4 Analyse
4.5 Machtsverschuivingen in de post-apocalyptische samenleving
Kranten, vol met nieuws dat ooit van belang leek te zijn, dwarrelen als dorre bladeren door de verlaten straten. Een politieauto, die door een willekeurige passant ontvreemd is en als ‘joyride’ wordt gebruikt. Het parlementsgebouw, ooit de trots van de natie, nu niet anders dan een ruïne. En daarnaast al die ziekenhuizen, scholen en gevangenissen, die ooit de orde in de maatschappij bewaakten, zijn nu de ideale setting om de kijker te laten zien dat de overheid in deze post- apocalyptisch series niet meer aan zet is. Deze machtinstanties (die een belangrijke rol speelden bij het goed laten functioneren van een moderne
samenleving) maar met name de uitgestorven legerbasissen (The Walking Dead S01E01), onbemande gevechtshelikopters en tanks (Figuur 24), die worden gerepresenteerd in deze series, staan symbool voor het wegvallen van de sociale orde. De overheden zijn gevallen en de overlevenden zijn op
zichzelf aangewezen en moeten zien te overleven in een wereld waar de natuur haar macht heeft terug veroverd (binaire oppositie in de setting: natuur vs. cultuur). Snel zullen mensen zich bij andere overlevenden voegen. Groepen zullen ontstaan, met bijbehorende machtsverdelingen. Andere vaardigheden (survivalvaardigheden) zullen van belang zijn, waardoor de mensen die deze vaardigheden bezitten meer status in de groep kunnen krijgen. Johnson Smith geeft aan dat in deze andere wereld “[..] old binary oppositions can be challenged; their impossible positioning of civilization, against wilderness and what ‘culture’ deems as ‘nature’ can be rejected” (6). Machtsverhoudingen kunnen compleet omgeslagen worden. Nieuwe leiders zullen opstaan en de rollen in de samenleving worden herverdeeld. In deze paragraaf zal er dieper worden ingegaan op de machtverdeling in de nieuwe post-apocalyptische samenleving.
Een rijke man, vrij mollig met een baard en een bril, drinkt met zijn mooie vrouw een glas champagne in een limousine, om hun trouwdagdag te vieren (Figuur 25). Uit het gesprek wordt snel duidelijk dat de ietwat ‘nerderige’ man, Aaron genaamd, de mooie vrouw alles kan bieden in deze moderne
wereld. Zijn intelligentie heeft hem aan de top van het multinationale bedrijf Google gebracht, waardoor hij het leven kan leiden waar menig mens van droomt. Echter, deze droom verandert voor Aaron al snel in een nachtmerrie, wanneer alle stroom in de wereld uitvalt. Zijn kennis over
Figuur 24: Uitgestorven legerbasis in The Walking Dead
Figuur 25: Aaron en zijn vrouw drinken in de limousine
brute kracht. Hoewel Aaron de meest ingewikkelde kennis tot zijn beschikking heeft, blijkt dat hij voor overleven de meest basale vaardigheden en instinct mist. Zo heeft hij zijn vrouw water uit een meer te drinken gegeven zonder het te filteren, waardoor ze erg ziek is geworden (Revolution S01E06). Ook is hij niet in staat haar te beschermen tegen overvallers, kan hij geen vuur maken en niet jagen.
De serie Revolution construeert, door het personage Aaron, het vertoog dat intelligentie ondergeschikt is geworden aan brute kracht, overlevingsvaardigheden en instinct. Mensen, die in de moderne wereld een rijk en welvarend leven hadden met status, hoeven dit niet meer te hebben in een post-apocalyptische wereld, waar andere aspecten nu van belang zijn. De sociale machtsverdeling in de post-apocalyptische samenleving is herverdeeld. In de binaire oppositie ‘brain vs. body’, waarbij in een moderne kennissamenleving ‘brain’ hoger in aanzien staat dan ‘body’, is in een post-apocalyptische wereld ‘body’ belangrijker, zo wordt er geconstrueerd in de serie. Iemand met krachtige spieren kan bescherming bieden aan de groep en dit levert status op. Ook de verhouding ‘rede vs. instinct/emotie’ is omgedraaid, waarbij het instinct een belangrijk instrument kan zijn om te overleven in een post-apocalyptische samenleving en dus aanzien geeft.
Het gegeven dat intelligentie ondergeschikt wordt gerepresenteerd komt overeen met een ander vertoog dat voorkomt in een aantal post-apocalyptische programma’s, namelijk dat de wetenschap en technologie een gevaar vormen voor de moderne maatschappij. Zo wordt er in Survivors geconstrueerd dat het virus, dat negentig procent van de bevolking doodt, niet natuurlijk is ontstaan, maar uit een wetenschappelijk laboratorium afkomstig is (S02E06). Ook in Revolution, krijgen wetenschap en technologie de schuld van het ontstaan van de apocalyps. Een experiment om vernieuwbare groene energie op te wekken loopt uit op een mislukking en veroorzaakt de wereldwijde ‘black-out’.
