BEDREIGINGEN VOOR HET BEROEP VAN DE
NOTARIS EN ANTWOORDEN DAAROP
Aantal woorden: 24.500
Emma Blondé
Studentennummer: 01205387 Promotor: Prof. dr. Jan Bael, Commissaris: Dhr. Stan Devos
Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in het Notariaat Academiejaar: 2019 - 2020
Dankwoord
Met deze masterproef beoog ik het behalen van de titel ‘Master in het Notariaat’ aan de Universiteit Gent. Ik ben dankbaar dat ik de kans heb gekregen dit intellectueel uitdagend onderwerp te mogen bespreken. Het sluit nauw aan bij mijn interesses en het is me dan ook steeds blijven boeien tijdens het schrijven van dit proefstuk. In dit voorwoord wens ik van de gelegenheid gebruik te maken enkele mensen te bedanken zonder wie het schrijven van deze masterproef een stuk moeilijker zou zijn geweest.
Eerst en vooral gaat mijn dank uit naar mijn promotor, Professor dr. Jan Bael voor het aanbrengen van het onderwerp en voor het met vol enthousiasme onderwijzen van het vak opstellen van akten hetgeen voor mij bijzonder leerrijk was.
Mijn oprechte dank ook aan mijn commissaris de heer Stan Devos om uitgebreid de tijd te nemen mee te denken en mij op interessante ideeën te brengen die ik met plezier verder heb uitgewerkt. Tenslotte dankjewel mama voor de onvoorwaardelijke steun en dankjewel Julie om deze masterproef te herlezen en feedback te geven waar nodig.
Inhoudsopgave
DANKWOORD ... III INHOUDSOPGAVE ... V
INLEIDING ... 1
A. SITUERING ... 1
B. STRUCTUUR EN AFBAKENING VAN DE MASTERPROEF ... 2
DEEL I – DE ROL VAN DE NOTARIS IN DE HUIDIGE MAATSCHAPPIJ ... 2
A. DE NOTARIS ALS LEVERANCIER VAN DE NACHTRUST ... 2
B. DE NOTARIS ALS OPENBAAR AMBTENAAR ... 4
C. DE NOTARIS ALS VRIJ BEROEPER ... 5
D. DE NOTARIS ALS VERTROUWENSPERSOON ... 5
DEEL II – KRITIEK OP HET BEROEP VAN DE NOTARIS ... 6
A. ZOEK IN EEN DORP HET MOOISTE HUIS EN JE WEET WAAR DE NOTARIS WOONT ... 6
B. KRITIEK OP DE LOGHEID VAN HET SYSTEEM ... 7
DEEL III – BEDREIGINGEN VOOR HET BEROEP VAN DE NOTARIS ... 8
A. DE DIGITALE EVOLUTIE ALS BEDREIGING ... 8
1. Blockchain... 9
2. Artificiële intelligentie ...13
B. GESPECIALISEERDE ADVOCATEN, AMBTENAREN EN VASTGOEDMAKELAARS ALS BEDREIGING ...14
1. Gespecialiseerde overheidsambtenaren ...14
2. Gespecialiseerde advocaat ...16
3. De vastgoedmakelaar ...18
4. Samenwerking tussen deze beroepen ...19
C. BEMIDDELING ALS BEDREIGING ...20
D. EUROPA ALS BEDREIGING ...21
1. De toepassing van de Europese vrijheden in het notariaat ...21
2. Nieuwe Europese regelgeving: het online oprichting van vennootschappen...24
DEEL IV – IS ER SPRAKE VAN EEN OMGEKEERDE EVOLUTIE? ...26
DEEL V – ANTWOORDEN OP DE BEDREIGINGEN VOOR HET BEROEP VAN DE NOTARIS: MOGELIJKE DENKPISTES ...27
A. INLEIDING ...27
B. HET NOTARIAAT MOET AANDACHT HEBBEN VOOR DE KRITIEK OP HET ERELOON ...28
C. HET NOTARIAAT MOET AANDACHT HEBBEN VOOR DE KRITIEK OP DE LOGHEID VAN HET BEROEP ...31
D. HET NOTARIAAT MOET ZICH TIJDIG HERORIËNTEREN MET AANDACHT VOOR TECHNOLOGIE ...32
1. Blockchain en het notariaat ...32
3. Artificiële intelligentie en het notariaat ...37
4. Focus op adviesverlening en menselijke benadering ...38
E. HET NOTARIAAT MOET ZICH FOCUSSEN OP DIGITALISERING IN HET VENNOOTSCHAPSDOMEIN ...40
F. VERSTERKEN VAN DE ROL VAN DE NOTARIS IN DE MAATSCHAPPIJ ...40
1. Door het uitbreiden van het aantal plechtige akten ...41
2. Door het geven van nieuwe bevoegdheden...42
3. Door het versterken van de rol van de notaris als bemiddelaar ...42
4. Door de creatie van een nieuw beroep: de rechter-notaris ...43
5. Door het uitbreiden van de territoriale bevoegdheid ...46
6. Door de kwaliteit van de dienstverlening te verbeteren aan de hand van interdisciplinaire samenwerking 47 CONCLUSIE ...49
Inleiding
A. Situering
1. Hoewel de wetgeving de laatste jaren onderhevig was aan heel wat vernieuwingen1, was de notaris er lange tijd gerust in dat deze wijzigingen zijn ambt niet zouden bedreigen. De samenleving is echter mondiger en kritischer geworden en vragen rijzen over de al dan niet noodzakelijkheid van het notarieel ambt. Reeds in 1992 werd het Belgische notariaat geconfronteerd met een voorstel tot afschaffing van het notarieel beroep.2 Ook in 1995 zei toenmalige voorzitter DIJK in een toespraak voor de ledenvergadering van het Koninklijke Notariële Broederschap dat “Wij moeten
kritisch durven zijn jegens ons zelf. Ons eigen belang vraagt om een zo eerlijk mogelijke analyse van het algemeen belang (…)”.3 Reeds toen was duidelijk dat de invulling van het takenpakket van het notariaat zou evolueren, dat het notariaat open en eerlijk diende te zijn over cijfers en verdiensten en dat notarissen zelf voorstellen dienden te formuleren opdat het beroep van de notaris in de toekomst een nuttige rol zou kunnen vervullen.4 Volgens FREYA VAN DEN BOSSCHE zijn notariskantoren de duurste copy-centra van het land en kan een opgeleide ambtenaar de taken van de notaris even goed leveren.
De vraag kan evenwel worden gesteld of deze kritiek effectief een bedreiging is, dan wel eerder opwellingen voortspruitend uit een gevoel van jaloezie die naderhand overroepen en ongevaarlijk blijken? Misschien moeten notarissen eerder vrezen voor nieuwe technologieën dan voor socialistische politici die hun beroep willen zien verdwijnen. Technologie-adepten menen immers dat technologie zoals de blockchaintechnologie en de artificiële intelligentie de notaris zal vervangen. Naast de technologie zijn er ook verschillende andere beroepsgroepen zoals de advocatuur en vastgoedmakelaars die maar al te graag een deel van het takenpakket van de notaris op zich willen nemen. Tenslotte stelt zich de vraag of het notarisberoep in overeenstemming is met de Europese vrijheden? Bovendien is er een trend naar liberalisering en vrijemarktwerking. Is het nuttig het notariaat te onderwerpen aan de principes van de vrije markt? Er moet voor worden gezorgd dat deze privatiseringswoede niet ten koste gaat van de rechtszekerheid.
1 Zoals de invoering van het nieuwe wetboek Vennootschappen en verenigingen, de hervorming van het erfrecht en de
toekomstige hervorming van het Burgerlijk wetboek die inwerking zal treden in november 2020.
2 E. DECKERS, Het Notariaat: de veer-kracht van justitie, Gent, Mys & Breesch, 1997, 45. 3 Ibid.
2. Deze masterproef beoogt met andere woorden een antwoord te bieden op de volgende
onderzoeksvraag: “Wat zijn de bedreigingen voor het beroep van de notaris in zijn huidige vorm en hoe kan het notariaat hieraan tegemoetkomen?”
B. Structuur en afbakening van de masterproef
3. Het is onmogelijk de onderzoeksvraag te beantwoorden zonder eerst de belangrijkste
kenmerken van het notarisberoep nader toe te lichten. Deze toelichting is vervat in Deel I van deze masterproef. In Deel II wordt de kritiek op het beroep van de notaris kort uiteengezet. Deze vormt immers ook een bedreiging voor het notariaat. Niet in die zin dat het notariaat door deze kritiek zou verdwijnen, maar wel in de zin dat het notariaat zoals ze nu bestaat zich eventueel dient te hervormen om aan de kritiek tegemoet te komen. In Deel III worden bedreigingen voor het notarieel ambt uiteengezet, te beginnen bij de digitale evolutie zoals de blockchaintechnologie en de artificiële intelligentie. Vervolgens wordt ook nagegaan of andere beroepen de notaris zouden kunnen vervangen en wordt het notarieel beroep in het licht van de Europese vrijheden besproken. Tenslotte wordt kort ingegaan op de homologatie van bemiddelingsakkoorden als bedreiging. In Deel IV wordt de kritische vraag gesteld of de toename van wettelijk verplichte tussenkomsten van de notaris niet eerder op een omgekeerde evolutie wijst. Met andere woorden wordt er nagegaan of de wetgever het beroep van de notaris beschermt door het creëren van verplichte notariële tussenkomsten om de rol van de notaris in de maatschappij te verzekeren. Tot slot bespreekt Deel V een aantal antwoorden op de kritieken en de bedreigingen die in voorafgaande delen werden aangehaald.
