Weidekervel-torkruid (Oenanthe silaifolia M.Bieb.): terug van weggeweest

Gorteria 25(1999) 103

Weidekervel-torkruid

_(Oenanthe

silaifolia

M.Bieb.):

_terug

van

weggeweest

Joop+H.J. Schaminée Leni+(H.)

Duistermaat

Wim de Veen & Jan+H.J.

Klincken-berg

IBN-DLO,Postbus 23,6700 AA

_Wageningen

**

Stichting

FLORON,Postbus9514, 2300 RA Leiden

Come-back of Narrow-leaved _{Water-dropwort}(Oenanthe silaifoliaM. Bieb.)

Oenanthe_silaifoliawasconsidered tobe extinct in the Netherlands. Thespecieswasrecorded for

the last time in 1899,in afloodplainmeadow nearRotterdam. Recently, the_species has been found_again- withonly oneindividual - on adikein thevalleyof the Maasnear Stevensweert (centralLimburg). The_plantwasgrowingin aruderalized tall forbcommunity, halfway onthe dike, that could be classified as abasal communityof Cirsium arvenseof the class Artemisietea

vulgaris.The standwassurroundedbyherdsof Phalaris arundinacea _(alongthe foot of thedike) and _haymeadowcommunities of the Arrhenatherion elatioris,the latter_comprisingsomespecific floodplain species likeOnonis_{repens subsp. spinosa}andEryngiumcampestre. Mostprobably,the plant originatesfrom FrenchLorraine,from whereseeds weretransported by the river Maas. Of

course, noguaranteescanbe givenfor the_preservation of the _speciesatthe newlocality, but a managementof_{hay cutting}seemstobeaprerequisitetogivetheplantachance tosurvive andto

Op

30 mei vond de laatste_{van ons}

_tijdens

eenflora-inventarisatie in het Maasdal

_bij

Stevensweert

_{(Midden-Limburg)}

eenonbekendeumbellifeer,die

onmiddellijk

de

aandacht trok door

_{zijn diep ingesneden}

bladerenen

zijn

markante

_schermpjes

(Fig.

1 en 2). Al _{gauw werd}

_duidelijk

dat heteen

exemplaar

van Weidekervel-torkruid

₍

Oenanthe

_{silaifolia M. Bieb.) betrof,}

een soort die

_precies

honderd

_jaar

geleden

voor het laatst in Nederland werd

_{aangetroffen (“vroeger}

in uiterwaarden in het

_{zoetwatergetijdengebied”,}

zoals de Heukels’ FloravanNederland

_vermeldt¹),

endie dan ook de sombere

aanduiding

“Rode

Lijst

0”

draagt.²

Ondanks

naarstig

speurwerk

bleef het

_bij

ditene

(vitale) exemplaar,

waarmeedesoort_{op dit}moment

ontegenzeggelijk

de zeldzaamste inheemse

_plant

vanNederland is.

Fig. 1. Weidekervel-torkruid _langs de Maas _bij Stevensweert. Foto M._Liefting.

105 Gorteria 25(1999)

uit Stevensweert. (Oenanthesilaifolia)

Beschrijving

vande soort

Weidekervel-torkruid is een

tamelijk

forse

plant

met een uit 4-10 stralen

opge-bouwd scherm. Hetmeest

opvallend zijn

dedeelschermen,die in het

_begin

vande

vruchttijd

methun

gedrongen, halfbolvormig uiterlijk

endeuitstekende, meerdan

2mm

lange stijlen enigszins

doen denkenaan

jonge bloemhoofdjes

vanDuifkruid.

Het omwindsel ontbreekt of bestaat uit één

blaadje,

dat vroeg

afvalt;

het

omwind-seltje

wordt

_gevormd

door eenachttal korte,

ovaalvormige

blaadjes.

De

stengel-bladen

_{zijn diep ingesneden}

en

dragen lijn-lancetvormige slippen,

die

_bij

de onder-ste enbovenste bladen ongeveereven

lang

enbreed

zijn.

De

_(korte)

bloemstelen

zijn

na de bloei

duidelijk

verdikt; hierin verschilt de soortondermeer van Zilt

torkruid(Oenanthe

_lachenalii).

