89). Een ethisch aspect dat Dean benoemt is het concept dat door Hume ‘extreme necessity’ wordt genoemd:
“Suppose a society to fall into such want of all common necessaries, that the utmost frugality and industry cannot preserve the greatest number from perishing and the whole from extreme sufferance [...] is it any crime, after a shipwreck, to seize whatever means or instrument of safety one can lay hold of, without regard to former limitations of property [...] Where the society is ready to perish from extreme necessity, no greater evil can be dreaded from violence and injustice; and every man may now provide for himself by all the means, which prudence can dictate, or humanity permit” (Hume geciteerd in Dean 90).
Aan de hand van het citaat van Hume analyseert Dean een fragment uit The Walking Dead. Een groep overlevenden komt aan op een snelweg waar een hele file aan auto’s stilstaat, met alleen maar dode mensen en hun spullen erin. Shane, een man uit de groep, geeft aan dat ze in de auto’s op zoek kunnen gaan naar spullen die van pas kunnen komen. Lori, de vrouw van de leider, geeft aan dat ze ethisch gezien twijfelt of ze wel spullen moeten stelen op dit kerkhof. Uiteindelijk gaat de groep toch opzoek naar spullen en wordt Lori’s argument genegeerd, immers zorgen de omstandigheden en de omgeving (post-apocalyptische wereld) dat er sprake is van Hume’s voorbeeld “extreme necessity” (Dean 89).
Dean geeft een ander voorbeeld van een morale kwestie aan de hand van Fletcher’s scenario’s in zijn boek ‘Ethics: The New Morality’:
a) “Scottish woman saw that her suckling baby, ill, and crying, was betraying her and her other three children, and the whole company to the Indians. But she clung to her child, and they were caught and killed.
b) Negro woman, seeing how her crying baby endangered another trail party, killed it with her own hands, to keep silence and reach the fort” (Fletcher 124-125).
Fletcher geeft aan dat de laatste vrouw goed gehandeld heeft naar de situatie: “Taking one innocent life was good because by it many innocent lives were saved” (Burtchaell 130). Dean vergelijkt de twee bovenstaande scenario’s van Fletcher met een fragment uit The Walking Dead waarbij twee personages (een jongetje Carl en een meisje Sophia) van hun moeders gescheiden worden terwijl ze aangevallen worden door zombies. De moeder van het meisje Sophia, Carol, wil gaan gillen en naar haar dochter toe rennen terwijl ze zo alle andere mensen die zich verstoppen in gevaar zal brengen. De ene moeder Lori (de moeder van de jongen Carl en tevens de vrouw van de leider van de groep) houdt de andere moeder Carol tegen en drukt haar mond dicht, waardoor iedereen in de groep het heeft overleefd, maar waardoor Sophia van de groep is gescheiden. Wat is hier een goede reactie?
In onze huidige samenleving zou het logisch zijn dat een moeder haar kind te hulp schiet en emotioneel van slag is wanneer haar kind in levensgevaar is. Dit komt overeen met de reactie van de schotse vrouw uit Fletchers voorbeeld en Carol uit The Walking Dead. De reactie van Lori lijkt koud, niet natuurlijk moederlijk en misschien wel slecht in de ogen van de moderne mens. Maar in deze serie wordt geconstrueerd dat zij het goede heeft gedaan en in het belang van de groep heeft gehandeld. Carol daarentegen wordt neergezet als zwak en gevaarlijk: “Carol’s behaviour, which could have been portrayed as an entirely understandable submission to ‘natural law’, is presented as a dangerous weakness which a stronger, rational, and more important character has to forcibly restrain. Therefore the deliberation Fletcher invites his readers to engage in is skewed in favour of a utilitarian act which puts the needs of the many over the needs of the few. (A somewhat ironic reverse of the possible bias Fletcher attempted to achieve with his use of race.)” (Dean 91-92).