Deel I – De rol van de notaris in de huidige maatschappij
A. De notaris als leverancier van de nachtrust
4. De notaris is een magistraat van de preventieve justitie. De preventieve rol van de notaris komt
tot uiting in zijn bevoegdheid om aan een akte authentieke bewijskracht en uitvoerbare kracht te verlenen waardoor hij de gemoedsrust van de burgers bewaart door rechtszekerheid te garanderen.5 Deze opdracht wordt verbonden aan een adviesplicht.6 Door het vervullen van taken die gericht zijn zowel op het algemeen als op het privaat belang vervult de notaris een brugfunctie. Hierdoor
5 E. DECKERS, “Algemene uiteenzetting over de plichtenleer”, in H. CASMAN, E. DECKERS, A. MICHIELSENS,
A. VAN DEN BOSSCHE, G. VAN OOSTERWYCK, S. VAN TRICHT en L. WEYTS (eds.), Notariële Deontologie, Deurne, Kluwer, 1997, (3) 7-8.
werd zijn beroep op een bijzondere wijze georganiseerd: de notaris is enerzijds openbaar ambtenaar en anderzijds vrij beroeper.7
5. De rechtshandelingen waarvoor de wet de notariële akte verplicht zijn talrijk. Plechtige akten
zijn akten waarbij de rechthandeling dient te worden opgenomen in een notariële akte om geldig te zijn. Daarnaast zijn er ook akten die onderhands geldig tot stand komen maar met het oog op tegenwerpelijkheid alsnog het voorwerp moeten zijn van een notariële akte.8
De kerntaak van de notaris is het verlijden van authentieke akten.9 Voor rechtshandelingen waaromtrent geschillen zouden kunnen rijzen verplicht de wetgever de notariële akte: de notariële akte als instrumentum biedt rechtszekerheid, geeft weinig aanleiding tot betwisting en voorkomt zo geschillen.10 Met een onderhandse akte zou men geschillen niet op dezelfde manier kunnen voorkomen. Dit veruitwendigt zich in de vele procedures die gevoerd worden over eigenhandige testamenten. Bijgevolg maakt de notaris deel uit van de preventieve justitie doordat zijn authentieke akte processen voorkomt en de rechter ontlast van feitenkwesties en interpretatieproblemen.11 De notariële akte biedt twee voordelen: allereerst impliceert de authentieke bewijskracht van de notariële akte dat alles wat de notaris de visu et auditu vaststelt voor waarheid wordt aangenomen. Daarnaast heeft de notariële akte uitvoerbare kracht waardoor men met de akte rechtstreeks naar de deurwaarder kan voor tenuitvoerlegging.12
6. De notaris is niet alleen verantwoordelijk voor het instrumentum maar staat ook in voor de
geldigheid van het negotium. Zo gaat de notaris na of het onroerend goed vrij en onbelast overgaat, of de verkoper het goed kan vervreemden, of er zakelijke rechten op het onroerend goed rusten, … Hierbij haalt de notaris informatie uit het AAPD, het registratiekantoor of eventueel ergens anders. De rechtszekerheid is niet enkel te danken aan de notaris die controle uitoefent maar ook aan het feit dat de inlichtingen die aan de notaris verstrekt worden betrouwbaar zijn doordat de databanken
7 E. DECKERS, Het Notariaat: de veer-kracht van justitie, Gent, Mys & Breesch, 1997, 3 en 33.
8 C. DE WULF, “Ons onontbeerlijk notariaat en de afwezigheid van het notarisambt in de engels-amerikaanse
rechtsbedeling”, TPR 1974, 621-648.
9 A. KEEREMAN, “Notarissen moeten beter communiceren, zegt ombudsnotaris”, De Juristenkrant 2017, 7. 10 B. BAARSMA, “Kroonverjaardag marktwerking in het notariaat: Tijd voor een feestje?”, in H.J.C., ISENSEE, B.
BAARSMA, A.D. PLAGGEMARS, S.E. ZIJLSTRA, M. VAN OERS, A. DE VRIES, M. VREDEVOOGD en W. BURGERHART, Marktwerking in het notariaat: droom of nachtmerrie?, Deventer, Kluwer, 2010, 21 (21).
11 C. DE WULF, “Ons onontbeerlijk notariaat en de afwezigheid van het notarisambt in de engels-amerikaanse
rechtsbedeling”, TPR 1974, 621-648.
12 Art. 24 en 25 Notariswet; I. VAN GIEL, S. EGAMBERDIEV en A. APPELMANS “Blockchain in
beschikken over een sluitende documentatie omdat zij die voornamelijk putten uit vroegere notariële akten.13
B. De notaris als openbaar ambtenaar
7. De notaris oefent een door de wet ingesteld ambt uit en is drager van het openbaar gezag.14 Hij onderscheidt zich van andere openbare ambtenaren omdat hij in tegenstelling tot andere openbare ambtenaren persoonlijk aansprakelijk is voor zijn fouten.15 De kwalificatie als openbaar ambtenaar brengt een aantal kenmerken met zich mee, zoals de onpartijdigheid en onafhankelijkheid van het beroep, de aanwezigheid van het numerus clausus-beginsel en de wettelijk vastgelegde erelonen. De onpartijdigheid van de notaris houdt in dat de notaris de belangen van alle partijen behartigt en probeert te komen tot een oplossing die aanvaardbaar en evenwichtig is voor iedereen.16 Elke notaris dient zich zo op te stellen dat alle partijen er gerust in kunnen zijn dat de notaris ook met hun belangen op een gelijkwaardige manier rekening houdt.17 De onafhankelijkheid van de notaris impliceert dat hij zijn taak volledig vrij van externe beïnvloeding kan uitoefenen. De notaris kent geen hiërarchische overste aan wie hij verantwoording moet afleggen en dient zich enkel te verantwoorden ten aanzien van zijn cliënt en de tuchtoverheden.18
Het numerus clausus-beginsel houdt in dat er slechts een beperkt aantal notarissen-titularissen (met standplaats) zijn toegelaten.19 Dit beginsel kan niet beschouwd worden als een apart fenomeen en gaat gepaard met de verplichte tarieven en de ministerieplicht. Het geheel waarborgt de onafhankelijkheid, de onpartijdigheid en de financiële zekerheid van de notaris.20 Een beroep kan immers niet goed functioneren als de titularis door een eerlijke en zorgvuldige beroepsbedrijvigheid onvoldoende bestaansmiddelen genereert voor zichzelf en zijn gezin.21 Door de wet van 1891 is de notaris aldus gebonden aan wettelijk vastgelegde tarieven.22 Door de
13 C. DE WULF, “Ons onontbeerlijk notariaat en de afwezigheid van het notarisambt in de engels-amerikaanse
rechtsbedeling”, TPR 1974, 621-648.
14 Art. 1 Notariswet; E. DECKERS, Het Notariaat: de veer-kracht van justitie, Gent, Mys & Breesch, 1997, 34; P.
VAN HOESTENBERGHE, “Authenticiteit-de hoeksteen van het notariaat”, T.Not. 2011, 289-309.
15 A. RENIERS, De burgerlijke notariële aansprakelijkheid herbekeken, Brugge, Die Keure, 2010, 18; L. WEYTS, De Notariswet, Mechelen, Wolters Kluwer, 2018, 30; J. VERSTAPPEN, De fiscale rol van de notaris. Agent van de fiscus – raadsman van zijn cliënten, Gent, Larcier, 2007, 64.
16 Art. 9 lid 2 Notariswet; Art. 12 Deontologische Code; L. WEYTS, De Notariswet, Mechelen, Kluwer, 2018, 33. 17 A. VAN DEN BOSSCHE, “Nog maar eens over de onpartijdige en onafhankelijke notaris”, T.Not. 2017, afl.2, 185–
196.
18 P. NICAISE en T. VAN SINAY, Verslag over juridische beroepen voor de toekomst - Een toekomst voor juridische beroepen, 30 juni 2018, 68-71; L. WEYTS, De Notariswet, Mechelen, Wolters Kluwer, 2018, 30.
19 L. WEYTS, De Notariswet, Mechelen, Wolters Kluwer, 2018, 285.
20 V. LESSELIERS, “Het notariaat in een ultra geliberaliseerde wereld: een worst case scenario” in S. WATILLON
(ed.), Tussen vrijheid en regelgeving: De uitdaging voor de notaris, Brussel, Larcier, 2011, (29) 45.