De

_vruchtjes

_zijn

ruim 3 mm

lang

en

langer

dan breed. Een

belangrijk

onderscheid metandere Oenanthe-soorten is

_gelegen

in de bouw vande

ondergrondse

organen. Weidekervel-torkruid heeft

omgekeerd

eivor-mige wortelknolletjes,

die

_geleidelijk

in de

_stengelbasis

versmallen; het verdikte deel is 1-3_cm

_lang

_en 3-5 mmbreed,

terwijl bij bijvoorbeeld

Zilt torkruid de

overgang

(nog) geleidelijker

is en de verdikte

knolletjes

een

lengte

van 5-7 cm

hebben

_bij

eenbreedtevan 2-3 mm.-1

Weidekervel-torkruid bereikt inonsland de

noordgrens

vanhaar

verspreidings-gebied.

Behalve in het mediterrane

_gebied

komt dezetot

Europa beperkte

soortook

voorinWest-,Midden-en

Zuidoost-Europa.

4Haar

_aanwezigheid

inonzecontreien

is tebeoordelen alseenvoorpost.5

Het voorkomenvan Weidekervel-torkruid in Nederland

In Nederland is Weidekervel-torkruid

_altijd

eenzeldzamesoort geweest,

waarbij

moetworden

_opgemerkt

dat deeerste

exemplaren

werden

_{gedetermineerd}

als Oe-nanthe

_{peucedanifolia,}

onder welke naam de soort dan ook in de Nederlandse literatuur haar intrede doet.6 7 Pas ruim 130

_jaar

later valt de bewerker van de

Heukels' FloravanNederland de

naamsverwarring

opensedertdien is de

desbetref-fendesoort ook in Nederland bekend als Oenanthe

_silaifolia.

Van den Bosch noemtdesoortvoor

vochtige

weilandenenciteert herbariummateriaaldat door Van

der Sande Lacoste is verzameld in de "Polder

_bij

Dordt"en"Meerdervoort". 6

In

zijn

flora uit 1861 rekent Oudemans haar

_(inderdaad

onder de naam Oenanthe

peucedanifolia),

samen met Oenanthe lachenalii

_{(Zilt torkruid)}

en bovenal

Oe-nanthe

_{pimpinelloides}

(Beverneltorkruid), tot"de zeldzamere

_planten

van ons

va-derland".9 Over de

_standplaats

van desoortwordt slechts

_gezegd

datze

"eigen [is]

aan

vochtige

weilanden". In de

_volgende

editie

_{geeft hij}

een

overeenkomstige

be-schrijving

envermeldt dat dezesoort "zeer enkel in

_lage

_{weilanden wordt} gevon-den".10

_Hij

_voegt daaraan toe dat van deze soort de eerste

exemplaren

werden verzameld door Van der Sande Lacoste. In het herbarium vanLeiden

zijn

deze

exemplaren

tebestuderen

_{(Fig. 3).}

De

_planten

werden verzameld in _{1837 op} een

aantal

_{plekken langs}

de NieuweMaas,

getuige

de herbariumetiketten:

_{"op vochtige}

plaatsen

openen

polder

enelders

bij

Dordrecht",

"Achterdijk bij

Meerdervoort"en

"Langs

den

_dijk

buiten

_{Zwijndrecht".}

Heukels

_beschrijft

dat desoort in West- en

plaat-107 Gorteria25 (1999)

(Oenanthesilaifolia) vanVan der Sande Lacoste, verzameld in 1837-1838,bij DordtenZwijndrecht. (KNBV-herbarium, Leiden). De ondergrondsedelen zijn goedtezien.

sen is

_gevonden,

_namelijk

_bij

Dordrecht,

Zwijndrecht,

tussen Lith en

Lithoyen

(veel), bij

Rotterdamen Maastricht.

11

Het voorkomen van de soort in het land tussen Lith en

Lithoyen

is

gedocumenteerd

in het herbariumvanVan Hall

(even-eens

aanwezig

in

_Leiden).