Hoe de samenleving en individuen reageren en wat voor impact deze nieuwe omgeving heeft voor de karakters is van belang in science-fiction (Johnson-Smith 25). Ook in post-apocalyptische series is dit kenmerkend, de omgeving met de bijbehorende spelregels zijn veranderd en het is de vraag hoe de karakters zullen veranderen en reageren in hun nieuwe dystopische omgeving, waar geen sociale orde meer bestaat. Ethische en psychologische vraagstukken kunnen hierdoor in science-fiction een belangrijke rol spelen. Oude en nieuwe binaire opposities kunnen worden aangekaart. Goed en slecht gedrag kan een nieuwe invulling hebben gekregen in een wereld waar men back-to-basic is gegaan en waardoor andere normen en waarden zijn aangenomen. Machtsverhoudingen kunnen compleet omgeslagen worden, waardoor andere mensen (mensen die bijvoorbeeld in onze huidige maatschappij lager in aanzien zijn) macht en status kunnen verwerven. Nemen vrouwen meer leidinggevende taken op zich? Of blijft het een strijd tussen de haantjes? Wordt intelligentie, in een wereld zonder vergevorderde technologie, weer ondergeschikt aan brute
kracht? Wordt egoïstisch gedrag afgestraft in een samenleving waar het belang van de groep centraal staat? Deze vraagstukken zijn onder andere aan de orde in post-apocalyptische series.
Deze post-apocalyptische werelden, met nieuwe spelregels leiden tot ethische dilemma’s waar de personages mee worstelen. De kijker ziet hoe de ervaring van de personages en de groepsdynamiek centraal staan. Met de komst van reality-tv-programma’s die het post-apocalyptische thema uitdragen, lijkt de post-apocalyptische ervaring de volgende stap om de post-apocalyps te representeren en de post-apocalyptische wereld dichter naar de kijker te brengen.
2.2 Reality-tv en de post-apocalyptische ervaring
Reality-tv kan volgens Ouellette en Murray als volgt worden gedefinieerd: “We define reality TV as an unabashedly commercial genre united less by aesthetic rules or certainties than by the fusion of popular entertainment with a self-conscious claim to the discourse of the real” (Murray en Ouellette 2). Reality-tv-programma’s construeren vaak het vertoog dat er sprake is van een “real experience” en soms ook dat er sprake is van een sociaal experiment (Couldry 88).
Ook in de programma’s Utopia, The Colony, en Darren Brown: Apocalypse wordt er gesproken van een uniek experiment. Dit soort reality-tv-programma’s claimen dat ze “An important aspect of human reality” laten zien (Couldry 88). In deze tv-programma’s worden gewone mensen in een ongewone situatie geplaatst en kan er geobserveerd worden, hoe deze mensen in een dergelijke situatie reageren.
Couldry spreekt van “The mythe of human nature” die geconstrueerd wordt in dit soort reality-tv-programma’s (89). Deze mythe wordt bijvoorbeeld geconstrueerd in Expeditie Robinson (2000) waar een groep mensen als schipbreukelingen moeten overleven op een onbewoond eiland. In Expeditie Robinson worden de kandidaten uit onze samenleving gehaald en moeten zij overleven; en dit zal ertoe leiden dat bij de kandidaten hun ‘human nature’ en instinct boven zal komen en te zien zal zijn in de show. Echter, er wordt geen rekening gehouden met het feit dat er overal camera’s zijn, zodat de deelnemers er zich wel degelijk bewust zijn dat ze gefilmd worden en dit hun gedrag kan beïnvloeden. De kandidaten van Expeditie Robinson moeten ervaren hoe het is om te overleven op een eiland. Dit kan vergeleken worden met het fenomeen waarbij de overlever/slachtoffer met zijn ervaringen een belangrijke rol krijgt in de samenleving, deze programma’s construeren immers dat de kandidaten nu ook de ervaring van het leven op een onbewoond eiland meemaken. Ook in de reality-tv-programma’s die centraal staan in dit onderzoek zijn deze ‘real experience’ en het sociaal
experiment van belang. De kandidaten moeten namelijk ervaren hoe het is om te overleven in een post-apocalyptische wereld.