21 E. DECKERS, Het Notariaat: de veer-kracht van justitie, Gent, Mys & Breesch, 1997, 51.
invoering van eenvormige tarieven beoogde de wetgever dat burgers voor dezelfde notariële akte bij elke notaris hetzelfde ereloon zouden betalen.23 Daarnaast moeten deze erelonen garanderen dat elke notaris voldoende in zijn levensonderhoud kan voorzien ongeacht de ligging van zijn kantoor.24
C. De notaris als vrij beroeper
8. De notaris is naast openbaar ambtenaar ook een vrij beroeper. Als ondernemer staat hij aan het
hoofd van zijn notariskantoor, int hij erelonen voor eigen rekening, bepaalt hij zelf zijn werkwijze en uurrooster, kiest hij welke werknemers hij aanneemt en is hij verantwoordelijk voor het reilen en zeilen van zijn onderneming. Het vrij beroep werkt motiverend: het laat toe het talent van de vrij beroeper volledig uit te buiten en genereert werklust.25
Als gevolg van het duaal karakter van zijn beroep (enerzijds is de notaris openbaar ambtenaar en anderzijds is hij vrij beroeper) krijgt de notaris geen vergoeding van de overheid en is hij zelf verantwoordelijk voor het winstgevend karakter van zijn kantoor.26
D. De notaris als vertrouwenspersoon
9. De samenleving wordt steeds complexer waardoor de behoefte aan begrijpelijk en eenvoudig
geformuleerd advies steeds meer groeit. Net zoals de patiënt van zijn huisarts verlangt dat hij het niet heeft over een ‘otitis media acuta’ maar over een oorontsteking, verlangt de cliënt van zijn notaris dat hij in mensentaal advies verleent. De notaris blijft de juridische vertrouwenspersoon bij uitstek voor burgers in hun zoektocht doorheen de moeilijk te begrijpen en bijzonder omvangrijke regelgeving.27
10. Om het juiste advies te verlenen is een vertrouwensrelatie nodig hetgeen wordt gegarandeerd
door de mogelijkheid van elke partij om zijn eigen notaris te kiezen.28 Uit cijfers van de Real Estate
23 C. DE BUSSCHERE, “Het wettelijk ereloon van de notaris-vereffenaar bij gerechtelijke verdeling: wordt artikel 17,
54, 3° van het tariefbesluit eenvormig uitgelegd en toegepast?”, TBBR 2012, (431) 433; A. VAN DEN BOSSCHE, J. VAN THIELEN en A. VAN DEN BOSSCHE, “Notariële erelonen. De notaris is écht niet te duur, integendeel”, Not. Fisc. M., 23-32.
24 V. LESSELIERS, “Het notariaat in een ultra geliberaliseerde wereld: een worst case scenario” in S. WATILLON
(ed.), Tussen vrijheid en regelgeving: De uitdaging voor de notaris, Brussel, Larcier, 2011, (29) 51.
25 E. DECKERS, Het Notariaat: de veer-kracht van justitie, Gent, Mys & Breesch, 1997, 38; P. NICAISE en T. VAN
SINAY, Verslag over juridische beroepen voor de toekomst - Een toekomst voor juridische beroepen, 30 juni 2018, 69.
26 L. WEYTS, De Notariswet, Mechelen, Wolters Kluwers, 2018, 82.
27 E. SPRUYT, “El notario del siglo XXI… the times they are a changing”, Not. Fisc. M. 2009, 251-260. 28 A. VAN DEN BOSSCHE, “Het notariaat, nog onontbeerlijk?”, Not.Fisc.M. 2012, 199-208.
Trust Barometer van 2018 blijkt dat van alle betrokken vastgoedpartijen de notaris in de
vastgoedsector het meeste vertrouwen geniet.29
Deel II – Kritiek op het beroep van de notaris
11. Kritiek vanuit diverse hoeken op het beroep van de notaris kunnen een bedreiging vormen
voor de invulling van het notarisberoep zoals het momenteel bestaat. Er is een dalend respect voor de traditionele vrije beroepen. Zoals reeds hierboven aangehaald, haalde SP.A-politica FREYA VAN DEN BOSSCHE de krantenkoppen met haar uitspraak dat notariskantoren de duurste copy-centra van
het land zijn. Ook HENDRIK BOGAERT (CD&V) vindt dat het takenpakket en de kostprijs van de
notaris dienen te worden hervormd.30
A. Zoek in een dorp het mooiste huis en je weet waar de notaris woont
12. Alom heerst de opvatting dat de notaris te duur is in vergelijking met de dienst die hij levert.
Bovendien is het ereloon voor een vastgoedtransactie een percentage, zodat verhogingen automatisch meegaan met de prijs van het onroerend goed, waardoor de vraag kan gesteld worden of er zoveel meer werk is gekoppeld aan de verkoop van een villa dan de verkoop van een goedkope studio.
Een antwoord op deze kritiek is het feit dat het huidig systeem, een systeem van kruissubsidiëring is. Met de winstmarge die de notaris verdient op bepaalde verrichtingen, worden immers activiteiten van de notaris betaald waar geen winst op worden geboekt zoals het bespreken en opmaken van een huwelijkscontract of testament.31 Bovendien heeft de notaris een sociale functie: mensen komen bij de notaris te rade voor eerstelijnsadvies in allerhande materies zoals familiekwesties, erfenissen, burenruzies, enzoverder. De notaris is een luisterend oor bij wie burgers terecht kunnen.32 Hij heeft te maken met allerhande emoties (verdriet, haat, hebzucht, zin voor rechtvaardigheid, frustratie,…) en moet partijen psychologisch doorgronden, onuitgesproken wensen en bekommernissen aanvoelen, bemiddelen, … Deze sociale functie van de notaris wordt
29 De Real Estate Trust Barometer pijlt jaarlijks naar het vertrouwen van de Belg in de vastgoedmarkt. Enerzijds wordt
het vertrouwen in appartementen en woningen bepaald en anderzijds meet men het vertrouwen in de verschillende vastgoedpartijen; https://www.wes.be/real-estate-trust-barometer/
30 J-F ABBELOOS, “Schaf het notariaat af – laat ons ernstig blijven”, 26 februari 2014,
https://www.standaard.be/cnt/dmf20140226_00999788 (laatst geraadpleegd op 7 juli 2020)
31 V. LESSELIERS, “Het notariaat in een ultra geliberaliseerde wereld: een worst case scenario” in S. WATILLON
(ed.), Tussen vrijheid en regelgeving: De uitdaging voor de notaris, Brussel, Larcier, 2011, (29) 52.
31 A. VAN DEN BOSSCHE, “Het notariaat, nog onontbeerlijk?”, Not.Fisc.M. 2012, 199-208.
momenteel gefinancierd door zij die het zich kunnen permitteren een huis aan te kopen.33 Daarnaast dient ook te worden benadrukt dat de notaris een niet te onderschatten parcours diende af te leggen en een grote aansprakelijkheid draagt voor elke akte die hij verlijdt. Tot slot kan ook nog tegen deze kritiek opgeworpen worden dat het hebben van vaste tarieven als voordeel heeft dat de burger weet waar hij aan toe is, ongeacht hoeveel uren de notaris aan de afwikkeling van het dossier besteedt. Ook zal het gebruik van vaste tarieven, de notaris toegankelijk maken voor alle burgers, ongeacht de sociaaleconomische achtergrond van de cliënt. Elke burger geniet eenzelfde advies en dienstverlening.34
13. Dit gezegd zijnde, is de notaris ongetwijfeld een goed verdienende burger. Rekening houdend
met de belangrijke rol die de notaris vervult door het bewaren van de rust en rechtszekerheid, de grote verantwoordelijkheid die hij draagt, zijn af te leggen parcours en de sociale functie die hij hierbij invult, is hem benoemen als “de duurste copy-centra van het land” mijns inziens wat kort door de bocht.35 Bovendien is de perceptie dat de notariskosten “hoog oplopen” wellicht een gevolg van het feit dat het merendeel van wat de cliënt betaalt, belastingen zijn die de notaris int en doorstort. Dat de notaris garant staat voor een efficiënte inning van belastingen wordt in het debat over de te dure notaris verwaarloosd.36 Het is niet nodig deze kritiek meer aandacht te geven dan ze behoeft en ze te beschouwen als een echte bedreiging van het notarisberoep. Desalniettemin is ze volgens mij niet volledig onterecht. Oplossingen om tegemoet te komen aan de kritiek op het bovenmatig loon van de notaris worden verder besproken in deel V.
B. Kritiek op de logheid van het systeem
14. Er bestaat de perceptie dat de notaris traag werk levert en oubollig te werk gaat. Bij het
verlijden van akten is de notaris gebonden aan termijnen en procedures. Zo verstrijken er enkele maanden tussen de compromis en de akte. De notaris schrijft in deze periode verschillende administraties aan met de vraag naar informatie. Bij een koop-verkoop van een onroerend goed zal de notaris zich bijvoorbeeld maximaal informeren over de juridische staat van de woning. Dit is maar goed ook, want zowel koper als verkoper willen een rechtsveilige verkoop. Bovendien zijn de notaris en de administraties en instanties gebonden aan termijnen en procedures. Desalniettemin
33 J. VERSTRAETE, “Een notariaat voor de 21e eeuw”, T.Not. 2007, 635-640; V. LESSELIERS, “Het notariaat in een
ultra geliberaliseerde wereld: een worst case scenario” in S. WATILLON (ed.), Tussen vrijheid en regelgeving: De uitdaging voor de notaris, Brussel, Larcier, 2011, (29) 52.
34 H. JACOBS en J. SAP, Memorandum 2019 – Fednot, 29.
35 A.L.VERBEKE, “Het notariaat is geen maffia”, 22 mei 2018,
https://www.tijd.be/opinie/algemeen/het-notariaat-is-geen-maffia/10013946.html, (laatst geraadpleegd op 27 juli 2020).
kan digitalisering tegemoetkomen aan de wachttijden en logheid van het systeem. (Voor meer toelichting hieromtrent zie infra nrs. 51-52).
