Je hebt het overleefd; de post-apocalyps, en als het goed is, ook het lezen van deze Master-scriptie. De opening credits van de series hebben je gedesoriënteerd achtergelaten in de representatie van hun post-apocalyptische wereld. Je bent een wereld binnengetreden waar de verlaten straten symbool staan voor alles wat je bent verloren uit je oude vertrouwde leventje. Je hebt geprobeerd je in te leven en jezelf de vragen gesteld; Hoe zou het zijn om in een post-apocalyptische wereld te leven? En, zou ik het overleven? Je bent getuige geweest van machtverschuivingen die plaats hebben gevonden nu de sociale orde van onze huidige maatschappij weg is gevallen. En je hebt je waarschijnlijk afgevraagd wat voor persoon jij zou worden en of je morele kompas dezelfde kant op zou blijven wijzen naarmate de tijd in de post-apocalyptische wereld aan je voorbij vliegt. In deze conclusie zal ik antwoord proberen te geven op de hoofdvraag van dit onderzoek, namelijk “Hoe wordt de post-apocalyptische samenleving gerepresenteerd in science-fiction-series en reality-tv- programma’s en welke vertogen worden bij deze representatie geconstrueerd?”
Beantwoording van de onderzoeksvraag
Aan de hand van de volgorde van de opgestelde deelvragen (zie hoofdstuk 1. Inleiding) die deels ook overeenkomt met de volgorde van de paragrafen uit de analyse, zal samenvattend aangegeven worden wat de bevindingen van dit onderzoek zijn.
De kijker is in de opening credits geïntroduceerd in het post-apocalyptische thema, door beelden te laten zien van de post-apocalyptische wereld die in contrast staan met beelden van onze huidige maatschappij. De beelden van onze huidige maatschappij wekken over het algemeen positieve gevoelens op terwijl de post-apocalyptische beelden een negatieve lading bezitten, dit om een gevoel van angst, desoriëntatie en verlies op te wekken. Zo zien we beelden van spelende kinderen, die letterlijk en figuurlijk worden opgegeten door een virus, om het verlies van geluk te illustreren. Dit om de kijker op emotioneel niveau dichter bij de ervaring van de post-apocalyps te brengen. Volgens Berger geven deze beelden namelijk de mogelijkheid om een kijkje te nemen, hoe het zou kunnen zijn na onze beschaving (XII).
De programma’s dragen meerdere overeenkomstige, maar ook tegenstrijdige, vertogen uit bij het representeren van de post-apocalyptische wereld aan de hand van de setting. Zo worden wegen, straten en bruggen verlaten en vervallen gerepresenteerd, dit staat onder andere symbool voor isolatie, verlies van mobiliteit, disconnectie en zoals Larangé het beschreef: het einde van onze moderne samenleving (36). Daarnaast kan er ook een tegenstrijdig vertoog worden blootgelegd, in de serie The Walking Dead bijvoorbeeld leiden deze wegen naar een betere plek en illustreren hoop. Gebouwen (die symbool staan voor cultuur) worden vervallen gerepresenteerd (waarbij de
gebouwen door natuurlijke begroeiing verslonden worden), hierdoor wordt het vertoog uitgedragen dat de natuur de eeuwenoude machtstrijd tussen natuur versus cultuur wint. Hoewel dit niet het geval is in de serie Falling Skies waarin aliens domineren over de mensheid. Ook voorwerpen, afkomstig uit onze maatschappij, worden losstaand zonder context in de post-apocalyptische setting geplaatst, als verwijzing naar de geschiedenis van voor de apocalyps. Deze voorwerpen (bijv. een schommel) staan voor hetgeen dat nauwelijks of niet meer bestaat in deze wereld (spelende kinderen en geluk). Deze voorwerpen zouden kunnen worden hergebruikt in deze post- apocalyptische wereld en kunnen dan symbool staan voor de wederopbouw van de wereld uit de ruines van onze hedendaagse maatschappij.