Dit kan vergeleken worden met de komst van reality-tv-programma’s waarin kandidaten de ervaring van de geschiedenis proberen te herbeleven: “Historical reality TV allows ordinary members of the public to participate in history in order to experience what it was like to live in earlier periods and times” (Williams 136). Deze programma’s zorgen ervoor dat gewone mensen of beroemdheden op persoonlijk en emotioneel niveau de geschiedenis proberen te ervaren, door bijvoorbeeld te kijken hoe het was om te leven in de 17e eeuw of tijdens de eerste of tweede wereldoorlog (Williams 136). Door het representeren van de geschiedenis aan de hand van ervaringen van gewone mensen en beroemdheden wordt de geschiedenis gehumaniseerd en is het volgens Hunt toegankelijker voor de kijker (in Williams 141). De ervaring waarin iemand uit onze moderne samenleving back-to-basic moet gaan om terug te gaan in de geschiedenis, is te vergelijken met de mensen die een post-apocalyptische toekomst proberen te ervaren. Echter, ‘deze geschiedenis’ heeft nog niet echt plaatsgevonden en is gebaseerd op onze verbeelding en de representaties van de post-apocalyps in de media. In deze representaties van een post-apocalyptische wereld kunnen vaak veel aspecten overeenkomen met periodes uit de geschiedenis, waar nog geen elektriciteit, stromend water uit de kraan of een overvloed aan voedsel was.
DIY-suvivalvertogen
Door het construeren van een post-apocalyptische wereld, waarin de personages van science-fiction-series moeten overleven en in reality-tv-programma’s waar echte mensen proberen te ervaren hoe het is om te overleven in een omgeving zonder luxe, kan de kijker informatie vergaren. “The activity of people watching is applicable to the concept of learning in reality programming because observation of social behavior can be informative”(Hill 98). Deze programma’s construeren namelijk Do-It-Yourself-survivalvertogen. Ouellette en Hay bespreken in hun boek ‘Better Living through Reality TV’ dat: “Reality TV circulates informal guidelines for living that we all (at times) called up to learn from and follow”(Ouellette en Hay 2). Of het nu gaat om hoe je jezelf het best kunt kleden, wat je het best kunt eten of hoe je je kind het best kunt opvoeden; deze programma’s proberen indirect, van een afstand, ons te adviseren en te onderwijzen. Ook emergency-preparedness-shows bezitten educatieve elementen, Ouellette en Hay zeggen het volgende hierover: “The survivalist objectives of this genre of emergency-preparedness program is noteworthy, not only in light of its relation to other forms of factoring fear and testing one’s resourcefulness to survive away from home (e.g., Survivor and Survivorman), but also because of the current expectation that citizens watch out and over themselves, their families, and households. These latter programs make more ordinary and
programmatic the techniques of figuring out (through TV) how to design a personal support network in case of an emergency and how to cope with risk when TV becomes the primary provider of personal security. However in this respect, even these daily regimens of practical preparation for ordinary emergencies intersect with current TV’s game culture, where good citizenship involves always factoring the odds so that one can be the last one standing” (158).
Een voorbeeld van zowel een DIY-suvivalvertoog als een ethische en machtskwestie over wat goed gedrag is dat geconstrueerd wordt in dit soort programma’s is: “the myth that pre-modern societies are organized around an intense sense of “community” or gemeinschaft” (Ouellette en Hay 185). In tegenstelling tot de huidige moderne samenleving waarin individualisme, eigenbelang, comfort en materialistische doelen belangrijk worden geacht. Net als in de post-apocalyptische science-fiction-series, wordt er geconstrueerd dat het bij overleven in een post-apocalyptische samenleving van belang is dat je in een groep blijft en dat er sprake is van een intens gevoel van samenhorigheid, immers wordt het belang van de groep vaak boven het belang van het individu geplaatst. Wanneer je te individualistisch blijft denken en dus niet in het belang van de groep, zou je problemen kunnen krijgen in de groep en zouden je overlevingskansen misschien wel dalen. Er wordt geconstrueerd dat de kijker goed zijn best moet doen om in een groep van overlevenden samen te werken, wanneer hij ooit in een post-apocalyptische samenleving moet leven.
In programma’s zoals Perfect Disaster (2006) wordt de kijker volgens Ouellette en Hay: “encouraged (through the channels website) to test and grade themself with a Hazard Quiz “Would you survive?”” (158). Deze vraag, “Would you survive?” staat ook centraal in post-apocalyptische programma’s en past goed binnen de prepper/survavalism subcultuur, waarbij mensen die behoren tot deze subcultuur (de preppers) zich bezig houden met de vraag: “Hoe kan ik en mijn familie overleven?”. Dit overleven is van toepassing op de post-apocalyps in plaats van de apocalyps want deze mensen gaan er vaak van uit dat ze de apocalyps overleven.