Het lijkt wel alsof de makers van sommige post-apocalyptische programma’s de kijkers impliciet zeggen dat we via de wetenschap, technologie en intelligentie onze huidige wereld niet kunnen redden van zowel milieuproblemen als ziektes. We hebben de natuur verwoest en hoe meer we met technologie bezig zijn, hoe veder we van onszelf af komen te staan. We kunnen het tij alleen nog keren als we terug gaan naar de basis en leven als iemand in een post-apocalyptische wereld, waar basale vaardigheden van belang zijn. We moeten één worden met de natuur en onze natuurlijke instincten en ons lichaam boven onze geest en cultuur plaatsen, dan zouden we misschien nog de wereld kunnen redden en als onze huidige maatschappij toch verandert in een post-apocalyptische wereld kan de mens toch voort blijven bestaan (omdat dan ons oerinstinct misschien weer terugkomt).
Het vertoog over technologie kan vanuit verschillende perspectieven worden bekeken. Technologie is in alle programma’s afwezig of staat op een laag pitje, doordat alle elektriciteit is uit
gevallen of er geen mensen meer zijn om in de voorziening van elektriciteit te voorzien. Hierdoor kan de kijker zien hoe het zou zijn in een wereld waar elektriciteit en technologische vooruitgang niet meer bestaat. Dit zou een gevoel kunnen geven dat het leven een stuk fundamenteler wordt, zoals naar voren komt in het vertoog dat uitgedragen wordt in Survivors. Echter, kan je hierdoor ook zien wat voor chaos het wordt in een dergelijke maatschappij zonder technologische vooruitgang en elektriciteit. In de serie Falling Skies kan een tegenvertoog, wat betreft de constructie over technologie en intelligentie, worden gevonden. In deze serie is technologie en intelligentie zeker niet ondergeschikt, maar wel de technologie en intelligentie van de mens ten opzichten van de overheersende Aliens (S01E01). Hier kan een impliciet vertoog juist blootgelegd worden dat we ons op technologisch gebied moeten voorbreiden op de komst van buitenaards leven.
Door het personage Aaron, wordt in de serie Revolution ook een tegenstrijdig vertoog uitgedragen. Het personage Aaron lijkt op het eerste gezicht eerder een blok aan het been van de andere personages en zo ervaart hij het zelf ook. In een terugblik zien we hoe hij zijn vrouw verlaat omdat hij het gevoel heeft dat hij haar in deze wereld niets kan geven en haar alleen maar in gevaar brengt. In de laatste aflevering van het eerste seizoen blijkt dat zijn intelligentie niet totaal overbodig is in deze post-apocalyptische wereld, maar de sleutel blijkt te zijn voor het opnieuw aanzetten van de stroom wereldwijd (S01E20).
Aaron genoot in de moderne wereld veel aanzien als topman bij Google, maar verloor dit in één klap toen hij moest overleven in een post-apocalyptische wereld, waar praktische vaardigheden belangrijker zijn geworden. Aaron zag zijn ideale leven veranderen in een nachtmerrie, terwijl voor Tom Price uit Survivors de apocalyps juist als geroepen kwam.
In de pilot van Survivors word het de kijker al snel duidelijk dat Tom Price geen lieverdje is. Tom is een zware crimineel die een lange gevangenisstaf moet uitzitten, althans totdat het virus uitbreekt en hij zijn enige mede-overlever (een bewaker) op een koelbloedige maar gehaaide manier doodsteekt en zo als vrij man de toekomst tegemoet loopt. Een toekomst die geheel open ligt, aldus Tom:
Tom Price: “It is all wide open now, isn’t it?” Other survivor: “What is?”