De post-apocalyptische ervaring wordt op verschillende manieren geconstrueerd door de programma’s. Reality-tv-programma’s spreken van een sociaal experiment om de ervaring van de post-apocalyps na te bootsen. Couldry spreekt van ‘the mythe of human nature’ wat vaak uitgedragen wordt in reality-tv-programma’s die spreken van een sociaal experiment, waarbij de oerinstincten van mensen naar boven komen omdat ze moeten overleven (back-to-basic moeten gaan) en zich niet meer bewust zijn dat ze gefilmd worden. Doordat bij reality-tv-programma’s echte mensen met echte gevoelens centraal staan, kan dit ervoor zorgen dat de kijker op een ander niveau betrokken raakt en zich identificeert met de kandidaten dan wanneer ze dit met de personages uit de science-fiction-series doen. Impliciet wordt er, in alle post-apocalyptische programma’s die onderzocht zijn, tot op zekere hoogte laten zien, dat in de post-apocalyptische wereld de ware aard van de mens naar boven komt, die niet in een moderne samenleving naar boven komt of kan komen. In Survivors wordt er gezegd dat de moderne mens vervreemd is van zichzelf en dat de ervaring van het overleven in een post-apocalyptische wereld blootlegt wat het eigenlijk is om ‘echt’ mens te zijn (namelijk een mens die dicht bij zijn natuur staat).
In de programma’s worden een aantal Do-It-Yourself-survivalvertogen geconstrueerd om impliciet of expliciet de kijker voor te bereiden op een post-apocalyptische wereld of een andere grote ramp. Doomsday Preppers geeft adviezen over het bevoorraden van je huis met ingeblikt voedsel en over wapens om je huis te beschermen. Immers, nood breekt wet waardoor het rechtvaardig kan zijn om bijvoorbeeld een inbreker neer te schieten om je eigen leven of dat van je familie te redden. Bijna alle programma’s geven aan dat wanneer je in de stad woont, je deze moet verlaten, aangezien in de stad chaos zal uitbreken (enkel in Utopia, Darren Brown: apocalyps en The Colony niet, dit omdat hier al een vaste locatie is uitgekozen waar overleefd moet worden). Het is dus verstandig om een bug-out-bag in te pakken. Om verder te overleven worden er zelfverdedigingtips gegeven en krijgt de kijker te horen dat het essentieel is om snel een veilige schuilplaats te vinden en krijgt hij te zien hoe je water moet filteren.
In de representaties van de post-apocalyptische werelden worden vertogen over machtverschuivingen geconstrueerd. In een wereld waar de natuur weer domineert over de mens en het van belang is om te overleven, verschuiven een aantal binaire opposities. Zo is intelligentie ondergeschikt is geworden aan brute kracht, overlevingsvaardigheden en instinct, dit vertoog komt onder andere voor in Revolution. Echter, in Falling Skies wordt geschiedenisprofessor Tom in de post- apocalyps een held en leider, juist door zijn intelligentie. In de binaire oppositie ‘brain vs. body’, waarbij in een moderne kennissamenleving ‘brain’ hoger in aanzien staat dan ‘body’, is in een post- apocalyptische wereld ‘body’ belangrijker. Mensen die in onze huidige maatschappij onder aan de sociale ladder stonden, krijgen door de post-apocalyps de mogelijkheid om zichzelf omhoog te werken en andersom. Zo komt met name in Survivors, Falling Skies, The Walking Dead en Utopia, naar voren dat mensen in een post-apocalyptische samenleving minder gevangen zitten in sociale structuren van sociale klasse en dat hierdoor onder andere vriendschappen kunnen ontstaan die voor de post-apocalyps ondenkbaar waren. Dit kan bekritiseerd worden, want wanneer je in een post-apocalyptische wereld status gebaseerd is op ‘body’, zullen er ook verschillen in klasse en macht kunnen ontstaan.