Deel III – Bedreigingen voor het beroep van de notaris
15. Zoals hierboven reeds gesteld, is de kerntaak van de notaris het verlijden van authentieke
akten. De notaris is in het leven geroepen om overeenkomsten te bekleden met authentieke bewijskracht en hiervan een uitvoerbare titel te verschaffen.37 Om na te gaan welke bedreigingen er bestaan voor het beroep van de notaris, dient te worden geanalyseerd of deze bedreigingen de taken van de notaris al dan niet kunnen vereenvoudigen, overnemen of overbodig kunnen maken.38 Men moet zich afvragen of de wijze waarop de doelstellingen die de wetgever beoogde met het invoeren van het notariaat – namelijk het voorzien van een sterk bewijsmiddel dat bovendien onmiddellijk uitvoerbaar is, de rechtszekerheid, het advies en de raadgeving – op de meest efficiënte manier worden bereikt, dan wel of er alternatieven bestaand die wenselijker zijn. Met andere woorden, kan men het doel bereiken door een rechtshandeling te laten vaststellen door technologie of door een andere beroepsbeoefenaar? Bovendien stelt zich de vraag of het notarieel ambt zoals het nu bestaat stand zal houden in het licht van de Europese vrijheden. Wat met de notaris als Europa haar liberaliseringsbeleid naar een hoger niveau tilt? Tenslotte is er een groeiende afkeer voor de langdradige gerechtelijke procedures. De bedreiging die zou kunnen rijzen voor het notariaat is de bemiddelingsakkoorden die uitvoerbare kracht krijgen door homologatie van de rechtbank, zonder langs de notaris te moeten passeren.
A. De digitale evolutie als bedreiging
16. Onze samenleving is de laatste decennia geëvolueerd naar een digitale samenleving. Elke
sector wordt geconfronteerd met digitalisering en ook communicatie verloopt grotendeels digitaal. De digitale evolutie zorgt ervoor dat de door de cliënten verwachte snelheid voor het verrichten van handelingen hoog ligt.39 De ongeduldige cliënt verwacht dat de notaris informatie en diensten ter beschikking stelt binnen een korte tijdspanne en eist dat de notaris te allen tijde beschikbaar is.40 De vraag kan gesteld worden of er hulpmiddelen zijn opdat de notaris in staat is om aan deze
37 P. NICAISE en T. VAN SINAY, Verslag over juridische beroepen voor de toekomst - Een toekomst voor juridische beroepen, 30 juni 2018, 139.
38 A. APPELMANS, “Vastgoed in tijden van technologische disruptie. Blockchain en de notaris” in J. FALCONIS en
P. VALCKE (eds.), Technologie en recht, Antwerpen, Intersentia, 2019, 49-62.
39 E. VAN TRICHT, “De notaris, een vertrouwenspersoon? Wat wil dit anno 2023 nog zeggen?”, in C. DE WULF, M.
OP DE BEECK en J. VERSTRAETE (eds.), Liber Amicorum Aloïs Van den Bossche, Brugge, Die Keure, 2019, (393) 395.
verwachtingen te voldoen en of verschillende technologieën, zoals onder meer blockchain en artificiële intelligentie, het notarisberoep onnodig maken.
1. Blockchain
17. Het World Economic Forum verwacht dat de blockchaintechnologie zal doorbreken tussen
2025 en 2027 en beschouwt de technologie als één van de voornaamste ontwikkelingen op wereldvlak.41 Ook een artikel in het Harvard Business Review bevestigt deze onafwendbare evolutie. Andere auteurs staan sceptisch hiertegenover en stellen dat het een onbegonnen werk zal zijn om de vele technologische en organisatorische obstakels te overwinnen.42 Dit deel van de masterproef richt zich op de implicaties van de blockchaintechnologie. Omdat de details over de blockchaintechnologie en de techniciteit ervan irrelevant zijn voor het oplossen van mijn onderzoeksvraag, onthoud ik mij deze verder te bespreken. Voor meer informatie en gedetailleerde informatie, verwijs ik graag naar andere, bestaande rechtsleer.43
Heel abstract kan blockchain worden omschreven als een openbare databank van onveranderbare transacties. De bekendste toepassing van de blockchaintechnologie is bitcoin. Dankzij blockchain kan deze digitale munt verhandeld worden zonder tussenkomst van een bank.44 De bedenker van de bitcoin, SATOSHI NAKAMOTO, spreekt van een “purely peer-to-peer version of electronic cash
which would allow online payments to be sent directly from one party to another without going through a financial institution”.45 Echter, het verhandelen van geld is slechts één van de toepassingen van blockchain.46 Ook een vastgoedtransactie zou kunnen plaatsvinden door middel van de blockchaintechnologie. Zo worden dubbele verkopen onmogelijk vermits deze simpelweg geweigerd zullen worden door het systeem van blockchain.47 Wanneer A een huis verkoopt wordt dit immers opgeslagen in de blockchain en is dit voor iedereen zichtbaar. De blockchain is eigenlijk
41 P. NICAISE en T. VAN SINAY, Verslag over juridische beroepen voor de toekomst - Een toekomst voor juridische beroepen, 30 juni 2018, 216; B. VUYLSTEKE, “Blockchain – wat is het? Wat kan het betekenen voor het notariaat?”, T.Not. 2018, 205-211.
42 M. IANSITI en K.R. LAKHANI, “The truth about blockchain”, januari-februari 2017, Harvard Business Review,
https://hbr.org/archive-toc/BR1701.
43 B. VERHEYE, “Blockchaintechnologie en het notariaat bij vastgoedtransacties: Damocles’ zwaard of
opportuniteit?”, T.Not. 2018, 212-238; J. LINNEMAN, “Juridische aspecten van (toepassingen van) blockchain”, Computerrecht 2016/218, 1-8; https://www.youtube.com/watch?v=bBC-nXj3Ng4&t=1056s
44 X., “Notarissen en digitalisering: bibberen of niet voor de komst van blockchain?”, NotaBene, 4 december 2018,
https://notabene-magazine.be/2018/12/04/notarissen-en-digitalisering-bibberen-of-niet-voor-de-komst-van-blockchain/ (laatst geraadpleegd op 3 november 2019)
45 S. NAKAMOTO, “Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System”, 2008, https://bitcoin.org/bitcoin.pdf. 46 C. PRINS, “De Blockchain: uitdaging voor het recht”, NJB 2016, afl. 38, 2817.
47 E. VAN TRICHT, “De notaris, een vertrouwenspersoon? Wat wil dit anno 2023 nog zeggen?”, in C. DE WULF, M.
OP DE BEECK en J. VERSTRAETE (eds.), Liber Amicorum Aloïs Van den Bossche, Brugge, Die Keure, 2019, (393) 406.
één grote database waar alles wordt in opgeslagen. Als A ditzelfde huis nog eens wilt verkopen zal dit niet lukken omdat de technologie weet dat dit goed reeds is verkocht.
18. De blockchaintechnologie creëert een gedecentraliseerd netwerk van informatie. De juistheid
van deze informatie is verzekerd doordat ze gedecentraliseerd wordt beheerd: op hoe meer plaatsen iets bewaard wordt, hoe kleiner de kans is dat er gefraudeerd wordt.48 Doordat de blocks aan elkaar gekoppeld zijn, kan men niet zomaar informatie toevoegen, wissen of eerdere informatie aanpassen. Bijgevolg menen experts dat door deze manier van werken fraude en vervalsing volledig worden uitgesloten.49 Zo zouden burgers een koop-verkoop van een onroerend goed zelf in de blockchain kunnen invoegen hetgeen naar zekerheid, prijs en eigendomsrechten ten aanzien van derden even safe en betrouwbaar is als een akte die thans geregistreerd wordt en waarvan de notaris het origineel bewaart in zijn archief.50 Niemand kan achteraf nog wijzigingen aanbrengen aan de inhoud van de akte, de identiteit van de partijen of de datum van de akte.51 De datum, inhoud en identiteit staan onveranderlijk vast. Om succesvol te frauderen zou niet alleen geknoeid moeten worden met alle blocks binnen de ketting maar zou er ook een meerderheid dienen te worden bekomen binnen het netwerk om de nieuwe block deel te laten uitmaken van de blockchain.52 Rechtszekerheid wordt bekomen doordat de informatie in de blockchain onveranderlijk is.53
19. Daarnaast laat blockchain toe transacties uit te voeren zonder dat hiervoor een tussenpartij,
zoals een notaris (een trusted third party), nodig is. Momenteel worden transacties waarbij sprake is van een gebrekkig vertrouwen opgelost met de tussenkomst van tussenpersonen (de bank, de notaris,…). Deze tussenpersoon verzekert het veilig uitoefenen van deze handelingen. Echter, door middel van de blockchain wordt de tussenpersoon nutteloos: alle personen binnen het blockchainnetwerk kunnen elkaars voorgaande transacties raadplegen en het bewijs daarvan wordt bewaard. Bijvoorbeeld: A wil een horloge kopen van B maar beiden bevinden zich fysiek niet op
48 E. VAN TRICHT, “De notaris, een vertrouwenspersoon? Wat wil dit anno 2023 nog zeggen?”, in C. DE WULF, M.
OP DE BEECK en J. VERSTRAETE (eds.), Liber Amicorum Aloïs Van den Bossche, Brugge, Die Keure, 2019, (393) 406.
49 C. PRINS, “De Blockchain: uitdaging voor het recht”, NJB 2016, afl. 38, 2817; P. NICAISE en T. VAN SINAY, Verslag over juridische beroepen voor de toekomst - Een toekomst voor juridische beroepen, 30 juni 2018, 214 ; A. SARKISIAN, “Blockchain: de volgende industriële/monetaire revolutie?”, 19 augustus 2019,
https://iotjuristen.com/blockchain-de-volgende-industrieel-revolutie/ (laatst geraadpleegd op 18 maart 2020).