Tom Price: “The future. We can make it whatever we want” (Survivors S01E01)
Er zijn voor Tom geen instanties meer die hem gaan zoeken en opsluiten. Hij kan doen wat hij wil doen, zonder beperkingen. Hij kan zijn wie hij wil zijn, niemand die hem nu kent of weet wat hij gedaan heeft. De post-apocalyps is voor Tom een kans om een nieuw leven te beginnen. Al snel sluit Tom zich aan bij een groep overleverden. Zijn vaardigheden en ervaring die hij heeft opgedaan als crimineel blijken erg van pas te komen en zorgen ervoor dat hij een belangrijke plaats in de groep krijgt. Deze sterke man kan immers met zijn agressieve uiterlijk de groep bescherming bieden. Een crimineel, die in een moderne maatschappij onderaan de sociale ladder staat, weet in deze post-apocalyptische wereld omhoog te klimmen en gewaardeerd te worden in een groep. Ook een zwerver, die normaal gesproken in een moderne maatschappij niet veel status vergaart, weet in Utopia door zowel de groep als de kijkers gewaardeerd te worden. Hoewel de groep in de eerste dagen zwerver Rienk op zijn blote voeten maar een rare vogel vindt, weet hij een goede band op te bouwen met zijn medebewoners. Rienk die normaal op straat slaapt, bezit kennis over hoe je moet overleven en hoeft zich niet zo erg aan te passen aan de sobere leefomstandigheden zoals de ander kandidaten wel moeten doen. Opvallend is dat Rienk in de eerste maand van Utopia door de kijkers gekozen is tot een van de meest favoriete inwoners van Utopia (Metronieuws.nl). Hoewel Rienk een geheel andere kijk op de wereld heeft dan de gemiddelde moderne mens, sprak zijn aparte visie en kritiek op de samenleving misschien toch veel kijkers aan. Rienk geeft aan dat hij niet weet waar het heen gaat met de wereld en hij hoopt dat het programma Utopia mensen doet beseffen dat het anders kan, minder individualistisch en materialistisch.
Ook in het citaat van het gesprek tussen Tom Price en een andere overlever kan als kritiek op de huidige maatschappij en als verlangen naar een nieuwe samenleving worden geïnterpreteerd. De “We” in “We can make it whatever we want” slaat op de gewone mens (de overlevenden), die nu meer zeggenschap over zijn eigen leven heeft en kan meebepalen over hoe de nieuwe samenleving wordt opgebouwd, in deze post-apocalyptische wereld.
In de moderne wereld nemen overheden, politieke leiders en grote bedrijven belangrijke beslissingen, waar de burger vaak weinig invloed op heeft. De gewone mens is afhankelijk en heeft weinig agency, maar in deze post-apocalyptische wereld heeft de gewone mens weer zeggenschap gekregen over zijn eigen leven, wordt er geconstrueerd. Hierbij wordt voortgebouwd op het verlangen om: “recreate a mythical narrative existing beyond a real time and place, where there are a few social restraints, and where society can reinvent itself in a democratic or egalitarian form […]”(Johnson-Smith 43)
.
Het post-apocalyptische narratief geeft de mogelijkheid om de gewone mens weer zeggenschap over zichzelf en de maatschappij te geven. De overlevenden wordt gerepresenteerd als pioniers en architecten die een aanzienlijke invloed bij de opbouw van een nieuwe samenleving hebben: “these survivors become the architects of the next civilization” (trailer Falling Skies)Ook wordt geconstrueerd dat de gewone man of vrouw minder gevangen zit in sociale structuren, waardoor ze meer belangrijke beslissingen kunnen maken zodat het beste in ze naar boven kan komen. Pizzakoerier Glenn verandert in de post-apocalyptische wereld in een held (The Walking Dead) en timmerman Paul groeit uit tot de leider van Utopia. Ondanks dat er door de setting (hekken en verwoeste wegen symbool voor gevangenschap) wordt geïnsinueerd dat de personages gevangen zitten, wordt er in de bovenstaande voorbeelden het beeld uitgedragen dat mensen in een post-apocalyptische wereld niet meer gevangen zitten de sociale structuur van sociale klassen. Zo stijgen een timmerman en een crimineel op de sociale lader en krijgen ze macht. Ook worden er vriendschappen gesloten tussen mensen afkomstig uit een totaal verschillende milieus, waartussen vriendschap voor de apocalyps uitgesloten leek. Hierdoor wordt er geconstrueerd dat in de post- apocalyps sociale structuren (zoals sociale klasse) gebroken kunnen worden.
Zowel Glen als Paul, proberen beiden in het belang van de groep te denken en dit levert hun sympathie op, waardoor ze onder andere op de sociale ladder stijgen. In deze nieuwe samenleving wordt namelijk geconstrueerd dat het van belang is om niet vanuit eigenbelang te denken maar vanuit het belang van de groep. Ouellette en Hay spreken over
een mythe die wordt gecreëerd: “that pre-modern societies are organized around an intense sense of community” (185). In Utopia komt dit vertoog, dat het belang van de groep centraal staat, sterk naar voren. Bodybuilder Emil wil, terwijl er voedselschaarste heerst, een blik tonijn in zijn eentje opeten. Hij heeft dit nodig om zijn gespierde
lichaam te onderhouden, zegt hijzelf. Emils egoïstische gedrag wordt niet gewaardeerd bij de meeste medebewoners.