“In space, the future or in parallel worlds, the old binary oppositions can be challenged; their impossible positioning of civilization, against wilderness and of what ‘culture’ deems as ‘nature’ can be rejected” (Johnson-Smith 6). Ook in het representeren van de post-apocalyptische toekomst worden dingen die in onze moderne samenleving natuurlijk lijken anders weergegeven, zoals het vertoog over ‘brain vs. body’, maar ook normen en wetten die gelden in de moderne wereld hoeven niet meer van toepassing te zijn in de post-apocalyptische wereld, waardoor de kijker aan het denken kan worden gezet over wat rechtvaardig is. Voornamelijk in de The Walking Dead verandert het morele kompas van personages naarmate men langer in de post-apocalyps leeft. Door de situatie waarbij er overleefd moet worden verandert deze moraal, waarbij de grondslag van ethische keuzes meestal terug te brengen is naar het belang van de groep en nood breekt wet of hoe Hume het verwoord ‘extreme necessity’ (Dean 90).
Kritiek op de huidige maatschappij en bijbehorende ideologie
Impliciet zijn er een aantal vertogen geconstrueerd bij het representeren van de post-apocalyps, die als kritiek op onze huidige maatschappij kunnen worden opgevat. Berger geeft aan dat: “apocalyptic and post-apocalyptic representations serve varied psychological and political purposes. Most prevalently, they put forward a total critique of any existing social order. […] Every structure of the old world is infected, and only an absolute, purifying cataclysm can make possible an utterly new, perfected world” (Berger 7). De post-apocalyps zal goed van slecht scheiden, de moraal, identiteiten
en waarden worden weer puur en duidelijk, want nu, in de huidige moderne wereld zijn deze verrot. Berger geeft aan dat deze ideologie aansluit bij onder andere theorieën van structuralist Michael Foucault (8).
“The post-apocalyps in fiction provides an occasion to go ‘back to basics’ and to reveal what the writer considers to be truly of value” (Berger 8). In de representaties van de onderzochte programma’s kwamen ook een aantal van deze kritiekpunten naar boven die aansluiten op wat Berger aangaf, zo zou de moderne mens van zichzelf vervreemd zijn. We zouden niet meer over overlevingsvaardigheden en praktische vaardigheden beschikken en zouden verloren zijn als het gaat om technologische kennis. Nu overleven essentieel is geworden, is ‘body’ met praktische vaardigheden in tegenstelling tot ‘brain’ met onder andere (technologische) kennis ondergeschikt. Deze verschuiving waarbij ‘body’ belangrijker is, wordt impliciet als natuurlijker geconstrueerd.
Op sommige punten past dit binnen de ideologie en hedendaagse cultuur, dat we producten het liefst biologisch en ambachtelijk gemaakt willen hebben en waar producten (vooral voedsel), afkomstig uit een fabriek waar technologie de grootste arbeider is, het liefst gemeden worden.
In de serie Falling Skies kan een tegenvertoog, wat betreft de constructie over technologie en intelligentie, worden gevonden. In deze serie is technologie en intelligentie zeker niet ondergeschikt, maar wel de technologie en intelligentie van de mens ten opzichten van de overheersende aliens. Hier kan een impliciet vertoog juist blootgelegd worden dat we ons op technologisch gebied moeten voorbereiden op de komst van buitenaards leven.
Ook wordt er een vertoog uitgedragen dat de moderne mens afhankelijk is en weinig agency heeft, maar in deze post-apocalyptische wereld heeft de gewone mens weer zeggenschap gekregen over zijn eigen leven en over het inrichten van de samenleving.
Echter, er kan ook een tegengesteld vertoog blootgelegd worden. De post-apocalyps wordt vrij gruwelijk gerepresenteerd, waardoor het beeld van onze huidige maatschappij juist een positieve lading krijgt. Wanneer we deze twee werelden met elkaar vergelijken, zou je kunnen beseffen hoe goed we het nu eigenlijk hebben (dit was bijvoorbeeld duidelijk te zien in opening credits waarbij dit contrast tussen heden en toekomst werd getoond, in paragraaf 4.1). In het programma Darren Brown: Apocalyps wordt Steven juist in de post-apocalyptische simulatie geplaatst, met het doel dat hij gaat beseffen hoe goed hij het eigenlijk heeft in de huidige maatschappij. Ook wordt er heel soms door de personages uit de series met weemoed naar hun oude leven teruggekeken.