50 S. AZIZI, “Kan blockchain de taak van notarissen overnemen?”, 14 januari 2019,
https://iotjuristen.com/kan-distributed-ledger-technologieen-de-taak-van-notarissen-overnemen/ (laatst geraadpleegd op 3 maart 2020)
51 X., “Notarissen en digitalisering: bibberen of niet voor de komst van blockchain?”, NotaBene, 4 december 2018,
https://notabene-magazine.be/2018/12/04/notarissen-en-digitalisering-bibberen-of-niet-voor-de-komst-van-blockchain/ (laatst geraadpleegd op 3 november 2019)
52 T. KIEFT, “Bedreigt blockchain het notariaat?”, 5 juni 2018,
https://www.mr-online.nl/bedreigt-blockchain-het-notariaat/ (laatst geraadpleegd op 21 juli 2020)
53 B. VERHEYE, “Blockchaintechnologie en het notariaat bij vastgoedtransacties: Damocles’ zwaard of
dezelfde plaats. A wil zeker zijn dat B het horloge daadwerkelijk bezit en B wil zeker zijn dat A voldoende geld heeft. In de blockchain maken alle partijen deel uit van een netwerk van personen. Alle bewijzen van alle transacties die ooit zijn gesteld bevinden zich in de gedecentraliseerde databank. Hierin zal A zien dat B het horloge zelf aankocht bij een andere persoon en kan B zien dat A voldoende solvabel is om het horloge te betalen. De transactie van A en B wordt eveneens opgeslagen in de databank en is dus beschikbaar voor alle deelnemers binnen het netwerk. Op deze manier kan de transactie in vertrouwen doorgaan.54 Hetzelfde kan gezegd worden voor transacties binnen de vastgoedwereld: de keten bepaalt zelf wie de eigenaar is van een huis, of het huis slechts één keer is verkocht, of de transactie veilig is, enzoverder. Dit in plaats van de notaris.55
Aangezien elke deelnemer binnen het netwerk over dezelfde kopie van de databank beschikt, controleert elke deelnemer de transactie die aan de blockchain wordt toegevoegd, waardoor de behoefte van de tussenpersoon wegvalt. Dit was ook de bedoeling van NAKAMOTO: het faciliteren
van online betalingen zonder dat hiervoor een financiële tussenpersoon (i.e. een bank) nodig is die waakt over de transactie maar deze anderzijds ook duur en traag maakt.56
20. Bovenstaande in gedachten houdende, kan er aan een aantal mogelijke toepassingen worden
gedacht57:
- De overheidsregisters: het bevolkingsregister, het Centraal Register voor Testamenten, het Centraal Register van huwelijksovereenkomsten, het Centraal Register van Lastgevingsovereenkomsten;
- De organisatie van de Algemene Administratie van de Patrimoniumdocumentatie: met
blockchain zou dit veel efficiënter georganiseerd kunnen worden en wordt het risico waarbij
een onroerend goed meermaals verkocht zou worden, onbestaand; - Het registreren van stemmen in de verkiezingen;
- Het innen van belastingen; - …
Dit betekent dat alle gegevens die momenteel in een databank worden bijgehouden, zouden in de toekomst in een blockchain kunnen worden bijgehouden.
54 B. VERHEYE, “Blockchaintechnologie en het notariaat bij vastgoedtransacties: Damocles’ zwaard of
opportuniteit?”, T.Not. 2018, 212-238.
55 T. KIEFT, “Bedreigt blockchain het notariaat?”, 5 juni 2018,
https://www.mr-online.nl/bedreigt-blockchain-het-notariaat/ (laatst geraadpleegd op 21 juli 2020)
56 Ibid.
21. Hoewel blockchain veel voordelen kan bieden, zijn we nog niet op een punt waarbij deze
technologie onze maatschappij volledig zal veroveren, wegens diens grote energieconsumptie en de nog bestaande wettelijke beperkingen.58 Zo legt de wet op dat bepaalde akten (zoals geboorteakten) gedurende een bepaalde termijn fysiek bewaard dienen te worden.59 Bovendien dient erop te worden gewezen dat de technologie blijft evolueren. Bij ingebruikname van de blockchaintechnologie moet snel nieuwere en betere technologie ontwikkeld worden opdat kan worden vermeden dat de blockchaintechnologie zou worden gekraakt.60
Ook de privacy kan voor hinderpalen zorgen.61 De Europese verordening gegevensbescherming omvat een recht om vergeten te worden.62 Dit terwijl een blockchain per definitie onuitwisbaar en onveranderbaar is.63 Daarnaast dient te worden benadrukt dat blockchain slechts optimaal kan werken indien alle gegevens (zoals kadastergegevens, energiecertificaten, bodemattesten, stedenbouwkundige vergunningen, voorrechten van schuldeisers, hypotheken, enzoverder.) in het systeem zijn ingevoegd. Dit impliceert een technisch en organisatorisch complexe kwestie.64 Bovendien komt er ook telkens nieuwe informatie bij: als de databank niet wordt geüpdatet kan
blockchain niet efficiënt werken. McKinsey merkt op dat de blockchaintechnologie momenteel
nog te immatuur is en hierdoor ook nog niet volledig operationeel is.65
22. De bedreiging van de blockchaintechnologie voor het notariaat schuilt hem vooreerst in het
overbodig worden van de notaris als trusted third party. Ten tweede is het onmogelijk zomaar informatie in de blockchain toe te voegen, te wissen, of eerdere informatie aan te passen. Hierdoor wordt de ultieme rechtszekerheid bekomen doordat de informatie opgenomen in de blockchain
58 P. NICAISE en T. VAN SINAY, Verslag over juridische beroepen voor de toekomst - Een toekomst voor juridische beroepen, 30 juni 2018, 215.
59 P. BREYNE en W. VERSCHUEREN, “Blockchain zal onze jobs nog niet meteen afschaffen”, Knack 2017,
https://www.knack.be/nieuws/belgie/blockchain-zal-onze-jobs-nog-niet-meteen-afschaffen/article-opinion-908899.html (laatst geraadpleegd op 17 juli 2020)
60 B. VUYLSTEKE, “Blockchain –wat is het? Wat kan het betekenen voor het notariaat?”, T.Not. 2018, 205-211. 61 C. PRINS, “De Blockchain: uitdaging voor het recht”, NJB 2016, afl. 38, 2817.
62 Art. 17 Verordening van het Europees Parlement en de Raad nr. 2016/679, 27 april 2016 betreffende de bescherming
van natuurlijke personen in verband met de verwerking van persoonsgegevens en betreffende het vrije verkeer van die gegevens en tot intrekking van Richtlijn 95/46/EG.
63 X., “Notarissen en digitalisering: bibberen of niet voor de komst van blockchain?”, NotaBene, 4 december 2018,
https://notabene-magazine.be/2018/12/04/notarissen-en-digitalisering-bibberen-of-niet-voor-de-komst-van-blockchain/ (laatst geraadpleegd op 3 november 2019)
64 J. LINNEMAN, “Juridische aspecten van de (toepassingen van) blockchain”, Computer. 2016, nr. 218, 1-8 65 B. CARSON, G. ROMANELLI, P. WALSH and A. ZHUMAEV, “Blockchain beyond the hype: what is the strategic
business value?”, 19 juni 2018, https://www.mckinsey.com/business-functions/mckinsey-digital/our-insights/blockchain-beyond-the-hype-what-is-the-strategic-business-value# (laatst geraadpleegd op 11 augustus 2020)
onveranderlijk is.66 De rechtszekerheid gewaarborgd door de notariële akte kan door de blockchaintechnologie worden vervangen.
De blockchaintechnologie kan fraude terugdringen en efficiëntie verhogen maar zal mijns inziens niet het volledig takenpakket van de notaris kunnen invullen. De blockchaintechnologie zal er eerder voor zorgen dat de notaris zich kan focussen op adviesverlening en op complexere dossiers. (Voor meer toelichting hieromtrent zie infra nrs. 54-56 en 63-64)
2. Artificiële intelligentie
23. Artificiële intelligentie (hierna genoemd: “AI”) is een technologie die neerkomt op het
nabootsen van de menselijke intelligentie. Er wordt een computersysteem ontwikkeld dat autonoom keuzes maakt aan de hand van ingevoerde variabelen.67
De huidige AI-systemen zijn beperkt autonoom en zijn op dit moment niet in staat de menselijke intelligentie te evenaren. Er is bijvoorbeeld nog geen sprake van creativiteit of emotionele intelligentie. Deze AI kan wel het administratieve en routine werk overnemen waardoor het werk van de notaris kan worden herleid tot zijn complexe essentie.68 Bijgevolg kan AI worden beschouwd als een hulpmiddel, eerder dan als een bedreiging: de menselijke en emotionele intelligentie van de notaris kan worden aangevuld of geholpen door AI. De Federatie van het Notariaat zet zich reeds in om de AI toepasbaar te maken in het notariaat om zo het notariaat te doen evolueren naar een toekomstbestendig beroep. (Voor meer toelichting hieromtrent zie infra nrs. 60-62)
Op lange termijn heeft AI echter het potentieel zich te ontwikkelen tot een gelijke van de menselijke intelligentie en zo de notaris te vervangen. Een AI-tool zou dan volledig autonoom beslissingen kunnen nemen zonder enige menselijke tussenkomst en het werk van de notaris kunnen uitoefenen waardoor de AI op termijn een bedreiging kan vormen. Een geavanceerde AI-tool zou kunnen luisteren naar het verhaal van de cliënt, hieruit gegevens kunnen filteren om vervolgens bijvoorbeeld een testament op te stellen.69 Eventueel kan de AI zelf de rol van de notaris als raadgever op zich nemen. Niettemin stelt zich de vraag of de samenleving bereid is opdrachten die menselijke en emotionele intelligentie noodzaken, te laten verrichten door AI. Is een cliënt bijvoorbeeld gewillig om zijn zorgen en wensen omtrent zijn nalatenschap te delen met iets - of
66 B. VERHEYE, “Blockchaintechnologie en het notariaat bij vastgoedtransacties: Damocles’ zwaard of
opportuniteit?”, T.Not. 2018, 212-238.