Paul laat het meest doorschemeren dat hij Emils individualistische houding niet waardeert door te zeggen dat hij er alles aan zal doen om Emil uit het programma te krijgen. Dit leidt er uiteindelijk toe dat er twee kampen ontstaan in de groep; het kamp van Paul en Hakim, die hun bevoorrechtte positie als leiders willen beschermen en de jongere Emil en zijn volgelingen Ruud en Giorgio, die de oudere mannen van hun apenrots willen duwen.
In de uitzending van 31 maart maakt de rivaliteitrelatie tussen Emil en Paul een aparte wending wanneer Paul na een kort verlof uit Utopia, om medische redenen, terugkeert. “Ik ben van je gaan houden vriend![…] En ik heb het verhaal aan vrienden al duizend keer verteld, over twee grote apen die tegenover elkaar op een rots staan en hoe wij tot elkaar zijn gekomen”(Utopia afl. 61) zegt Paul in een persoonlijk gesprek tegen Emil. Wanneer Paul enkele minuten later in de groepsbespreking aangeeft dat hij het programma gaat verlaten wegens medische redenen, barst de
Figuur 26: Emil is in tranen en wordt getroost door Paul
kust hem een paar keer op zijn voorhoofd en zegt Paul vaderlijk dat hij trots op hem is. De voice-over zegt: “Emils hart bloedt, de jongens zagen Paul als een soort van vader en vaders horen niet zo vroeg te vertrekken” (Utopia afl. 61).
Hoewel ze eerst bijna vochten over hun macht in Utopia, zijn ze door de ervaring elkaar gaan waarderen en respecteren. De ervaring ervoor heeft gezorgd dat er tussen twee mensen (die botsten), oergevoelens zijn ontstaan die worden vergeleken met gevoelens die een vader voor zijn zoon en een zoon voor zijn vader kan voelen. En dus wordt hier weer het human nature vertoog geconstrueerd waarbij verwezen wordt naar apen op een rots (oergedrag: vechten om de macht net als apen) en (vader-zoon)oergevoelens die naar boven komen.
Er wordt een vertoog uitgedragen dat mensen, die niet goed met elkaar kunnen opschieten, door de ervaring van een post-apocalyptische situatie nader tot elkaar kunnen komen. Hoewel de personen in eerste instantie nog gevangen zitten in sociale structuren (zoals klasse, etniciteit, religie enz.) zijn ze naarmate het programma verder gaat, in staat los te breken uit deze structuren. Nu ze niet mee vastgeroest zijn in hun gedachtepatronen, is er ruimte om iemand vanuit een ander perspectief te bekijken, zijn kwaliteiten te ontdekken en iemand te respecteren. Niet alleen Emil en Paul gaan van elkaar houden, ook in de serie Falling Skies krijgen Tom Mason en Captain Weaver respect voor elkaar, terwijl dat in het begin van de serie ver te zoeken is. Captain Weaver een gepensioneerd militair die ervaring symboliseert tegenover hoogleraar Tom Mason die kennis symboliseert, zijn beide van mening dat zijzelf de beste leider van de groep kunnen zijn, en dit leidt tot een aantal conflicten. Later komen ze tot de conclusie dat ze een goed team voren en dat beide kwaliteiten (ervaring en kennis) van belang zijn.
De programma’s construeren dat door de ervaring van de post-apocalyptische situatie, mensen, die elkaars tegenpolen zijn, dichter tot elkaar kunnen komen en zelfs vrienden kunnen worden. Daarnaast construeren deze programma’s een vertoog dat sommige mensen die in een post-apocalyptische samenleving vrienden zijn geworden, elkaar zonder de apocalyps of als ze niet in een reality-programma in een groep hadden gezeten, nooit met elkaar om waren gegaan. Zo ontstaat er in de serie Survivors een vriendschap tussen crimineel Tom Price en doktor Anya, die uit een totaal ander milieu komen en elkaar waarschijnlijk nooit ontmoet hadden in een moderne samenleving. Ook in Utopia wordt dit vertoog door de voice-over geconstrueerd: “Isabella lijkt al snel een klik te voelen met Rienk, de één zwerver, de andere verpleegster, maar ze zitten op één lijn. De voice-over benadrukt dat het apart is dat deze personen een raakvlak hebben, terwijl ze een ander leven leiden.
Nieuwe helden en leiders zijn opgestaan in een wereld zonder sociale orde. Met het belang van de groep voorop, worden nieuwe regels en wetten opgesteld. Vriendschappen ontstaan die in een
moderne samenleving niet denkbaar waren. Een nieuwe wereld, met nieuwe spelregels en andere mensen met macht, zorgt ervoor dat normen en waarden veranderen. In de volgende paragraaf zal hier dieper op in worden gegaan en zal de ethiek centraal staan.