Het idee dat: “Every structure of the old world is infected, and only an absolute, purifying cataclysm can make possible an utterly new, perfected world”(Berger 7), kan impliciet verwerkt zitten in de programma’s. In het verhaal van alle vier de science-fiction-series hebben de personages hoop dat alles uiteindelijk beter wordt, maar naarmate de series vorderen wordt het de kijker steeds
duidelijker dat deze perfecte wereld nog lang niet bereikt is, waarschijnlijk nooit bereikt wordt en alleen maar erger wordt.
Dit is naar mijn mening ook het geval in Utopia waar er veel hoop is dat het een ‘Utopia’ wordt terwijl het waarschijnlijk enkel een utopisch droombeeld is en het geen betere of perfecte samenleving gaat worden.
Post-apocalyptische vertogen om de nieuw op te bouwen samenleving van
Utopia te construeren
Het reality-tv-programma Utopia gebruikt impliciet overeenkomstige vertogen uit de post- apocalyptische science-fiction-series en reality-tv-programma’s, om zo een representatie en ervaring van een nieuw op te bouwen samenleving te construeren. Zo kan gezegd worden dat een aantal aspecten aan de setting van Utopia (bijv. het schommelframe en het olievat) en hoe deze in beeld gebracht zijn, overeenkomsten hebben met post-apocalyptische series. De makers van Utopia hebben bewust of onbewust gekozen om een vrij sobere omgeving te gebruiken, waarbij het back- to-basic element en de ervaring hiervan centraal staan. Daarnaast wordt er geconstrueerd dat het belang van de groep voorop staat en dat sociale structuren overstegen worden (zwerver Rienk die gewaardeerd wordt en een klik heeft met een verpleegster). Ook zou de kritiek die impliciet, door de post-apocalyptische programma’s, over de maatschappij wordt uitgedragen (praktische vaardigheden worden weer aangeleerd), ook aansluiten op Utopia. Hoewel de omgeving van Utopia niet utopisch aan doet, net als in de representatie van een post-apocalyptische wereld, kan het doel en het verlangen van de personen wel utopisch zijn; het creëren van een nieuwe betere samenleving. Utopia geeft net als post-apocalyptische verhalen de mogelijkheid om de maatschappij opnieuw uit te vinden en een kans te geven aan de gewone man of vrouw om invloed te hebben in dit proces.
Hoewel Utopia een aantal overeenkomstige vertogen uitdraagt, past in vergelijking met de andere programma’s die centraal stonden in dit onderzoek Utopia het minst tot het thema post-apocalyps en worden er ook niet expliciet vertogen over de post-apocalyps geconstrueerd. Daarnaast is er tussen onze huidige samenleving en Utopia nog een nauw contact (de inwoners kunnen geld verdienen door dingen te verkopen en te kopen van mensen en bedrijven uit de huidige maatschappij), waardoor er niet kan worden gezegd dat ze, zonder geheel op eigen benen te staan, een nieuwe samenleving moeten opbouwen.
Nuanceringen en aanbevelingen voor vervolgonderzoek
In dit onderzoek zijn zowel science-fiction-series als reality-tv programma’s onderzocht en met elkaar vergeleken. Doordat de thematiek onderzocht werd en de bijbehorende vertogen centraal stonden in dit onderzoek, was het mogelijk om deze twee verschillende genres in één onderzoek te analyseren. De verschillen tussen deze genres heb ik bewust niet een belangrijke rol in dit onderzoek laten spelen, omdat naar mijn mening overeenkomende vertogen en representaties naar voren kunnen komen over het thema post-apocalyps binnen verschillende genres. De post-apocalyps is daarnaast een scenario dat zich afspeelt in een mogelijke toekomst, waardoor niemand zeker weet hoe het daadwerkelijk zou zijn. De vertogen en de representaties door zowel science-fiction-series als reality-tv-programma’s zijn dus beide gebaseerd op hoe de makers denken of voorspellen hoe het zou kunnen zijn en zo een betekenis creëren.