67 A. APPELMANS en B. VERHEYE, “Artificiële intelligentie en het notariaat: toekomstmuziek of realiteit?”, T.Not.
2019, 977-988
68 Ibid. 69 Ibid.
misschien zelf iemand - anders dan een menselijke notaris? Mijns inziens is het antwoord hierop negatief. Vooreerst passeren burgers langs de notaris op enkele heel belangrijke momenten in hun leven: een huwelijk, de aankoop van een huis, een overlijden… Het lijkt mij onwaarschijnlijk en misschien zelf gevoelloos om een emotionele kwestie zoals een vereffening-verdeling van een nalatenschap uit te besteden aan AI. Bovendien vormt de notaris een therapeutisch klankbord en luisterend oor bij wie burgers terecht kunnen. Zelf al wordt AI zodanig getraind om om te gaan met emoties zoals verdriet, hebzucht, frustratie, lijkt het mij onvoorstelbaar dat zelf een AI die volledig autonoom beslissingen kan nemen de menselijke en empathische notaris kan vervangen.
B. Gespecialiseerde advocaten, ambtenaren en vastgoedmakelaars als
bedreiging
24. Wanneer de SP.a de afschaffing van het notariaat bepleitte, stelde ze voor om ambtenaren
het werk van de notaris te laten overnemen. Volgens FREYA VAN DEN BOSSCHE kan een opgeleide
ambtenaar de taken van de notaris even goed leveren.70 In dit deel wordt de vraag onderzocht of gespecialiseerde overheidsambtenaren, advocaten en/of vastgoedmakelaars met een uitgebreide en gespecialiseerde kennis van het notarieel recht het takenpakket van de notaris zouden kunnen overnemen.
1. Gespecialiseerde overheidsambtenaren
25. Net zoals FREYA VAN DEN BOSSCHE, erkent Federatievoorzitter VAN TRICHT dat sommige
ambtenaren het werk van de notaris even goed zouden kunnen doen.71 Niettemin vreest hij dat de confidentialiteit en betrokkenheid zal ontbreken bij een ambtenaar. Een notaris is op elk uur van de dag beschikbaar, heeft een informatie- en adviesplicht, treedt op als bemiddelaar en is een vertrouwenspersoon van de burger.72
De principes die gepaard gaan met het notarisberoep, zijnde de onafhankelijkheid, confidentialiteit en kwaliteit, zorgen ervoor dat zuivere overheidsambtenaren dit beroep niet zomaar op zich kunnen nemen. Zo waarborgt het recht op vrije keuze73 van een notaris de vertrouwensrelatie tussen cliënt en notaris en garandeert het de kwaliteit van de dienstverlening aangezien de notaris met kennis
70 M. VANDERSMISSEN, “Moet het notariaat op de schop? Schaf het notariaat voor eenvoudige taken af”, Knack, 7
maart 2018, https://www.knack.be/nieuws/belgie/moet-het-notariaat-op-de-schop-schaf-het-notariaat-voor-eenvoudige-taken-af/article-longread-973025.html (laatst geraadpleegd op 17 juli 2020)
71 Notaris Van Tricht was voorzitter van de Koninklijke Federatie van het Belgisch Notariaat. In juni 2018 werd hij
opgevolgd.
72 M. VANDERSMISSEN, “Moet het notariaat op de schop? Schaf het notariaat voor eenvoudige taken af”, Knack, 7
maart 2018, https://www.knack.be/nieuws/belgie/moet-het-notariaat-op-de-schop-schaf-het-notariaat-voor-eenvoudige-taken-af/article-longread-973025.html (laatst geraadpleegd op 17 juli 2020)
van de volledige vermogens- en familiale geschiedenis de partijen kan adviseren. In beginsel kan een burger niet kiezen tot welke ambtenaar hij zich wendt. Er is geen ‘persoonlijke ambtenaar’ of ‘familie-ambtenaar’ die de volledige vermogens- en familiale geschiedenis kent. Het gebrek aan keuze van een ambtenaar zorgt voor een onpersoonlijke relatie waardoor de kwaliteit van de dienstverlening afneemt.74
Bovendien maakt een ambtenaar deel uit van het overheidsbeleid.75 De ambtenaar werkt voor zijn werkgever maar voelt zich niet steeds genoodzaakt om vlug en efficiënt aan de bevolking goede dienstverlening te bieden. Hij hangt vast aan een systeem waar hij organisatorisch niet steeds vat op heeft. GEERT BOURGEOIS kwam tot het besluit dat met overheidsambtenaren meer personeel
nodig zou zijn om hetzelfde takenpakket uit te voeren.76 Tenslotte verwacht de cliënt onpartijdig advies terwijl een ambtenaar niet geheel onafhankelijk is.77
Ook kent de notaris geen hiërarchisch overste. Noch een particulier, noch de overheid kan aan de notaris bevelen, richtlijnen of orders opleggen waardoor zijn financiële onafhankelijkheid wordt gewaarborgd. In tegenstelling tot de zuivere ambtenaar kan de notaris zijn notariaat volledig zelf organiseren en heeft hij als zelfstandige drijfveren om harder te werken.78 Een zuivere ambtenaar daarentegen ontvangt een vaste wedde van de overheid.
Tenslotte stelt zich ook de vraag of het feit dat de wedden van de ambtenaren, in de vorm van belastingen, gedragen worden door de gehele bevolking, billijk is ten aanzien van het deel van de bevolking dat zelden of nooit beroep doet op een notaris. Ter vergelijking: in Duitsland kende men gedurende een bepaalde periode het Amtsnotariat. Deze notaris was een zuivere overheidsambtenaar met een publieke functie en een vast salaris. Als gevolg van het kwalitatief ondermaats ervaren werd er in 2017 afscheid van dit systeem genomen.79
26. Zonder de ambtenaar aan de schandpaal te willen nagelen, heerst er net zoveel kritiek op het
beroep van de ambtenaren als op het beroep van de notaris. Ik sluit mij graag aan bij de volgende
74 P. NICAISE en T. VAN SINAY, Verslag over juridische beroepen voor de toekomst – Een toekomst voor juridische beroepen, 30 juni 2018, 61.
75 Ibid.
76 X., “Mijn regering wil op alle vlakken radicaal-digitale weg inslaan”, eNotarius,
https://enotariusnl.be/2016/04/11/mijn-regering-wil-op-alle-vlakken-radicaal-digitale-weg-inslaan/ (laatst geraadpleegd op 8 juli 2020)
77 E. DECKERS, Het Notariaat: de veer-kracht van justitie, Gent, Mys & Breesch, 1997, 50.
78 P. NICAISE en T. VAN SINAY, Verslag over juridische beroepen voor de toekomst - Een toekomst voor juridische beroepen, 30 juni 2018, 68-71; L. WEYTS, De Notariswet, Mechelen, Wolters Kluwer, 2018, 30; E. DECKERS, Het Notariaat: de veer-kracht van justitie, Gent, Mys & Breesch, 1997, 40.
79 A.D. PLAGGEMARS, Is de notaris de markt meester?, Den Haag, Boom: Juridische uitgevers, 2011, 158-159;
B.C.M. WAAIJER, “Verleiden om te verlijden: het onmogelijke tweespan van notarieel ambtenaar en vrij ondernemer”, WPNR 2013, 805-810.
visie van GEERT BOURGEOIS: “Waarom een modern notariaat afschaffen, dat het openbaar
karakter, onpartijdigheid en rechtszekerheid weet te verzoenen met de service van een vrije beroeper?”80 Het vertrouwen van de burger in de notaris vindt zijn grondslag in de vrije keuze van de notaris op grond waarvan de burger de mogelijkheid heeft de notaris te kiezen die het best bij hem past. Deze vertrouwensrelatie zou ontbreken bij het invoeren van een zuivere ambtenaar, terwijl elke burger het mijns inziens op prijs stelt te worden geadviseerd door iemand die hij zelf heeft kunnen kiezen. Bovendien is een notaris elk uur van de dag beschikbaar en vervult hij een sociale rol binnen een familie. Het lijkt onwaarschijnlijk deze bereikbaarheid en emotionele functie te verwachten van een zuivere ambtenaar. Concluderend kan gesteld worden dat een staatsnotariaat met gespecialiseerde ambtenaren ontbreekt aan onafhankelijkheid, vertrouwelijkheid, betrokkenheid en kwaliteit en bijgevolg volgens mij geen bedreiging vormt voor het notariaat.