Met preppers worden de mensen in het reality-tv-programma Doomsday Preppers bedoeld, dit zijn mensen die zich voorbereiden op een apocalyps en hoe ze moeten overleven als ze nog als een van de weinige mensen over zijn in een post-apocalyptische wereld. Preppers kunnen in verband worden gebracht met de subcultuur survivalism. Survivalism is “a re-emergence of a postwar movement (as a response to the nuclear fears of the 1960s) with such intensity comparable to that manifested during the worst moments of the Cold War” (Simuţ 67). Het werd een fenomeen in de Amerikaanse cultuur, waarbij mensen zich gingen voorbereiden op aanslagen en catastrofes door het bouwen van shelters.
Simuţ zegt het volgende over preppers met name uit de reality-tv-programma Doomsday Preppers: “The social realm of this individuals tends to fade away due to the peculiar hobby of
already inhabit a post-apocalyptic world: increased state of alarm (they act as if they were subject to an imminent attack, they stockpile weapons, they do endless shooting exercises) rationalization of food, isolation from their neighbors, from the city life etc” (68).
Doordat de preppers hun voorbereidingen laten zien en ze adviezen krijgen van experts, hoe je het best kunt voorbereiden op een ramp waarbij de overheid niet meer te hulp kan schieten, kunnen de kijkers leren hoe ze zich kunnen voorbereiden op een post-apocalyptische wereld, maar ook op een ramp van minder extreme omvang.
In dit hoofdstuk is het post-apocalyptisch thema van zowel de science-fiction kant als de reality-tv kant belicht. De aspecten die belicht zijn in het onderdeel science-fiction, zoals bijvoorbeeld over de setting, zullen in de analyse niet alleen van toepassing zijn op de science-fiction-series. In de reality-tv-programma’s zullen deze elementen soms ook terugkomen. Dit geldt ook andersom voor bijvoorbeeld de DIY-suvivalvertogen die verwerkt kunnen zijn in zowel reality-tv-programma’s als in science-fiction-series. In het volgende hoofdstuk zal de methode van dit onderzoek en het corpus worden uitgewerkt.
3 Methodologie
Methode
De onderzoeksmethode van de tekstanalyse zal bestaan uit een vertooganalyse (discourse analysis). Hermes en Reesink beschrijven een ‘vertoog’ aan de hand van Foucault als: “alles wat er over een onderwerp gezegd en geschreven kan worden” (61). Dit hangt af van de tijdgeest, waarbij sommige taboes dit proces kunnen beïnvloeden. Foucault zegt dat taal niet transparant is, maar dat deze vast zit en georganiseerd is door een structuur van regels en onderwerpen (Hermes en Reesink 61). In een tekst kunnen zowel vertogen zitten die samengaan, als die elkaar tegenspreken. In tegenstelling tot een ideologie, die in de context geplaatst kan worden als een alomvattend wereldbeeld (Hermes en Reesink 62), is dit bij een vertoog niet het geval.
Doordat ik gebruik zal maken van een vertooganalyse, ben ik in staat om twee totaal verschillende televisiegenres (namelijk science-fiction-series en reality-tv- programma’s), met elkaar te vergelijken. Dit onderzoek zal worden uitgevoerd op een thematisch niveau. Door te kijken hoe de post-apocalyps wordt gerepresenteerd en wat voor vertogen er uitgedragen worden, is het niet nodig om een specifiek onderscheid te maken tussen reality-tv-programma’s en science-fiction-series. Immers, zowel science-fiction-series als reality-tv-programma’s kunnen overeenkomende vertogen construeren over de post-apocalyptische wereld. “Discourse analysis is interested in the various means by which different socio-cultural discourses (gender, sexual national racial, artistic, instructional and so on) compete for meaning” (Creeber 35). Om te onderzoeken welke post- apocalyptische betekenissen in zowel science-fiction-series als reality-tv-programma’s geconstrueerd worden, kan ik dezelfde of botsende vertogen blootleggen.