_Op

het

verspreidingskaartje

in de Atlas vande

Neder-landse flora

_{zijn (nog}

steeds onder de_naam Oenanthe

_{peucedanifolia)}

vier uurhok-ken aangegeven, drie in het

zoetwatergetijdengebied

langs

de Nieuwe Maasenéén

langs

de Maas

bij

Lith.12

De vondsten

_{zijn gedaan}

tussen1837en 1899. De

waarne-ming

uit 1899 betrof uiterwaarden

bij

Rotterdam, waar de soort werd verzameld door F.D.J. Fisch

(aanwezig

in herbarium

_{Leiden). Vroegere meldingen}

van

Lejeu-ne uit het Maasdal hebben

vermoedelijk

alle

_betrekking

_op

_Belgisch

_grondgebied.

Lejeune

noemt het voorkomenvan de soort in 1811 "dans les

_prairies

humides, entre

Liège

et Maestricht"en een tiental

jaren

later "in

_pratis

humidis ad

Mo-sam".13 14In het Maasdal werd desoort voorhet laatst in 1883

nabij

Visé

verza-meld.4Westhoffetal.nemendesoortop in de

lijst

van

planten

diemetzekerheidna

1900 uit ons land verdwenen

zijn.

15

De

_{huidige groeiplaats bij}

Stevensweert

Weidekervel-torkruid werd

_aangetroffen

aan de

kop

van een met basaltstenen

en maaskeien

verstevigde

kleidam

_langs

de Maas

_bij

Stevensweert. De soort

groeit

hier

_halverwege

het talud, waar

hooguit

incidentele

_overstroming

plaats-vindt. Aan de

_bovenzijde

wordt de

_begroeiing

_begrensd

door een

Glanshaver-gemeenschap

(Arrhenatheretum

typicum),

die zich verder zuidwaartsover een

lengte

van enkele honderdenmeters op het bovenste

gedeelte

van het talud

voortzet. Deze door Glanshaver (Arrhenatherum

_{elatius) gedomineerde vegetatie}

is verder

_gekenmerkt

doorsoorten als Glad walstro

₍

Galium

_mollugo),

Knoop-kruid

₍

Centaurea

_jacea)

en Grote bevernel (

Pimpinella

major),

en

stroomdal-planten

waaronder Echte kruisdistel(

Eryngium campestre),

Kattendoorn(Ononis repens

subsp. spinosa),

Heksenmelk

_{( Euphorbia esula)}

enKleine bevernel

(

Pim-pinella saxifraga).

Plaatselijk,

vermoedelijk

als

_gevolg

van het feit dat de

ve-getatie

niet

_geregeld

_gemaaid

wordt, hebben zich hier

_{zoombegroeiingen}

ont-wikkeld metWilde

_{marjolein (Origanum}

_vulgare),

Bosrank

₍

Clematis

vitalba),

Smal

_beemdgras

(Poa

_{angustifolia),}

Dauwbraam(Rubuscaesius) en

Rietzwenk-gras (Festuca

_{arundinacea).}

Deze

_{zoomgemeenschap}

isterekenentot het

Rubo-Origanetum

festucetosum arundinaceae, die in ons land

vrij

zeldzaam is en

vrijwel beperkt

tot

Zuid-Limburg

enhetEstuariën-district; in het

rivierengebied

komt_zeslechts

_sporadisch

voor.

16

Op sommige plekken

- ook

lager

op hettalud

- vormt Dauwbraam soortenarme haarden. Aan de

_onderzijde

wordt de

begroei-ing

met Weidekervel-torkruid

_begrensd

door _groepen van

Rietgras

(Phalaris

arundinacea)

met daartussen

_stukjes

_open

_grond

met

grind

en maaskeien; hier is

_{duidelijk sprake}

_van erosie door

_golfslag.

De

_{Rietgras-begroeiingen}

zetten zich zuidwaartseveneens in een

lange

strook voort

langs

de

onderzijde

van de

dam,

waar ze een

ruig

karakter hebben met soorten als Poelruit

₍

Thalictrum

flavum), Haagwinde

(

Calystegia

sepium),

Grote brandnetel

₍

Urtica

dioica)

en

Groot warkruid(Cuscuta

_europaea).

Deze

Rietgras-ruigten

behorentotde

Romp-gemeenschap

van Phalaris arundinacea van de

Convolvulo-Filipenduletea.

17

Gorteria 25 (1999) 109 Om inzicht te

_verkrijgen

in de

_vegetatie

waarin Weidekervel-torkruid zelf werd

_{aangetroffen,}

_{werd op 9}

_juni

een

vegetatie-opname

gemaakt (Tabel

1).