2. Gespecialiseerde advocaat
27. Veel advocatenkantoren specialiseren zich in het erfrecht, de opmaak van testamenten, het
huwelijksvermogensrecht, het beheer van vermogens… Vooreerst dient te worden benadrukt dat wanneer de advocatuur de taken van het notariaat zou willen overnemen, dit enkel kan bestaan uit de taken die de notaris uitoefent in zijn hoedanigheid van vrije beroeper. Een advocaat is immers geen openbaar ambtenaar. Hij is geen drager van het openbaar gezag en kan geen authentieke bewijswaarde noch uitvoerbare kracht aan een akte verlenen.81
Daarnaast vormt de deontologie van de advocaat een struikelblok. De deontologische code van de advocaat bepaalt immers dat de advocaat te allen tijde partijdig dient te zijn.82 De notaris daarentegen is per definitie onpartijdig en streeft naar het tot stand brengen van een voor alle partijen acceptabele overeenkomst.83 Bovendien streeft de advocaat het belang van zijn cliënt na, terwijl de notaris zowel het algemeen belang als dat van alle betrokken partijen dient.84 Deze deontologie zorgt er ook voor dat de advocaat een andere vorm van conflictbenadering hanteert. In tegenstelling tot de advocaat die per definitie de belangen van zijn cliënt verdedigt, verdedigt de notaris steeds een zaak benaderen vanuit een poging om te bemiddelen. De partijdigheid eigen aan
80 X., “Mijn regering wil op alle vlakken radicaal-digitale weg inslaan”, eNotarius,
https://enotariusnl.be/2016/04/11/mijn-regering-wil-op-alle-vlakken-radicaal-digitale-weg-inslaan/ (laatst geraadpleegd op 8 juli 2020)
81 B. SAMYN, “Treedt advocatenakte in concurrentie met notariële en deurwaardersakte?”, De Juristenkrant 2013,
6-7.
82 Art. I.2.2.1 Codex van 25 juni 2014 betreffende de deontologie van advocaten, BS 30 september 2014.
83 P. NICAISE en T. VAN SINAY, Verslag over juridische beroepen voor de toekomst - Een toekomst voor juridische beroepen, 30 juni 2018, 68-71; L. WEYTS, De Notariswet, Mechelen, Wolters Kluwer, 2018, 56.
het beroep van advocaat is onverenigbaar met de functie van de notaris waardoor de advocaat de notaris volgens mij nooit kan vervangen en aldus geen bedreiging uitmaakt.
Niettemin wordt ook in het advocatenberoep de meerwaarde van bemiddeling meer en meer benadrukt.85 Minister van Justitie KOEN GEENS stuurde in het kader van de werklastvermindering voor rechtbanken reeds herhaalde malen aan op bemiddeling. Een conflict dat beslecht wordt door een vonnis leidt immers vaak tot nieuwe procedures.86 De advocaat die zich focust op bemiddeling en zo zijn partijdigheid achterwege laat kan eventueel de taken waar de notaris optreedt als bemiddelaar vervullen en zo een bedreiging vormen.
28. In het licht van de groeiende afkeer voor gerechtelijke procedures en de
werklastvermindering van de rechtbanken ontstond de advocatenakte. Dit is een overeenkomst die zich bevindt tussen een onderhandse en een authentieke akte.87 De advocatenakte is een onderhandse akte en heeft als doel het aantal rechterlijke procedures terug te dringen. De ratio van de wetgever was dat partijen op deze manier beter ingelicht zijn zodat geschillen naderhand minder zouden voorkomen. De akte wordt getekend door alle partijen alsook door alle advocaten van alle tussenkomende partijen met een onderscheiden belang.88 De advocatenakte levert een volledig bewijs op van het geschrift89 en van de handtekening tussen de betrokken partijen onderling, alsook tegenover hun erfgenamen of rechtverkrijgenden.90
Aangezien de advocaat evenwel geen openbaar ambtenaar is hebben zijn vaststellingen geen authentieke bewijswaarde91, geen bijzondere bewijswaarde ten aanzien van derden92 en bieden ze
85 Federaal Regeerakkoord van 9 oktober 2014, 77: “De regering zal maximaal inzetten op de bevordering van alternatieve wijzen van geschillenbeslechting, zoals bemiddeling, om de rechtbanken te ontlasten”
86 G. DECLERCK en S. VANLOMMEL, “Ruzie en vrede: wordt bemiddelen het nieuwe procederen?”, De Tijd, 6
januari 2018, https://www.tijd.be/ondernemen/management-ondernemerschap/ruzie-en-vrede-wordt-%20bemiddelen-het-nieuwe-procederen/9969269.html (laatst geraadpleegd op 21 juli 2020); Toespraak Koen Geens 11 juli 2015, https://www.koengeens.be/news/2015/06/11/bemiddeling-door-en-voor-overheid-en-burgers (laatst geraadpleegd op 25 februari 2020); V. LESSELIERS, “Wat kan de notaris betekenen voor de bemiddeling… en vice versa?”, Not.Fisc.M. 2016, 128-138.
87 P. VAN HOESTENBERGHE, “Authenticiteit, de hoeksteen van het notariaat. Lezing voor de leerstoel Gomaar Van
Oosterwijck”, T.Not. 2011, afl. 5, 300.
88 Wet van 29 april 2013 betreffende de door de advocaten van de partijen medeondertekende onderhandse akte, BS 3
juni 2013; X., “Advocatenakte”, NJW 2013, afl. 284, 495.
89 B. SAMYN, “Treedt advocatenakte in concurrentie met notariële en deurwaardersakte?”, De Juristenkrant 2013,
6-7.
90 Art. 2 van de wet van 29 april 2013 betreffende de door de advocaten van de partijen medeondertekende onderhandse
akte, BS 3 juni 2013; S. RYNWALT, “De advocatenakte ontleed”, Nieuwsbrief Notariaat, oktober 2013, 1-4; X., “Advocatenakte”, NJW 2013, afl. 284, 495.
91 S. ROELAND, “De onderhandse akte die is medeondertekend door de advocaten van de partijen: een
karakterschets”, T.Not. 2013, 595-602.
92 Dit in tegenstelling tot de notaris: hetgeen de notaris verklaart gezien of gehoord te hebben wordt geacht de waarheid
te zijn; S. RYNWALT, “De advocatenakte ontleed”, Nieuwsbrief Notariaat, oktober 2013, 1-4; X., “Advocatenakte”, NJW 2013, afl. 284, 495.
ook geen uitvoerbare titel.93 De advocatenakte zal in het domein van conflictsituaties zeker een goede oplossing kunnen bieden tussen partijen maar zal in alle domeinen waar het openbaar belang en derden betrokken zijn geen concurrentie vormen voor de notariële akte.94 Bij een gewone onderhandse akte dient, ingeval een partij zijn handtekening betwist, een vordering tot schriftonderzoek worden ingesteld.95 Een advocatenakte kent een bijzondere bewijswaarde die enkel geldt tussen de partijen (en hun erfgenamen of rechtverkrijgenden) en met betrekking tot de handtekening en het geschrift. Zo kan een partij zijn handtekening en het geschrift achteraf niet betwisten, tenzij door middel van een procedure valsheid in geschrifte, zoals bij een authentieke akte.96 Door de akte mee te ondertekenen verklaart de advocaat dat hij de partij die hij bijstaat volledig heeft ingelicht over de rechtsgevolgen van de akte.97
De advocatenakte vormt geen bedreiging voor de notariële akte omdat de bewijswaarde niet van dezelfde aard is als de authentieke bewijswaarde van de notariële akte: de advocatenakte levert louter een bewijs van het geschrift op en van de handtekening van de partijen die bij de akte betrokken zijn.98 De authentieke bewijswaarde vloeit voort uit het gegeven dat de notaris optreedt als openbaar ambtenaar. De advocaat is daarentegen geen openbaar ambtenaar waardoor de advocatenakte in ook geen uitvoerbare titel uitmaakt.99
3. De vastgoedmakelaar
29. Het is eeuwenoude traditie dat de notaris een koper zoekt voor zijn cliënt-verkoper.100 Het beroep van vastgoedmakelaar is heel wat recenter. Omdat men de kwaliteit van de dienstverlening van de makelaars wou garanderen, dient een makelaar erkend te worden en ontstond het BIV101 dat instaat voor de erkenning en het toezicht op de vastgoedmakelaars.
93 N. CLIJMANS, “De schriftelijke getuigenverklaring, de advocatenakte en de authentieke vaststelling bij
deurwaardersexploot: nieuwe technieken van bewijslevering”, Tijdschrift voor Procesrecht en Bewijsrecht 2017, 9.
94 Wet van 29 april 2013 betreffende de door de advocaten van de partijen medeondertekende onderhandse akte, BS 3
juni 2013; L. WEYTS, De Notariswet, Mechelen, Wolters Kluwer, 2018, 27.
95 B. SAMYN, “Treedt advocatenakte in concurrentie met notariële en deurwaardersakte?”, De Juristenkrant 2013,
6-7.
96 S. RYNWALT, “De advocatenakte ontleed”, Nieuwsbrief Notariaat, oktober 2013, 1-4; X., “Advocatenakte”, NJW
2013, afl. 284, 495.
97 Art. 3 lid 1 Wet van 29 april 2013 betreffende de door de advocaten van de partijen medeondertekende onderhandse
akte, BS 3 juni 2013; X., “Advocatenakte”, NJW 2013, afl. 284, 495.
98 Wet van 29 april 2013 betreffende de door de advocaten van de partijen medeondertekende onderhandse akte, BS 3
juni 2013; L. WEYTS, De Notariswet, Mechelen, Wolters Kluwer, 2018, 27.
99 S. ROELAND, “De onderhandse akte die is medeondertekend door de advocaten van de partijen: een
karakterschets”, T.Not. 2013, 595-602; N. CLIJMANS, “De schriftelijke getuigenverklaring, de advocatenakte en de authentieke vaststelling bij deurwaardersexploot: nieuwe technieken van bewijslevering”, Tijdschrift voor Procesrecht en Bewijsrecht 2017, 9.