Wel zit er een verschil tussen de ervaring van de post-apocalyps bij reality-tv-programma’s in vergelijking met science-fiction-series. Bij reality-tv-programma’s staan echte mensen, met echte gevoelens (dit kan ook nog in twijfel worden getrokken aangezien een persoon zich anders kan gedragen dan hoe hij zich voelt, doordat hij bewust is van de camera) centraal. Wanneer een persoon in een reality-tv-programma honger heeft, heeft hij waarschijnlijk echt honger, maar wanneer een personage in een science-fiction-serie honger heeft is dit geacteerd. Hierdoor zou een kijker op een ander niveau meeleven met een personage in een serie dan uit een reality-tv- programma. Waardoor hij zich waarschijnlijk eerder zou identificeren met een persoon uit een reality-tv-programma, omdat hij zelf ook in deze situatie (het reality-tv-programma) zou kunnen zitten.
De resultaten die in deze scriptie naar voren zijn gekomen zijn van toepassing op de geanalyseerde programma’s, het is geen generalisatie voor alle programma’s binnen het genre. Mijn onderzoek beperkt zich tot de acht programma’s die centraal stonden in dit onderzoek, maar er zou nog vervolgonderzoek gedaan kunnen worden naar andere programma’s die de post-apocalyptische thematiek uitdragen. Verder heb ik in dit onderzoeken een aantal vertogen behandeld, maar er zou nog onderzoek gedaan kunnen worden naar bijvoorbeeld gender, etniciteit of mens vs. ‘the other’ (zombies of aliens) in series die het post-apocalyptische thema uitdragen.
Opvallend is dat de post-apocalyptische programma’s impliciet tegenstrijdige vertogen over onze huidige maatschappij en de post-apocalyps uitdragen, hierdoor zou de kijker verschillende betekenissen aan deze representatie van de post-apocalyps en de huidige maatschappij kunnen geven. Zo kan de ervaring van de post-apocalyps zorgen voor een verlangen om zelf een betere wereld te creëren, maar ook om de huidige samenleving meer te waarderen. Dit maakt het
interessant om deze scriptie als aanleiding voor een nieuw receptieonderzoek te gebruiken, aangezien de kijkers naar hetzelfde kijken maar een andere betekenis aan de tekst kunnen geven.
Met een kop warme chocolademelk met slagroom zitten mijn vriend en ik geïnstalleerd voor de TV. The Walking Dead begint. We kijken samen naar hetzelfde maar zien wat anders. Hij ziet zichzelf daar al rondlopen. Stoer, dapper en als leider van de groep natuurlijk. Met pijl en boog voorziet hij de groep van voedsel door te jagen en maakt hij (zonder aansteker) vuur, terwijl hij tegelijkertijd een strategisch plan bedenkt om de zombies te slim af te zijn. De post-apocalyps is voor hem een plek van avontuur, een paradijs waar hij een betere wereld van kan maken, een betere wereld dan waar we nu in leven. Dat denkt hij tenminste. Ik zie daarentegen iets heel anders in mijn gedachten. Als kind heb ik wel eens een vuurtje geprobeerd te maken, enkel door stokjes over elkaar te wrijven, nou ik kan je vertellen dit is niet gemakkelijk. Het is dan ook niet gelukt. Ik zie ik ons al voor me, in de post-apocalyps (als we überhaupt allebei de apocalyps overleefd hebben, die kans acht ik niet heel groot), zwervend op zoek naar eten en uren proberen een vuurtje aan te krijgen. Geen lekkere pasta’s, mango’s en sushi meer, maar als we geluk hebben een blikje koude bruine bonen, nou niet echt een feestmaal. Na een vreselijk spannende cliffhanger, besef ik dat de aflevering van The Walking Dead afgelopen is. Ik neem gelijk nog een grote slok van mijn inmiddels afgekoelde chocolademelk en (hoewel ik weet dat de huidige maatschappij verre van perfect is) ben ik blij dat ik zo in mijn eigen zachte bed kan slapen, in de ochtend een lekkere warme douche kan nemen en samen met een groot deel van de bevolking met een volle maag, een nieuwe dag, met nieuwe kansen tegemoet kan lopen.