De

begroeiing

heefteen sterk ruderaal karakter enwordt

voornamelijk gedomineerd

door Akkerdistel

₍

Cirsium

_arvense).

Doordouwers als Grote brandnetelen

Haag-winde

_zijn

eveneens met

tamelijk

hoge

bedekking

aanwezig.

Andere ruderale soorten

_{zijn Bijvoet (}

Artemisia

vulgaris),

Reukeloze kamille

_{(Tripleurospermum}

maritimum),

Kweek

( Elytrigia repens),

Grote klit

(

Arctium

_lappa),

Gewone raket

(Sisymbrium

officinale),

Zwarte mosterd (Brassica

_nigra)

en Boerenwormkruid

(Tanacetum

vulgare).

De

_vegetatie

is te classificeren als een

rompgemeenschap

van Cirsium arvense van de Artemisietea

vulgaris,

die voor het eerste werd beschreven in deel 4 van De

Vegetatie

van Nederland.

18

Het meest wordt deze

rompgemeenschap

aangetroffen langs

onze grote rivieren, waar de

naamgevende

Akkerdistel

_vermoedelijk

ook van oorsprong thuishoort.

Opname

JS99-009,

Exp.

NW,20°.

_Opp.

2x2 _m.

Vegetatiehoogte:

80—(120)

cm,

bedekking

100 %.

Moslaag

ontbreekt. Oenanthe _silaifolia Cirsium arvense Urticadioica Calystegiasepium Phalaris arundinacea Cuscutaeuropaea Poa trivialis Festucaarundinacea Rumexobtusifolius Euphorbiaesula +.1 4.3-4 2b.2-3 2a. 1-2 1.2 1.3 1.1-2 1.1-2 +.1 +.1-2 Artemisiavulgaris Arctium _lappa Tripleurospermummaritimum Stachys palustris Tanacetumvulgare Sisymbrium officinale Elytrigiarepens Brassicanigra Glechoma hederacea Daucus carota Stellaria media Epilobiumspec. Cardamine hirsuta +.1 +.1 +.1 +.2 +.1 +.1 +.1 +.1 +.1 +.1 +.2 r.l r.l

Tabel

_{1. Vegetatie-opname}

metWeidekervel-torkruid(Oenanthe

silaifolia) langs

de Maas

_bij

Stevensweert.

Opname

JS99-009,

Exp.

NW,20°.

_Opp

. 2x2 _m.

Vegetatiehoogte:

80

-(120)

cm,

bedekking

100 %.

Moslaag

ontbreekt.

Oenanthe _silaifolia +.1

Cirsium arvense 4.3-4

Vrticadioica 2b.2-3

Calystegiasepium 2a. 1-2

Phalaris arundinacea 1.2 Cuscuta europaea 1.3 Poa trivialis 1.1-2 Festucaarundinacea 1.1-2 Rumexobtusifolius +.1 Euphorbiaesula +.1-2 Artemisiavulgaris +.1 Arctium _lappa +.1 Tripleurospermummaritimum +.1 Stachys palustris +.2 Tanacetumvulgare +.1 Sisymbrium officinale +.1 Elytrigiarepens +.1 Brassicanigra +.1 Glechoma hederacea +.1 Daucus carota +.1 Stellaria media +.2 Epilobiumspec. r.l Cardamine hirsuta r.l

De

_{plantensociologische}

_positie

van

Weidekervel-torkruid

In eenrecent artikel van

Zwaenepoel

etal. wordt een

goed

overzicht gegevenvan

de

_{plantensociologische positie}

vanWeidekervel-torkruid in de

lage

landen,dat wil

zeggenin

Noord-Frankrijk,

België

en

Nederland.'

9

De auteursbeschouwen deze

soortals een

uitgesproken hooilandplant,

die isaantetreffen onder

tamelijk

voed-selrijke omstandigheden

meteen

tamelijk

breedspectrumwatbetreft de

vochtvoor-ziening;

in

_{syntaxonomische}

termen _omspanthaar voorkomen de hele reeks van

Calthion

_palustris

(nat,

regelmatig overspoeld), Alopecurion pratensis (matig

voch-tig,

incidenteel

overtroomd)

totArrhenatherion elatioris

_{(matig droog,}

inundatiege-voelig

enalleen

bij uitzondering overstroomd).