Aan de hand van een semiotische analyse (studie van de tekens) zal ik proberen de betekenis van de tekst te achterhalen. Jane Stokes geeft aan dat bij een semiotische analyse gekeken wordt naar alle tekens in een tekst (zowel beeld als audio), zo kan er een interpretatie van de tekst worden gemaakt (Stokes 70-71). Op deze manier zal ik kijken hoe de post-apocalyps via de opening credits en de setting wordt gerepresenteerd en zal ik analyseren welke DIY-survival, macht en ethische vertogen er uitgedragen worden in de programma’s die ik zal onderzoeken.
Het corpus
In dit onderzoek zal ik onderzoek doen naar vier science-fiction-series en vier reality-tv-programma’s. De science-fiction-series die ik zal onderzoeken zijn The Walking Dead (2010-heden, AMC), Falling Skies (2011-heden, TNT), Revolution (2012-heden, NBC) en Survivors (2008-2010, BBC). Ik heb gekozen voor deze series omdat ze allemaal het thema post-apocalyps uitdragen en tot dezelfde
stroming omdat sommige series op dit moment nog worden uitgezonden op televisie. Daarnaast heb ik gekozen voor deze vier series, omdat er vier totaal verschillende scenario’s naar voren komen en dit de diversiteit van het thema post-apocalyps laat zien, zo gaat het respectievelijk over zombies, aliens, het uitvallen van alle elektriciteit en een virus waardoor de huidige maatschappij is ingestort.
Alle vier de series bevatten meerde seizoenen, maar voor dit onderzoek zal ik mij voornamelijk richten op de eerste afleveringen van de series. Deze eerste afleveringen duren langer dan een gemiddelde aflevering van een serie (gemiddelde aflevering duurt rond de 40-45 minuten en eerste aflevering een uur tot anderhalf uur), hierin wordt de kijker geïntroduceerd tot het thema, leert deze de personages kennen en wordt er een nieuwe post-apocalyptische omgeving gecreëerd. Deze afleveringen zijn voor mijn onderzoek van belang omdat ik wil kijken hoe de post-apocalyps wordt gerepresenteerd in deze series en wat voor betekenissen aan deze post-apocalyptische wereld worden gegeven. Ik zal niet alleen gebruik maken van de eerste afleveringen, in sommige gevallen gaat het bijvoorbeeld over de transformatie die de personages doormaken. Hiervoor zal ik specifiek gekozen voorbeelden uit afleveringen analyseren om het vertoog te illustreren. Wanneer ik gebruik maak van een specifiek gekozen aflevering zal ik deze benoemen in de analyse.
De vier reality-tv-programma’s die ik ga onderzoeken zijn: The Colony (2009- heden), Darren Brown: Apocalypse (2012), Doomsday Preppers (2012-heden) en Utopia (2014-heden). Ik heb gekozen voor deze verhouding, omdat ik een balans wil creëren tussen het aantal science-fiction-series en reality-tv-programma’s die onderzocht zullen worden. Van het programma The Colony zal de eerste aflevering van seizoen één onderzocht worden, in deze aflevering komt duidelijk naar voren hoe de ervaring van de post-apocalyps wordt gecreëerd door onder andere de setting. Deze aflevering duurt 40 minuten. Darren Brown: Apocalyps bestaat uit twee afleveringen van 47 minuten, deze zullen allebei onderzocht worden omdat de transformatie van het hoofdpersonage, Steven, hierin centraal staat en het dus van belang is beide afleveringen te analyseren. Bij Doomsday Preppers zullen twee specifiek gekozen afleveringen van seizoen twee, centraal staan. Aangezien hier experts een beoordeling geven aan de preppers en daarmee aangeven hoe lang deze preppers zouden kunnen overleven in een post-apocalyptische wereld (dit gebeurt niet in andere seizoenen). Bij dit programma worden expliciet DIY-survivalvertogen geconstrueerd, waardoor deze afleveringen erg bruikbaar zullen zijn voor paragraaf 4.4.
Van Utopia zullen voornamelijk specifiek gekozen afleveringen worden gebruikt, aangezien ik wil kijken in hoeverre overeenkomstige vertogen er worden geconstrueerd in vergelijking met de andere programma’s. Er zullen afleveringen afkomstig zijn uit de eerste weken en een latere aflevering om de transformatie die een aantal inwoners doormaken te belichten. De eerste aflevering van Utopia duurt 53 minuten en een reguliere aflevering duurt een half uur.