100 K. VANDENBERGHE, “Notaris en vastgoedbemiddeling”, NJW 2010, 788. 101 Beroepsinstituut van Vastgoedmakelaars.
Sinds het ontstaan van de rechtsfiguur van de erkende vastgoedmakelaar en de oprichting van het BIV zijn de vastgoedmakelaars op gespannen voet komen te staan met de notaris die ze beschouwden als hun grote concurrent.102 Het antwoord op de vraag of de notaris met de komst van de erkende vastgoedmakelaar nog steeds aan vastgoedbemiddeling mag doen werd meermaals positief beantwoord door het Hof van Cassatie en de Raad van State.103
30. De dienstverlening van de notaris is minder omvangrijk dan deze die de vastgoedmakelaar
verleent en legt ook andere accenten. De notaris blijft een onpartijdige raadgever van alle partijen. Dit komt tot uiting in de wijze waarop hij informatie verstrekt aan de kandidaat-kopers. Bovendien legt de notaris een grotere focus op de juridische aspecten van de transactie zoals de bekwaamheid van de partijen, de erfdienstbaarheden, de hypothecaire toestand, enzoverder. De vastgoedmakelaar zal eerder zijn focus leggen op de details van het goed zal, zoals de bouwkundige kwaliteiten van het goed, de mogelijkheid om het onroerend goed te verbouwen, de ligging, enzoverder. Beide genoten een andere opleiding waardoor de focus van de makelaar op andere aspecten ligt. Derhalve kunnen vastgoedmakelaars en notarissen elkaars wederzijdse beperkingen op- en aanvullen in plaats van elkaar te bestrijden.
31. Op basis van bovenstaande rechtspraak en de verschillende karakteristieken waarover beide
beroepen beschikken, kan worden gesteld dat de vastgoedmakelaar geen bedreiging uitmaakt voor de vastgoedbemiddeling van de notaris.
4. Samenwerking tussen deze beroepen
32. De vraag rijst of de samenwerking tussen de advocaat, de vastgoedmakelaar en de
gespecialiseerde ambtenaar de notaris kan uitschakelen. De taken van de notaris die het openbaar ambt verdienen, zouden eventueel kunnen worden uitgeoefend door de zuivere ambtenaar. De vastgoedactiviteiten van de notaris kunnen worden ingevuld door de makelaar. Voor alle andere taken kan worden gekeken naar de advocaat die een bemiddelende, verzoenende en onpartijdige rol dient aan te nemen om een volwaardig alternatief te vormen voor de onpartijdige notaris. Wanneer de hierboven besproken kritiek op de gespecialiseerde zuivere ambtenaar buiten beschouwing wordt gelaten, kan de samenwerking tussen deze beroepsgroepen mijns inziens een bedreiging vormen voor het volledige takenpakket van de notaris.
102 H. DE DECKER, “Opinie. Vastgoedbemiddeling en het notariaat: een moeilijk huwelijk?”, T.Not. 2015, 277-286;
H. CASMAN, “Vastgoedbemiddeling door notarissen kan, zegt Cassatie”, De Juristenkrant 2002, 7.
103 Cass. 31 januari 2002, AR C.01.0201.N; Cass. 11 juni 2010, AR C.09.0525.F-C.09.0526.F; RvSt. 6 mei 2009, nr.
Er zou dus kunnen gesteld worden dat wanneer de drie andere beroepen de rol als notaris elk op hun eigen manier overnemen, het beroep van notaris irrelevant wordt. Om deze stelling deels te betwisten, is het eerst en vooral gepast een korte vergelijking te maken met Common Law landen waar de notaris niet bestaat. De afwezigheid van de notaris zorgt voor een veelvuldig beroep op de rechter, een agressieve justitie, de alom vertegenwoordigende rol van de advocaat en de verzekering van elk initiatief door zware verzekeringspolissen.104 Dit staat in schril contrast met de verzoenende en bemiddelende rol die de notaris in België op zich neemt. Bovendien is het net het duaal karakter van het notarisberoep dat volgens mij de meerwaarde vormt voor de burger. Als openbaar ambtenaar oefent de notaris overheidstaken uit, terwijl hij als vrij beroeper een kwaliteitsvolle dienstverlening levert, toegankelijk is en dicht bij de burger staat. Het is net de mix die voor de burger de grootste meerwaarde biedt: de zekerheid en objectiviteit van het openbaar ambt en de flexibiliteit en klantgerichtheid van het vrij beroep. Mijns inziens is het bijgevolg niet aan te raden de notaris volledig af te schaffen door deze te laten vervullen door andere beroepen.
C. Bemiddeling als bedreiging
33. Wegens de gerechtelijke achterstand, de langdradigheid en de kostelijkheid van een
gerechtelijke procedure ontstond de tendens om steeds meer geschillen via bemiddeling te regelen. De eventuele bedreiging van dergelijke bemiddeling ten aanzien van het beroep van de notaris schuilt hem in de uitvoerbare kracht ervan. Wanneer partijen immers tot een bemiddelingsakkoord komen onder leiding van een erkend bemiddelaar, kunnen zij dit akkoord ter homologatie voorleggen aan de rechtbank om het uitvoerbare kracht te geven of het bemiddelingsakkoord laten opnemen in een notariële akte waardoor de overeenkomst eveneens uitvoerbare kracht krijgt.105 Bemiddelingsakkoorden die bereikt zijn door bemiddeling van een niet-erkende bemiddelaar kunnen niet worden gehomologeerd door de rechter.106 Dit akkoord heeft louter de waarde van een onderhandse akte en kan het niet gedwongen ten uitvoer worden gelegd. Om het akkoord uitvoerbare kracht te verlenen kan de overeenkomst worden opgenomen in een notariële akte.107
34. De bedreiging die in deze context voor het notariaat bestaat, zit in de bemiddelingsakkoorden
die ontstaan door een erkend bemiddelaar en die uitvoerbare kracht krijgen door homologatie van
104 E. DECKERS, Het notariaat: de veer-kracht van Justitie, Gent, Mys en Breesch, 1997, 57-58.
105 Art. 1733 Ger.W.; V. LESSELIERS, “De notaris en bemiddeling: 10 jaar later”, Not.Fisc.M. 2009, 277-288; E.
LANCKSWEERDT, “De notaris, bemiddeling en andere vormen van ADR bij het oplossen van familiale conflicten”, in X., Huwelijksvermogensrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2018, XXVIII (1) 23 en 41.
106 E. LANCKSWEERDT, “De notaris, bemiddeling en andere vormen van ADR bij het oplossen van familiale
conflicten”, in X., Huwelijksvermogensrecht, Mechelen, Wolters Kluwer, 2018, XXVIII (1) 23 en 41.
de rechtbank. De partijen kunnen dus zowel via een notariële als via een bemiddelingsakkoord een uitvoerbare titel verkrijgen.108 Desalniettemin moet er een geschil zijn opdat een bemiddelaar mag optreden. Slechts de akkoorden met een geschil als grondslag, bemiddeld door een erkend bemiddelaar en die ter homologatie voorgelegd worden aan de rechtbank worden aan het werkveld van het notariaat onttrokken. Indien er geen sprake is van een geschil mag een erkend bemiddelaar niet optreden om zo de partijen de mogelijkheid geven om via hem een authentieke titel te bekomen. Bijgevolg vormt het gehomologeerd akkoord door de rechter slechts een bedreiging voor de notariële akte indien er een geschil aan de grondslag van het akkoord ligt.109 Dit terwijl ook een beroep wordt gedaan op een notaris wanneer geen sprake is van een geschil.
Omdat de akkoorden die uitvoerbare kracht krijgen buiten de notaris om, enkel deze zijn waar een geschil ten grondslag ligt moet de notaris volgens mij niet vrezen voor de bemiddelingsakkoorden die zonder zijn hulp uitvoerbare kracht verkrijgen.
D. Europa als bedreiging
1. De toepassing van de Europese vrijheden in het notariaat
35. Wanneer sprake is van de vrije marktwerking, concurrentie, vrijheid van vestiging,…
wekken begrippen zoals vaste standplaatsen, numerus clausus en vaste tarieven vragen op. De bedreiging schuilt hem in de vraag of het notarisberoep met zijn vele bijzonderheden verenigbaar is met de Europese vrijheden.
Notarissen leefden lange tijd in de veronderstelling dat de Europese vrijheden op hen niet van toepassing waren en verschuilden zich achter hun deelname aan het overheidsgezag om zo de controle op nationaal niveau te behouden.110 De Europese Commissie daagde in 2011 zes lidstaten (waaronder België) voor het Europees Hof van Justitie omdat de nationale wetgeving (i.e. in België de Belgische Notariswet) de toegang tot het beroep voorbehield aan eigen onderdanen.111 In haar arrest van 24 mei 2011 benadrukt het Hof van Justitie vooreerst dat de vrijheid van vestiging vervat in artikel 49 VWEU een van de basisprincipes van het Unierecht inhoudt. Daarnaast stelde zij dat artikel 51 VWEU een uitzondering inhoudt op de vrijheid van vestiging voor werkzaamheden ter uitoefening van het openbaar gezag.112 Het van toepassing zijn van deze uitzondering zou aldus betekenen dat de toegang en uitoefening van het notariaat zuiver nationaal mag worden beheerst
108 V. LESSELIERS, “De notaris en bemiddeling: 10 jaar later”, Not.Fisc.M. 2009, 277-288. 109 Ibid.
110 A. MICHIELSENS, “Plinius”, Not.Fisc.M. 2015 140-150.
111 HvJ 24 mei 2011, nr. C-47/08, Commissie v. België, ELI:EU:C:2011:334, www.curia.europa.eu
112 HvJ 24 mei 2011, nr. C-47/08, Commissie v. België, ELI:EU:C:2011:334, www.curia.europa.eu; overweging