In

_België

werd desoort

(na

ruim 20

jaar

nietmeer

gezien

te

zijn)

in de

_jaren

_{1977-1980 op enkele tientallen}

_plaatsen

aangetroffen

in de Ijzervallei_en

_{enige tijd}

later ook

opéén

plaats langs

de Schelde in de Kalkensemeersen.

202122

In

_{Noord-Frankrijk}

is desoortondermeer

aanwe-zig

in het

_Lotharingse

_Maasgedeelte

en - verder zuidwaarts - in het dal_van de Loire, ondermeer in de veel

geroemde

Kievitsbloemhooilanden;

Corporaal

ge-bruikt het Weidekervel-torkruid zelfs als

_naamgevende

soortvoorde

desbetreffen-de

_gemeenschap,

die

_{hij beschrijft}

als Fritillario-Oenanthetumsilaifoliae.23Inons

land wordt de soort

gezien

als _een

_{vermoedelijke}

kensoort van het

Alopecurion

pratensis

24,en

ook

_Zwaenepoel

etal. 19concluderen dat desoortin deze

gemeen-schap waarschijnlijk

haar_zwaartepuntheeft.

Discussie

De

_aanwezigheid

vanWeidekervel-torkruid

langs

de Maas

_bij

Stevensweert is

on-getwijfeld

toe te

schrijven

aan _spontane

vestiging, waarbij

het

_aannemelijk

is dat de soortals zaad door de rivier is

_meegesleept

vanaf haar

_{groeiplaatsen}

in Frans

Lotharingen.

Ofschoon

_verspreiding

door water

bij

Weidekervel-torkruid, voor zoveronsbekend,nooit is onderzocht of

_aangetoond,

_ligt

dit wel in de

_lijn

vande

verwachting;

het iseen

belangrijk verspreidingsmechanisme

voor veel soorten van

overstromingsgraslanden,

zoals van de eerder

genoemde

Kievitsbloem

_(Fritillaria

meleagris).

Mogelijk dragen

de verdikte vruchtstelen

_(als

de vruchtenvast

blijven

zitten) bij

aaneengroter

drijfvermogen

vande

diasporen.

Voor de

_{instandhouding}

van de nieuwe

groeiplaats

lijkt

een hooilandbeheer

(maaienen

afvoeren)

eenvoorwaarde. Om de

plant

de

_gelegenheid

tebieden zaad tevormen enuittezaaien,moethet maaien nietvooreind

juli plaatsvinden.

Dit zou

een

goede

aanleiding zijn

de

_gehele

dam in een

geregeld

maaibeheerte nemen,

wantalleeneen

dergelijk

beheer biedt uitzicht op duurzame

instandhouding

vande

nu nog

aanwezige

glanshavergemeenschappen.

Zeker

_langs

de Maas

_zijn

_goed

ontwikkelde voorbeeldenvandeze

plantengemeenschap

(metde

_daarbij

behorende

stroomdalplanten)

op de

vingers

van tweehandentetellen.

Ten slotte

_{zij opgemerkt}

dat het niet ondenkbaar is dat desoortnog in andere uiterwaarden

_groeit

25

, maar

bijvoorbeeld

door vroeg maaien

onopgemerkt

blijft.

Van

_{Dodemansvingers}

_{(Oenanthe crocata) op Voorne is}

_bijvoorbeeld

bekend datze

goed

kan overleven in

_gemaaide

vorm.

Gorteria 25(1999) 111 1. R.vanderMeijden,1996. Heukels' FloravanNederland,ed. 22: 313. Groningen.

2. E.J.Weeda,R.vanderMeijden& P.A.Bakker, 1990. FLORON-Rode Lijst 1990. Rodelijst

vande in Nederland verdwenen enbedreigde planten (PteridophytaenSpermatophyta)over

deperiode 1980-1990. Gorteria 16: 2-26.

3. Afbeeldingenvandezewortelorganenworden gegeven inJ.Lambinon,J.E. DeLanghe,L. Delvosalle & J.Duvigneaud,1998. FloravanBelgië,hetGroothertogdomLuxemburg, Noord-Frankrijk endeaangrenzende gebieden (PteridofytenenSpermatofyten)ed. 3:477,Fig.44. Meise.