Aangezien ik een variëteit aan programma’s onderzoek is het niet mogelijk om alle afleveringen van alle seizoenen te onderzoeken, daarom zal ik mij beperken tot een aantal specifieke afleveringen en voorbeelden. Hierbij komen sommige programma’s misschien impliciet meer aan bod dan andere, bij een bepaald onderwerp in de analyse, dit wil niet direct zeggen dat dit programma geen vertogen construeert over dit onderwerp. Wel kan ik zeggen dat ik expliciet ervoor gekozen heb om een aantal programma’s uitgebreid of juist weinig te belichten bij een bepaald onderwerp, zo zal bijvoorbeeld bij de paragraaf over moraliteit en ethische dilemma’s The Walking Dead centraal staan, omdat bij deze serie ethische kwesties een belangrijke rol spelen. Bij de paragraaf over DIY-survivalvertogen zal Doomsday Preppers bijvoorbeeld meer belicht worden dan in de paragraaf over de setting, aangezien er bij Doomsday preppers niet een specifieke post-apocalyptische setting is gecreëerd, maar de preppers wel laten zien hoe ze zich voorbereiden op de post-apocalyps.
4 Analyse
4.1 Analyse van de opening credits
Vanaf de hoek van een drukbezochte straat, midden in een stadcentrum ziet de kijker het verkeer snel aan zich voorbij razen. Personenauto’s, bussen en taxi’s vormen een lichtstraal van bewegingen (door time-lapse phothography), wat bij de kijker waarschijnlijk een herkenbaar beeld en gevoel oproept van het leven in een drukke moderne stad. De avond zal binnen enkele minuten vallen, maar de lampen van het verkeer, de stoplichten die van groen op rood springen en het licht dat uit de ramen van de wolkenkrabbers schijnt, verlichten de stad. De intro (opening credits) van de serie Revolution laat deze beelden zien.
Dit hoofdstuk zal beginnen bij het begin van een serie of televisieprogramma, met een analyse van de opening credits. De series en programma’s die geanalyseerd worden, laten de kijker in de intro voor het eerst kennis maken met het thema van de serie: de post-apocalyps. Verschillende elementen in deze intro’s zorgen ervoor dat de kijker een indruk krijgt van wat hij zodirect kan verwachten of waardoor hij in een bepaalde sfeer komt die past bij het programma.
De opening credits van de serie Revolution, maar ook van de serie Survivors introduceren het thema post-apocalyps aan de kijker, door eerst vertrouwde beelden te laten zien van onze hedendaagse wereld die symbool staan voor; beweging, mobiliteit, vooruitgang, licht, elektriciteit en een wereld waar de tijd aan je voorbij vliegt. Echter, aan deze moderne bruisende wereld, waar overal licht en elektriciteit is, is een einde gekomen. Dit wordt in beeld gebracht door een wereldbol waarop plotseling alle lichten uitgaan en de zin: “And then the power went out, everything stopped working” (Revolution opening credits seizoen 1). Een shot van de wereld bekeken vanuit de ruimte; waar te zien is hoe de elektriciteit
op aarde uitvalt, hoe de wereld donker is geworden en waar de zon opkomt en als enige lichtbron de wereld verlicht (Figuur 1). Dit kan gezien worden als een kenmerkend element voor series die een post-apocalyptisch thema
uitdragen (Deze wereldbol komt voor in de intro van Revolution, Survivors, Falling Skies maar ook in Utopia). Symbolisch kan deze wereldbol waar het licht is uitgevallen en de zon opkomt, gezien worden als het begin van een nieuwe post-apocalyptische wereld; de ochtend is aangebroken en je wordt wakker in een nieuwe wereld (weliswaar een duistere wereld), waar alles anders is. Er is geen
ontkomen aan, overal op aarde bevindt men zich in de post-apocalyps, wordt er geconstrueerd. Dit wordt geïllustreerd door de wereldbol.
De intro van Revolution laat, na het beeld van de wereldbol, de kijker kennis maken met een wereld waar geen elektriciteit meer is, een post-apocalyptische wereld. In tegenstelling tot de beelden van onze moderne wereld, worden er nu beelden van verlaten, vervallen steden, wegen en bruggen getoond, die opgeslokt worden door natuurlijke
begroeiing en waar geen auto’s meer
rijden (Figuur 2). Dit staat symbool voor de nieuwe post-apocalyptische wereld, waar sprake is van isolatie, geen mobiliteit, achteruitgang, een wereld waar de tijd terug de geschiedenis in lijkt te gaan, waar de wereld niet meer verlicht wordt door onze technologie en waar de maatschappij ten onder is gegaan. Deze beelden van het post-apocalyptische landschap weerspiegelen: “personal and social issolation and loss (Cook en Vright 133).