4. R.Fabri, 1993. Flore_généralede_{Belgique. Spermatophytes.}Vol.5,Fase.2: 217-218. Meise. VolgensFabri wordtde soortook in Zuidwest-Azië enNoord-Afrikaaangetroffen. 5. J.H.J.Schaminée,L.vanDuuren & A.J. deBakker, 1992._Europeseenmondiale verspreiding

vanNederlandse vaatplanten.Gorteria 18: 57-96.

6. R.B.vandenBosch, 1850. Prodromus Florae Batavae, 1: 99-100. Leiden.

7. H.C.vanHall, 1825. Flora Belgii Septentr., 1.Amsterdam. Het _geslacht Oenanthe wordt behandeld vanp.238-240;O.peucedanifoliaenO. silaifoliaworden niet_genoemd. 8. R.vanderMeijden,1983. Heukels' FloravanNederland,ed. 20: 268.Groningen. 9. C.A.J.A.Oudemans, 1861. De floravanNederland,2:149-151. Haarlem.

10. C.A.J.A.Oudemans, 1873. De floravanNederland, 2,ed. 2. Amsterdam.

11. H.Heukels, 1909. De flora vanNederland,ed. 2: 441.Groningen.

12. A.J.Quené-Boterenbrood,1980. Oenanthe _{peucedanifolia}Poll. In: J.Mennema,A.J. Que-né-Boterenbrood & C.L. Plate(red.),Atlasvande Nederlandse flora 1: 152. Amsterdam. 13. A.L.S._Lejeune,1811. Flore des environs de_Spa, 1.Liège.

14. A.L.S._Lejeune& R.Cortois, 1828._CompendiumFlorae_Belgicae, 1._Liège.

15. V.Westhoff,P.A.Bakker,C.G.vanLeeuwen & E.E.vanderVoo, 1970. WildePlanten,flora

envegetatieinonzenatuurgebieden, 1:97. Amsterdam.

16. E.J.Weeda,J.H.J. Schaminé & A.H.F.Stortelder, 1996. Trifolio-Geranietea sanguinei. In: J.H.J. Schaminée etal.,DeVegetatievanNederland 3: 227-246. Leiden.

17. R.van'tVeer,J.H.J. Schaminée & E.J.Weeda,1999.Convolvulo-Filipenduletea.In: A.H.F. Stortelderetal.,DevegetatievanNederland 5: 13-40. Leiden.

18. E.J. Weeda &J.H.J.Schaminée,1998. Artemisietea vulgaris.In: Schaminée etal.,De Vege-tatievanNederland 4: 247-304 (metname302).Leiden.

19. A. Zwaenepoel,H. Demolder,L. Demarest &J.Heirman, 1998. Deplantensociologische positievan entoekomstperspectievenvoorWeidekerveltorkruid (Oenanthesilaifolia Bieb.) inBelgië.Stratiotes 16: 12-23.

20. L.Vanhecke, 1979. Oenanthe silaifoliaBieb. in de Valleivande IjzereninBelgië.Buil. Soc. Roy.Bot.Belgique112: 13-20.

21. M. Gryseels, 1981. Nieuwe vindplaatsen vanOenanthe silaifolia Bieb. in de Ijzervallei (ProvincieWest-Vlaanderen,België).Dumortiera 18: 9-11.

22. M. Gryseels & J. Heirman, 1987. Oenanthe silaifolia Bieb. aangetroffenin de Kalkense

meersen(Kalken, Oost-Vlaanderen).Dumortiera 39: 25.

23. A.Corporaal, 1990. De Loire ende Kievitsbloem. Natuur,MilieuenFaunabeheer,Zwolle.

24. A.C. Zuidhoff,J.H.J. Schaminée & R.van'tVeer, 1996. Molinio-Arrhenatheretea. In: Scha-minée etal.,DeVegetatievanNederland 3: 163-226. Leiden.

25. E.J.Weeda,1987. Nederlandse OecologischeFlora2:265. Amsterdam. 26. _{Mondelinge mededeling}R.vanderMeijden (Rijksherbarium,Leiden).