Ook in de intro van The Walking Dead wordt de kijker gelijk in deze nieuwe post-apocalyptische wereld geïntroduceerd. De kijker krijgt bij The Walking Dead
een reeks griezelige aaneengesloten losstaande (niet verhalend en zonder uitleg van een voice-over) beelden te zien, die een angstig gevoel oproepen. Beelden van verlaten auto’s, wegen en huizen, maar ook een bloeddoorlopen oog dat vol angst om zich heen kijkt, laten de kijker gedesoriënteerd achter in een wereld vol gevaar. Dit wordt gedaan om de kijker in dezelfde gedesoriënteerde staat te laten verkeren waarin de personages van deze series zich ook bevinden, en de kijker de ervaring van een post-apocalyptische wereld te geven, door deze op emotioneel niveau te betrekken bij het thema.
Opvallend is dat er in de intro’s van deze series
gebruik wordt gemaakt van objecten, situaties en plaatsen die in onze huidige maatschappij een gelukkig gevoel opwekken. Echter, in deze series wekken ze een angstig gevoel op. Plaatsen zoals
Figuur 2: Contrast moderne en post-apocalyptische wereld (Intro Revolution).
Figuur 3:Geluk wordt verdrongen door het virus (links boven en rechts onder in de beelden) ( Intro Survivors)
credits ) of juist verlaten en vervallen (Revolution opening credits). Deze beelden worden getoond omdat ze ooit symbool stonden voor geluk maar nu het ontbreken van geluk laten zien. In de intro van Survivors wordt ook gebruik gemaakt van dit contrast door beelden te tonen van spelende kinderen en verliefde stelletjes, die worden verdrongen door beelden van zich vermenigvuldigende cellen (die het dodelijke virus moeten voorstellen), als symbool van het verlies van geluk, hetgeen een angstig gevoel kan op wekken bij de kijker (Figuur 3). Er wordt dus een vertoog geconstrueerd dat geluk verloren is gegaan in een post-apocalyptische wereld.
De beelden van de intro, maar ook de manier waarop de titel van de series in beeld gebracht wordt, verraden dat deze series een post-apocalyptisch karakter bezitten. In de serie Doomsday Preppers, Revolution en Falling Skies zien we hoe de titel van de serie in beeld komt. Echter, het beeld lijkt zijn signaal te verliezen, waardoor de titel knipperend wordt afgebeeld en ruis het televisiescherm lijkt op te vullen (Figuur 4). Dit staat symbool voor het uitvallen van elektriciteit. Na enkele seconden ruis zien we hoe het beeld zwart wordt, wat laat zien dat de stroom geheel uitgevallen is.
De intro’s van de series en televisieprogramma’s hebben de kijker op verschillende manieren voorbereid op het post-apocalyptische thema. Beelden van de nieuwe post-apocalyptische setting zijn aan de kijker getoond. Volgens Berger geven deze beelden de kijker de mogelijkheid zich voor te stellen, hoe het zou kunnen zijn na onze beschaving (XII). Daarnaast proberen deze programma’s de kijker niet alleen te laten zien hoe het zou kunnen zijn, maar wordt er ook geprobeerd de kijker op emotioneel niveau dichter bij de ervaring van de post-apocalyps te brengen. Beelden uit onze huidige maatschappij, worden in contrast gezet met beelden uit deze nieuwe post-apocalyptische wereld, om een gevoel van angst en verlies op te roepen. De kijker wordt gedesoriënteerd achtergelaten na het zien van de intro, net als de personages uit de series. Ook de titel van de show laat zien, dat er geen weg meer terug is naar onze moderne wereld. Knipperend verdwijnt de titel van de show uit beeld en het zwarte scherm van je televisie laat zien, dat je nu echt de post-apocalyptische wereld moet betreden.
Figuur 4: Titel serie illustreert het uitvallen van elektriciteit (Intro Doomsday Preppers).
